Діні

Діні, діні қатты. Әдетте бұл тіркес «мейірімсіз», «қатыгез» мағыналарында талданылады. «Кеңгірбай ит екенсің дінің қатты...» . Кейде «діні қатты, тілі тәтті» сияқты тұрақты тіркес құрамында да айтылады. Сырт қарағанда, тұрақты тіркес ішіндегі сөздердің бәрі де түсінікті, төркінін іздестірудің қажеті де жоқ сияқты. Алайда кейбір тіл деректеріне жүгінсек, алғашқы тіркестегі «дін» қазіргі түсінігіміздегі «дінге» (религия) қатысының шамалы екенін аңғаруға болады. Қазақтарда көп жағдайда «діні қатты» деуден гөрі «дініне берік» тіркесі жиі қолданылады және мұндағы алғашқы сөз қазіргі ұғымымыздағы «дінмен» қабысып жататыны дау тудырмайды.

Осыған орай, біздің ойымызша, «діні қатты» тіркесіндегі «дін»—дыбыстық өзгеріске түскен парсының «жүрек» мағынасында қолданылатын «дэл» сөзі болса керек. Парсыша: дэл — жүрек. Оны былай қойғанда, парсы тілінде біздегі «діні қаттыға» мағына жағынан сәйкес келетін және «дэл» сөзінің қатысуымен қалыптасқан тұрақты тіркес те бар:

дэл хара — қатал, жүрегі қатып қалған мағынасында қолданылады. Енді осы тіркестегі жеке сөздер мағынасына келсек, «дэл»—жүрек, хара — гранит. Мұнан кейін, граниттің тастың бір түр екендігін, тас болған соң оның қатты болатындығын айтпаса да белгілі. Қазақтардың кейде «қара жүрек» деп қолдануының өзі парсы тіліндегі «дэл хара» тіркесінің жартылай өз тіліне аудара айтуы нәтижесінде қалыптасуы мүмкін. Демек, «жүрек мейірімсіздігін» тастың (гранит) қаттылығына теңеуден туған.

Парсының «дэл» сөзі «діл» қалпында ертедегі молда, кейбір ақындар тілінде қолданылғанымен, дәл қазіргі кезде жеке тұрып не тіркес құрамында қолданудан тыс қалған. Сондықтан да ұмытылып, нәтижесінде ертеде қалыптасқан тіркестің өзіндегі «діл», осы кездерде жиі қолданылатын «дінге» айналдырылып, тіркестің «діні қатты» қалпына келуіне себепші болған.

Ойымызды дәлелдей түсерлік тағы бір дерек — қырғыз тілінде парсының «дэл» сөзі осы кезге дейін «дил» дыбыстық өзгерісімен жеке тұрып та, тұрақты тіркес құрамында тұрып та қолданыла береді: тили сенде, дили — жат (орыс. на языке мед, а на сердце лед). Қырғыздың бұл мәтелінің біздегі «тілі тәтті, діні қаттыдан», мағына жағынан ешбір айырмасы жоқ. Сөйтіп, «Діні қатты, тілі тәтті» тұрақты тіркесі сәл дыбыстық өзгеріске ұшыраған «ділі қатты, тілі тәтті» дегенің бір варианты дей аламыз.