Қырғыздар

Қырғыздар (қыр. кыргыздар, кыргыз) — Орталық Азияда мекендейтін түркітілдес ұлт. Негізінен Қырғыз Республикасында тұрады. Халқының саңы 7 миллион адамға тең (2022-ж). Басым көпшілігі қырғыз тілінде сөйлейді сондай-ақ, халықтың ұлтаралық қатынасы орыс тілі болып саналады. Қырғыздардың негізгі диаспоралары Өзбекстанда, Қытайда, Тәжікстанда, Ресейде, Қазақстанда, Түркияда, Ауғанстанда мекендейді.

Қырғыздар
қыр. Кыргыздар
1-ші қатар: Шыңғыс Айтматов, Алықұл Осмонов, Бибісара Бейшеналиева, Шабдан батыр 2-ші қатар: Сүйменқұл Шоқморов, Құрманжан Датқа, Төлемүш Океев, Жомарт Бөкөнбаев 3-ші қатар: Бәйтік батыр, Қасым Тыныстанов, Саяқбай Қаралаев, Тоғолоқ Молдо
Бүкіл халықтың саны
7 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Қырғызстан	5 470 800 (2023 ж.)
Өзбекстан	537 000 (2023 ж.)
Қытай	500 000
Ресей	500 000 (2022 ж.)
Тәжікстан	81 000 (2000 ж.)
Қазақстан	37 000 (2023 ж.)
Түркия	35 000
АҚШ	30 000 - 50 000 (2023 ж.)
Германия	11 200 (2022 ж.)
Корея Республикасы	6550 (2019)
БАӘ	5500 (2020)
Италия	5500 (2019)
Ұлыбритания	3000 (2022)
Тілдері
қырғыз тілі
Діні
ислам
Этникалық топтары
қазақтар, алтайлықтар

Этнонимі

«Қырғыз» этнонимі сөзбе-сөз «қырық рулы халық» дегенді білдіреді (түркі тілінен «қырық + ғыз» қырық оғыздан). «Оғыз» сөзі «тайпа» және «тайпалар одағы» дегенді білдіреді. Ю.А.Зуев шығу тегі мен түріктенуі ғұндардың батысқа қарай жылжуымен тікелей байланысты халықтардың бірі – ежелгі қырғыздар екенін атап өтті. Ол түркілердің «қыр + күн» немесе «далалық, дала + күн» сөздік қорына сүйене отырып, «қыркүн» этнонимін ашады, яғни далалық ғұндар, дала ғұндары.

Негізінде қырғыздар «алатай-қырғыз», «бурут», «закаменный қырғыз», «жабайы тас қырғыз», «қара қырғыз» деп аталды.

Эндоэтнонимі

Қазақ тілінде – «Қырғыздар»; хакас тілінде – «Хырғыслар»; қырым татар тілінде – «Qırğızlar»; әзірбайжан тілінде – «Qırğızlar»; өзбек тілінде – «Qirg'izlar»; по-каракалпакски – «Qırg'ızlar»; түрік тілінде – «Kırgızlar»; татар тілінде – «Кыргызлар»; қалмақ тілінде – «Киргизмүд»; қытай тілінде – «柯尔克孜族»; орыс тілінде – «Киргизы»; тәжік тілінде – «Қирғиз»; украин тілінде – «Киргизи»; ағылшын тілінде – «Kirghizs»; француз тілінде – «Kirghizes»; Якутскіде – «Кыргызтар»; моңғол – «Киргиз».

Тілі мен жазуы

Қырғыз тілі — қыпшақ тобына жатады. Қырғыз тіліне жақын тіл — алтай тілі мен қазақ тілі. Қырғыз тілінде моңғол тілінен ауысқан сөз көп те, араб-парсы кірме сөздері аз. Фонетикасында сөз басындағы спирант ж қатайып, аффрикат дж болып, ш дыбысы қатайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Ілік септігінің жалғауы н дыбысымен аяқталады: баланын, адамнын. Жалпы ң мұрын дыбысы сирек қолданылады. Қырғыз тілінде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, үү, ээ, өө бар, ерін үндестігі үлкен орын алады: тоо (тау), тоқум (тоқым), өзөн (өзен). Жазуда орыс тіліндегі 33 әріпке қосымша ң, ү, ө әріптері таңбаланған. Қазіргі қырғыз тіліндегі 14 дауысты фонеманың сегізі — қысқа дауыстылар, алтауы — созылыңқы дауыстылар. Морфологиялық құрылымы жағынан Қырғыз тілі жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады, солтүстік және оңтүстік диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілі солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан, оңтүстік диалектісінде қазақ, өзбек тілдерінің әсері байқалады. Қырғыз тілінің әліпбиі 1928 жылға дейін араб жазуы, кейін латын әліпбиі, 1940 жылдан кирилл әліпбиі негізінде қалыптасқан.

Діні

Қырғыздар үшін сенім өмірдің маңызды бөлігі болып табылады. Сонымен бірге олар әртүрлі діндерді ұстанады, бірақ басым көпшілігін мұсылмандар (75%) құрайды, олар исламдағы ең кең тараған бағыт – сүннизмді ұстанады. Олардан кейін православиелік христиандар (20%). Сонымен қатар, елде иудаизм, буддизм және басқа да діни ағымдардың бірқатар өкілдері тұрады. Дәстүр бойынша оңтүстіктегі қырғыздар солтүстікке қарағанда діндар болып келеді, ал ондағы мешіттер мен медреселердің саны елдің басқа аймақтарымен салыстырғанда әлдеқайда көп.

Қоныстану аймақтары

Қырғыздардың басым бөлігі Қырғыз Республикасында тұрады. Қырғыздардың ең ірі автохонды топтары Өзбекстанда, Қытайда (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданының Қызылсу-Қырғыз автономиялы округі), Тәжікстанда (Таулы-Бадахшан автономиялы облысының Муграб ауданы мен Лахш ауданы), Қазақстанда мекендейді. Оған қоса қырғыздардың бір бөлігін Ресейде, Түркияда, Украинада, Солтүстік Ауғанстанда кездестіруге болады. Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қырғыздардың бір бөлігі шетелге (негізінен Ресейге) қоныс аударған.

Тарихы

Ф.И. фон Страленбергтің 1730 жылғы картасындағы қырғыздар (Kœrgese Brutt Tattari)

Қырғыздың бұғы тайпасының Ресей империясының құрамына енуі туралы анты (1855)

Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғасырларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен үйсіндер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар Кушан патшалығына (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда Батыс Түрік қағанатының орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. Шу, Талас, Ыстықкөл аудандарында қалалар бой көтерді. Орталық Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғасырларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғасырдың бас кезінен Шыңғысхан империясына, оның ішінде Шағатай ұлысына қарады. 14 — 15 ғасырларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғасырдың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты.

Қоқан хандығының құрамында

XVIII ғасырдың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. Қоқан езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 жылдары Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді.

1832 жылғы ағылшын картасындағы қырғыздардың (bourouts) қоныстануы

Ресей империясының құрамында

1863 жылы елдің солтүстік бөлігі 1876 жылы оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867—1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді.

Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады.

1916 жылғы көтеріліс

1916 жылы қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы автономияға қол жеткізуге тырысты.

Кеңес дәуірі

1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес үкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-ының құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес үкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді Қызыл Армия басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 жылдары Орталық Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 жылы 4 қазанда РКФСР құрамына кіретін Қара-Қырғыз Автономиялы облысы құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 жылы 1 ақпанда Қырғыз АКСР-ы болып қайта құрылды. 1925—1940 жылы халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-ы Қырғыз КСРына айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). Екінші дүниежүзілік соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 жылдың қазанында өткен Қырғыз КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады.

Рулық-тайпалық құрылымы

• Оң қанат
  • Тағай тармағы: Сарыбағыш, Бұғы, Солто, Карачоро, Саяк, Чегиртке, Жедигер, Черик, Азык, Бағыш, Қоңырат.

    

    Ақ қалпақ киген Қырғыз ұлтының өкілі

    

    Қырғыз әліпбиі

  • Адигине тармағы: Баарын, Жолжакшы, Бёрю, Барғы, Сарттар, Қарабағыш.
  • Наалы-эже тармағы: Моңол
  • Муңгуш тармағы.
• Сол қанат
  • Кушчу
  • Саруу
  • Мундуз
  • Қытай
  • Басыз
  • Чоңбагыш
  • Жетіген
• Ішкілік тобы:
  • Тёлёс
  • Кыдырша
  • Қаңлы
  • Кесек
  • Ават
  • Жоокесек
  • Бостон
  • Найман
  • Оргу
  • Нойгут
  • Теит
  • Қыпшақ

Тұрмыс салты

Қырғыз халқының қазіргі өкілдері өздерінің ата-бабалары сияқты мейірімділігімен, ашықтығымен және қонақжайлылығымен ерекшеленеді. Қырғыз халқының отбасылық дәстүрлерінде олардың негізіне үлкенді сыйлау, жас ұрпақтың туған-туыстарына деген құрмет сезімі, туыстарымен татулық пен өзара түсіністікті сақтауға және жақындарын бағалауға ұмтылуы бар. Үлкен отбасы мүшелерінің шешімі жас ұрпақ үшін бұрыннан заң болып саналған. Қырғыздар ежелден маңызды мәселелерді шешкенде ақсақалдар кеңесіне жүгінген. Бұлар бүкіл ауылда ерекше құрметке ие болған рудың үлкендері болатын.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Қырғыз халқының материалдық мәдениетінің жарқын көріністерінің бірі – көшпелі тұрғын үй – «боз үй» киіз үйі. Ол көшпелі өмір салтына тамаша бейімделген: жұмсақтық, дизайнның қарапайымдылығы, тасымалдаудың қарапайымдылығы, маусымдық пайдалану оның тұрақты қасиеттері болды. Киіз үй ағаш конструкциядан тұратын дөңгелек пішін беретін жиналмалы тор қабырғаларының бірнеше бөліктерінен «кереге» құрастырылды. «Кереге» бөлек «қанат» буындардан тұрды, олардың үстінде киіз үйдің күмбезі – «түндік» сырықтарға көтерілді. Киіз үйді орнату кезінде кіреберіс жер бедері және желдің бағытына байланысты әр түрлі бағытталды. Алайда шығысқа, ауылдың орталығына бағыт басым болды.

Қырғыз киіз үйі

Киіз үйден басқа тасымалданатын тұрғын үйдің басқа түрлері де болған:

• жоғарғы бөлігінде - "сайма алачык" немесе "отоо" байланыстырылған конус тәрізді, киізбен жабылған шалаш,
• шалаш пен киіз үйдің ортасы - "алачык",
• "кереге" киіз үйінің торлы қаңқасы жоқ жылжымалы тұрғын үй.

Тұрғын үйдің бұл түрлері асығыс салынып, қолайсыз ауа-райында шопандар мен малшылар паналаған.

Қырғыздар жылжымалы тұрғын үйлерден басқа стационарлық, тұрақты типтегі «үй», «тамдар» салған. Мұндай тұрғын үйлер 19 ғасырдан бастап отырықшылыққа көшу кезінде жаппай пайда болды. Бұл ауысу біркелкі емес өтті: Қырғызстанның оңтүстік Ферғана бөлігі солтүстік бөлігіне қарағанда отырықшы өмір салтына ерте көшті. 19 ғасырдың 2-жартысының өзінде-ақ жазық аймақтардағы қырғыз отбасыларының көпшілігінің шаруашылық құрылыстары бар тұрақты үйлері болды. Қырғызстанның солтүстік бөлігінде үйлер сазды нығыздау әдісі – «сокмо» арқылы салынған. Мұнда орыс және украин қоныстанушылар аймаққа қоныстана бастағаннан кейін Ресей мен Украинаның еуропалық бөлігінің мәдениетіне тән үйлер салынды. Бұл процесс әсіресе 20 ғасырдың басында күшейді. Кейіннен үйлер барлық жерде қыш кірпіштен, сирек күйдірілген кірпіштен тұрғызыла бастады. Үй салу тәжірибесіне төбесі биік ағаш үйлер, кіреберіс пен көшеге терезелері, сонымен қатар үйге іргелес жатқан шаруашылық құрылыстары, ғимараттарды орналастыруға арналған көше жүйесі кірді.

Дәстүрлі киімдері

Қырғыз ақ қалпағы

Қырғыз киімдері киізден, теріден, жүннен тігілген. Ұлттық киімдер мерекелерде киіледі, бірақ күнделікті өмірде олар қарапайым еуропалық киімдерді ұнатады. Әйелдер қара жылтыр матадан тігілген түрлі-түсті ортаазиялық жібектертен, кейде үйден тігілген маталардан кестемен безендірілген тілігі бар белдемше киген. Күнделікті белдемшіге кесте тігу болмаған. Белдемші көбіне қысқа немесе ұзын жеңді камзолдың үстіне, кейде көйлектің үстіне киіледі.
Әйелдер костюмі сондай-ақ жағасы бар ұзын, кең жейде көйлегімен, жеңсіз кеудешемен және тізеге дейін созылатын жалаңаш қамзолмен ерекшеленеді. Әйелдердің ұлттық бас киімі биік тақия – элечек болған. Әйелдер киімі кешеніне ашық матадан тігілген кең ұзын көйлек, шалбар, қара түсті матадан тігілген қысқа жеңсіз кеудеше немесе сол матадан тігілген шапан тәрізді киім – «бешмант» («қамзур») кірді. Тұрмысқа шыққан әйелдер жамбастарына кең белдікке тігілген қысқа қаусырмалы белдемше – «бельдемчи» киген. Белдемше мен белбеу кестемен безендірілген. Қыста әйелдер тон - «ичик» киетін. Қыздардың бас киімі – «тебетей» төбесі үлбірмен әшекейленген, үстіңгі жағы қауырсынмен безендірілген шағын бас киім болды. Әйелдер шаштарын жауып тұратын кестелі қалпақ пен ұзын ақ тақиядан тұратын күрделі қос бас киім киген.

Ерлер киімі қырғыздардың дәстүрлі киімдерінің ең тән бөліктері былғары белбеумен байланған қаусырмалы шапан – «кементай», былғарыдан немесе күдеріден тігілген кең шалбар болды. Тұмсығы жоғары қаратылған киіз немесе былғары етік және киізден жасалған бас киім қалпақ. Қыста – қой терісінен тоқылған тон және аң терісінен жасалған бас киім киді. Қырғыздардың ерлер киімі тік жағалы туника тәрізді жейдеден, төменгі жағы сырып тігілген шапаннан тұрды. Қырғыздардың ең көп тараған бас киімі – ақ киіз қалпақ. Қырғыздар киімдерінің үстіне киізден жасалған шекпен (чепкен) киген. Суық және қолайсыз ауа-райында мұндай шапан өте қажет болды - ол ылғалдан, желден және суық пен күн сәулелерінен қорғады.

Дәстүрлі тағамдары

Оромо

Технологиясы мен ассортименті жағынан басқа түркі көшпелі халықтарының тағамдары оған өте жақын. Елдің оңтүстігі мен солтүстігінде біршама айырмашылықтар бар. Солтүстік және оңтүстік қырғыздардың дәстүрлі тағамдары мен дәмдеріндегі бұл айырмашылықтар кейбір территориялық бытыраңқылықпен, сондай-ақ әртүрлі халықтармен жақындығымен байланысты.

Солтүстік аймақтарда басты мерекелік тағам – бешбармақ – кеспе қосылған майдалап туралған пісірілген ет, ал оңтүстікте азиялықтардың отырықшы халықтарынан алынған палау көбірек танымал. Сондай-ақ, шай таңдауында айырмашылықтар бар. Солтүстікте сүт қосылған қара шай, оңтүстікте шайға сүт қосылмайды. Жергілікті қырғыз тағамдарынан (негізінен ет) басқа, оңтүстікте күріштің жергілікті сорттарынан жасалған палау өте танымал. Ыстықкөл аймағының шығысында дүнгендерден алынған крахмал гарнирімен салқын, ащы сорпа ашлямфу қырғыз асханасының бір бөлігіне айналды.

Қырғыздың ұлттық асханасында ет ерекше орын алады. Мерекелерге, діни немесе отбасылық мерекелерге немесе жерлеуге байланысты қой немесе басқа мал сойылады. Қозы мен сиыр етінен бөлек, жылқы еті де танымал, жылқы етінен жасалған тағамдар жоғары бағаланып, деликатес саналады.

Сүт және сүт өнімдері өте танымал. Сүт таза күйінде де, сүт өнімдері түрінде де – қаймақ, айран, құрт, қымыз, сүзбе, май, чалап, т.б. тұтынылады.

Фольклоры

Манасшы

Фольклор ертеде тек ауызша түрде болған. Орындаушылар бір-бірінің музыкасын құлаққағыс етіп қабылдаған. Қырғыз халқының музыкалық шығармашылығының елеулі бөлігін халық әндері құрайды. Қырғыз ән фольклорының ерекше түрі – ақындық жыр. Ақын – халық әншісі, импровизатор. Ақын әнін комузда шертіп ойнайды.
Қырғыз фольклорының жанрлары сан алуан. Қырғыз фольклорында ғұрыптық поэзия мен лирикалық жанрдан басқа, өнегелі ауызша поэзия, мақал-мәтелдер, жұмбақтар мен ертегілер, мифтер мен аңыз-әңгімелер молынан көрініс тапқан. Қырғыз әндері жағымды, әуенді.

Қырғыз фольклорының ең танымал жанрларының бірі – «Манас» эпосы. Бұл аты аңызға айналған Манас батырдың ерлік істерін баяндайтын көне эпостық жыр. «Манас» жыры – 20 мың жолдан тұратын және тарихи, саяси-әлеуметтік оқиғаларды, сонымен қатар мифологиялық элементтерді жеткізетін әлемдегі ең ұзақ және ең көлемді эпикалық шығармалардың бірі. Дәстүрлі қырғыз халық ертегілері мен аңыздары да осы халықтың фольклорында ерекше орын алады. Олар әртүрлі кейіпкерлер, сиқырлы жаратылыстар, махаббат хикаялары туралы айтады. Белгілі қырғыз ертегілерінің ішінде қырғыз қоғамының құндылықтары мен моральдық нормаларын жеткізетін "Кочкор Ата", "Каламгоо", "Келечек және Алма" деп атауға болады.

Би өнері де қырғыз фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Дәстүрлі қырғыз билері қырғыз халқының өміріндегі түрлі оқиғаларды, мысалы, үйлену тойларын, мерекелерді және басқа да мерекелерді көрсетеді. Билерде қырғыз мәдениетінің рухы мен сұлулығын жеткізетін талғампаз қозғалыстар, ерекше костюмдер мен музыкалық сүйемелдеу қолданылады.

Ең танымал музыкалық аспап – үш ішекті шертпелі комуз. Екі ішекті иілген қияқ пен қамыс темір ауыз комузы танымал. Жеке музыканы ойнау қырғыз халқының дәстүрі. Музыканттар мен әншілердің кезек-кезек өнерлерін байқау түрінде өткізу танымал.

Қазақстандағы қырғыздар

Қырғыздар ежелден қазақтармен төскейде малы, төсекте басы қосылған, діні бір, тілі жақын, салт-дәстүрі ұқсас халық. Қырғыздар 1970-99 ж. аралығында республика халқының шамамсн 0,1%-ын құраса, қазіргі саны - 30 мың, оның ішінде Жамбыл облысында 9,2 мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 2,8 мың, Маңғыстау облысында 588, Шығыс Қазақстан облысында 542, Алматы қаласында 6,7 мың. Астана қаласында 3,9 мың қырғыз (2014) тұрады.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Қырғыздар