Түркі тілдері

тілдер отбасы

Түркі тілдеріШығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер жанұясы Алтай тілдері әулетіне жатады. Қазақ тілі соның бірі боп табылады. Түркияда әдетте түркі тілдерінің орнына түрік диалектілері термині қабылданады. Түркия, Әзірбайжан, Өзбек және де барлық түркі тілдерінің барлығы да түрік тілінің диалектілері есептеледі. Түрік тілі айтылған кезде Түркия түрікшесі емес, барлық диалектілерді қамтитын тіл ретінде түсініледі. Түркиядағы Университеттерде «Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları» («Заманауи Түрік Диалектілері мен Әдебиеттері») кафедраларында түркі тілдері мен олардың әдебиеті оқытылады.

Түркі
Жоғрапиялық
таралуы:
Шығу тегі Алтайдан Сібірге мен Шығыс Еуропаға дейін таралған
Жаралу бойынша
тектестіруі
:
Алтай[1] (controversial)
 Түркі
Бөлікшелері:
Оңтүстік-батыс (Оғыз)
Солтүстік-батыс (Қыпшақ)
Оңтүстік-шығыс (Қарлұқ)
Солтүстік-шығыс (Сібір)

Түркі тілдері ресми күйі бар елдер және аутономиялы ұлыстар

Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков Түркі тілдері-нің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи даму, географиялық орналасу жағдайымен ұштастыра отырып, бұл тілдердің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі:

  1. алтай дәуірі;
  2. ғұн дәуірі;
  3. көне түркі дәуірі (5 – 6 ғ-лар);
  4. орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасу кезеңі;
  5. жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (16 – 19 ғ-лар);
  6. ең жаңа дәуір (20 ғ.) немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі даму дәуірі.

Алайда оның екі дәуірі болғанын тұспалдап айтуға болады:

  1. Орал-Алтай тілдерінің ортақ дәуірі, бұл – көптеген ру мен тайпа тілдерінің бөлінбеген кезеңі;
  2. Орал және алтай тілдерінің бір-бірінен бөліну кезеңі, бұдан соң түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур және корей-жапон тілдерінің тармақтарға бөліну дәуірі.

Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.

Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңғол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған.

Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірнеше жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабылданған классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда.[2]

Түркі тілдер тобы

өңдеу
 
Түркі тілдерінің (   ) дүниедегі басқа тіл топтарының арасындағы орналасуы.

Барлығы 40-тан аса тілден тұратын, 180 млн. адамның ана тілі боп табылатын түркі тілдері Алтай тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы болып табылады.

Түркі тілдерінің көбінің фонологиясы, морфологиясы және синтаксисі бірдей. Тек чуваш, саха, Солтүстік Сібір тілдері бұл жағынан өзгеше сипатқа ие. Түркі тілдері 6 топқа бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бір-бірін түсіне алатындай жақын болады. Бұған қоса көршілес өлкелердің шекараларында өте тығыз қатынас салдарынан туынған түркі диалектілері табылады.

Түркі тілдерінің жақындығы

өңдеу

Түркі тілдерінің өз-ара жақындығын көрсету үшін келесі (халық саны бойынша) маңызды бірнеше тілден мысал сөздер келтіріліп тұр.

Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Қырғызша Өзбекше Ұйғырша Тываша
ana ana/anne ene ana ана /ana/ ene ona ana ава
burun burun burun borın мұрын /murın/ murun burun burun думчук
qol kol qol qul қол /qol/ qol qoʻl kol хол
yol yol ýol yul жол /jol/ jol yoʻl yol орук (чол)
semiz semiz semiz simez семіз /semiz/ semiz semiz semiz семис
topraq toprak topraq tufraq топырақ /topıraq/ topuraq tuproq tupraq довурак
qan kan gan qan қан /qan/ qan qon qan хан
kül kül kül köl күл /kül/ kül kul kül хүл
sub su suw su су /suw/ suu suv su суг
aq ak ak aq ақ /aq/ aq oq aq ак
qara kara gara qara қара /qara/ qara qora qara кара
qızıl kιzιl qyzyl qızıl қызыл /qızıl/ qyzyl qizil qizil кызыл
kök gök gök kük көк /kök/ kök (gök) koʻk kök көк-дээр
  Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша Сахаша Чувашша
  ata ata   ata ata ota      
  ana anne/ana ene ana ana ona ana   an'n
  o'gul oğul oğul ul, uğıl ul o'gil oghul uol yvul
  er(kek) erkek erkek ir erkek erkak är er ar
  kyz kız gyz qız qız qiz qiz ky:s χe'r
  kiši kişi kişi keşe kisi     kihi  
  kelin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen
  Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша Сахаша Чувашша
  jürek yürek ýürek yöräk jürek yurak yüräk süreq  
  qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon
  baš baş baş baş bas   baş bas puš
  qyl kıl qyl qıl qıl kyl kyl kyl χe'le'r
  köz göz göz küz köz ko'z köz kos kör
  kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kirbi: χurbuk
  qulqaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k χo'lga
  burun burun burun borın murın burun burun murun  
  qol kol gol qul qol qo'l   qol χol
  el(ig) el el       ili: ala'
  barmak parmak barmak barmaq barmaq barmoq barmaq    
  tyrnaq tırnak dyrnaq tırnaq tırnaq tirnoq tirnaq tynyraq  
  tiz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ  
  baltyr baldır baldyr baltır baldır boldyr baldir ballyr  
  adaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq   ataq  
  qaryn karın garyn qarın qarın qorin qor(saq) qaryn χyra'm
  Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша Сахаша Чувашша
  at at at at at ot at at ut
  siyir sığır sygyr síır (sıyır) sıyır sigir      
  yt it it et iyt it it yt jyda
  balyq balık balyk balıq balıq baliq beliq balyk pola'
  bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
  Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша Сахаша Чувашша
  ev ev öý öy üy uy öy   av
  otag otağ otaq   otaq otoq   otu:  
  yol yol yo:l yul jol yo'l yol suol sol
  köprüq köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe  
  oq ok ok uk oq o'q oq ugu
  ot   ot ut ot o't ot uot vot
  kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l
  suv su suw syw suw suv su ui syv
  kemi gemi gämi kimä keme kema     kim
  köl göl köl kül köl ko'l köl küöl  
  atov ada ada atan aral orol aral   ută
  küneš güneş gün qoyaş kün   kün kün χĕvel
  bulut bulut bulut bolıt bulıt bulut bulut bylyt pĕlĕt
  yulduz yıldız ýyldyz yoldız juldız yulduz yultuz sulus şăltăr
  topraq toprak toprak tufraq topıraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
  töpü tepe depe tübä töbe tepa   töbö tüpe
  yağac ağaç agaç ağaç ağaş       jyvăş
  tenri tanrı taňry täñre täñir   tängri tanara tură
  Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша Сахаша Чувашша
  uzun uzun uzyn ozın uzın uzun uzun uhun vărăm
  yany yeni yany yaña jaña yangi yengi sana şĕnĕ
  semiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
  tolu dolu do:ly tulı tolı to'la toluq toloru tulli
  aq ak ak aq aq oq aq    
  qara kara gara qara qara qora qara χara χura
  qyzyl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
  kök gök gök kük kök ko'k kök küöq kăvak
Сандар Көне Түркіше Түрікше Түрікменше Татарша Қазақша Өзбекше Ұйғырша Сахаша Чувашша
1 bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
2 eki iki iki ike eki ikki ikki ikki ikkĕ
4 tört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă
7 yeti yedi yedi cide jeti yetti yättä sette şiççĕ
10 on on o:n un on o'n on uon vunnă
100 yüz yüz yü:z yöz jüz yuz yüz sü:s şĕr
Тұлға Есімдіктер
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
ben mən men men men min min men men min epĕ / ep
bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana
bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende - manra
benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende - sanra
senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde - sirĕnte
sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda - unra / unta
ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde - pirĕnte / pirte
bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde - sirĕnte
sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
Түрік Әзірбайжан Түрікмен Өзбек Ұйғыр Башқұрт Татар Қазақ Қырғыз Саха Чуваш
onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda - vĕsenche
onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

Мемлекеттік түркі тілдер

өңдеу

Қазақ, әзірбайжан, қырғыз, өзбек, түрік және түрікмен тілдері — мемлекеттік тіл дәрежесіне ие.

Бұған қоса келесі тілдер жергілікті ресми тіл ретінде қолданылады:
Чуваш, құмық, қарашай-балқар, татар, башқұрт, якут, хақас, тыва, алтай және Қытайда ұйғыр тілі.

Қолданылатын өлкелері бойынша

өңдеу

Түркі тілдері Еуропа мен Азияның отызға жуық өлкелерінде қолданылады. Кесте алты топқа бөлінген және сандар тек ана тілі ретіндегі қолданушылар үшін көрсетіледі.

Топ және тілдері Қолданушылар
саны
Қолданaтын өлкелер
Оғыр тобы
Чуваш тілі 1,8 млн. Ресей (Чувашия) 1,8 млн., Қазақстан 22.000
Қыпшақ тобы
Қарайым тілі жоғалуға жақын † Литва 20, Украина <10, Польша <10
Құмық тілі 280.000 Ресей (Дагестан)
Қарашай-балқар тілі 250.000 Ресей (Қарашай-Черкес, Кабардино-Балкария)
Қырымтатар тілі 500.000 Украина 200.000, Өзбекстан 190.000, Қырғызстан 40.000
Татар тілі 6,5 млн. Ресей 5.500.000 Өзбекстан 470.000, Қазақстан 330.000, Қырғызстан 70.000,
Тәжікстан 80.000, Түрікменстан 50.000, Украина 90.000, Әзірбайжан 30.000
этникалық татарлар: 6,6 млн.
Башқұрт тілі 2,2 млн. Ресей 2,0 млн., Өзбекстан 35.000, Қазақстан 20.000
Ноғай тілі 70.000 Ресей (Солт. Кавказ)
Қарақалпақ тілі 400.000 Өзбекстан
Қазақ тілі 12 млн. Қазақстан 10 млн., Қытай 1 млн., Өзбекстан 800.000, Ресей 650.000, Моңғолия 100.000
Қырғыз тілі 4,5 млн. Қырғызстан 3,7 млн., Өзбекстан 200.000, Қытай 200.000
Оғыз тобы
Түрік тілі 80 млн. Түркия 75 млн., Балқан 2,5 млн., Кипр 180.000, Ресей 300.000,
Германия 2,5 млн., батыс және орта Еуропа 700.000
Ғағауыз тілі 330.000 Молдова 170.000, Балқан 130.000, Украина 20.000, Болгария 10.000
Әзербайжан тілі 30 млн. Иран 20 млн., Әзірбайжан 8 млн., Түркия 500.000, Ирак 500.000, Ресей 350.000,
Грузия 300.000, Армения 200.000
Түрікмен тілі 6,8 млн. Түрікменстан 3,8 млн., Иран 2 млн., Ауғанстан 500.000, Ирак 250.000, Өзбекстан 250.000
Хорасан тілі 400.000 Иран (Хорасан останы)
Қашқай тілі 1,5 млн. Иран (Парс, Кузистан остандары)
Aynallu 7.000 Иран (Орталық, Ардебил және Занжан остандары)
Афшар тілі 300.000 Ауғанстан (Кабул, Херат), Солт.-Шығыс Иран
Салар тілі 55.000 Қытай (Чіңхей және Гәнсу аумақтары)
Қарлұқ тобы
Өзбек тілі 28 млн. Өзбекстан 24 млн., Ауғанстан 1,5 млн., Тәжікстан 1 млн., Қырғызстан 750.000,
Қазақстан 400.000, Түрікменстан 300.000
Ұйғыр тілі 9 млн. Қытай (Шыңжән немесе Шығыс Түркістан) 8,2 млн., Қырғызстан 500.000, Қазақстан 300.000
Жұғыр(Сары ұйғыр) тілі 5.000 Қытай (Қансу өлкесі)
Айну (түркі тілі)[3] 7.000 Қытай (Синьцзян)
Сібір тобы
Саха тілі 363.000 Ресей (Саха-Якутия)
Долған тілі 5.000 Ресей (Таймыр)
Тыва тілі 200.000 Ресей (Тыва) 170.000, Моңғолия 30.000
Тофа тілі жоғалуға жақын † Ресей (Тыва)
Хақас тілі 65.000 Ресей (Хакасия)
Алтай тілі 75.000 Ресей, Алтай)
Шор тілі 10.000 Ресей, Алтай
Шұлым тілі 2.500 Ресей, Солт. Алтай өлкесі)
Арғы тобы
Халадж тілі 42.000 Иран (Орталық остан, Ком және Арак арасында)

Осы заманғы классификация

өңдеу

Ең соңғы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Түрік тілдерінің топталуы келесі түрде жасалынады (қолданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):

Түркі тілі

Тілдері Аудармалары
Түрікше Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Ғағаузша Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Әзірбайжанша Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Түрікменше Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Өзбекше Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Ұйғырша Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Қазақша Balalar mektepte tilimizdi latın älippesimen jazadı.
Ноғайша Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar.
Қырғызша Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat.
Татарша Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
Тілдері Аудармалары
Түрікше Yeni Yılınız Kutlu Olsun.
Ғағаузша Yeni yılınızı kutlerim.
Karaimce Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Әзірбайжанша (Әзірбайжан) Yeni iliniz mübarek olsun.
Әзірбайжанша (Иран) Teze iliniz mübarek.
Ирак Түрікшесі (Ирак) Y'engi iliwiz mübarak olsun.
Түрікменше Taze ýylynyz gutly bolsun.
Өзбекше Yangi yilingiz kutli bo'lsin.
Ұйғырша Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Қазақша Jaña jılıñız quttı bolsın.
Қарашайша Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Балқарша Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Ноғайша Yana yılınız men.
Қарақалпақша Canga cılıngız kuttı bolsın.
Қырғызша Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Татарша Sezne yanga yıl belen tebrik item.
Қырым Татаршасы Yanı ılınız kaırlı (mubarek) olsun.
Молдовия-Румыния Татаршасы Ceni cılınız kutlu bolsun.
Башқұртша Hezze yangı yıl menen kotlayım.
Құмықша Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Хақасша Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Тываша Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Алтайша Slerdi cangı cılla utkup turum.
Шорша Naa çıl çakşı polzun.
Сахаша Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin.
Чувашша Sene sul yaçepe salamlatap.

Дереккөздер

өңдеу
  1. Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic (HTML) (2005). Тексерілді, 18 наурыз 2007.
  2. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
  3. Жапон Айну халқымен қатынасы жоқ

Сыртқы сілтемелер

өңдеу