Түркі тілдері
Түркі тілдері — Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Түркі тілдер жанұясы Алтай тілдері әулетіне жатады. Қазақ тілі соның бірі боп табылады. Түркияда әдетте түркі тілдерінің орнына түрік диалектілері термині қабылданады. Түркия, Әзірбайжан, Өзбек және де барлық түркі тілдерінің барлығы да түрік тілінің диалектілері есептеледі. Түрік тілі айтылған кезде Түркия түрікшесі емес, барлық диалектілерді қамтитын тіл ретінде түсініледі. Түркиядағы Университеттерде «Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları» («Заманауи Түрік Диалектілері мен Әдебиеттері») кафедраларында түркі тілдері мен олардың әдебиеті оқытылады.
Түркі | ||
---|---|---|
Жоғрапиялық таралуы: |
Шығу тегі Алтайдан Сібірге мен Шығыс Еуропаға дейін таралған | |
Жаралу бойынша тектестіруі: |
Алтай[1] (controversial) Түркі | |
Бөлікшелері: |
Оңтүстік-батыс (Оғыз)
Солтүстік-батыс (Қыпшақ)
Оңтүстік-шығыс (Қарлұқ)
Солтүстік-шығыс (Сібір)
| |
Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков Түркі тілдері-нің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи даму, географиялық орналасу жағдайымен ұштастыра отырып, бұл тілдердің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі:
- алтай дәуірі;
- ғұн дәуірі;
- көне түркі дәуірі (5 – 6 ғ-лар);
- орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасу кезеңі;
- жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (16 – 19 ғ-лар);
- ең жаңа дәуір (20 ғ.) немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі даму дәуірі.
Алайда оның екі дәуірі болғанын тұспалдап айтуға болады:
- Орал-Алтай тілдерінің ортақ дәуірі, бұл – көптеген ру мен тайпа тілдерінің бөлінбеген кезеңі;
- Орал және алтай тілдерінің бір-бірінен бөліну кезеңі, бұдан соң түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур және корей-жапон тілдерінің тармақтарға бөліну дәуірі.
Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді. Сөзге жұрнақ пен жалғаулар бірінің артынан бірі қосылу арқылы сөз формасы өзгертіледі. Сөйлем бастауыш-толықтауыш-баяндауыш ретінде құрылады.
Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен. Әсіресе моңғол, славян және парсы тілдерімен ықпалдасу өте терең болған.
Бұл ықпалдасу әр бір тіл тобы мен топ ішіндегі тілдердің тарихи дамуын біраз өзгерткен салдарынан, түркі тілдерінің классификациясының бірнеше жүйесі бар. Бүгінгі күндері ең кең қабылданған классификация жүйесі А.Н. Самойловичтің классификациясы боп танылғанмен кейбір жағдайлар әлі де пікірталас тудыруда.[2]
Түркі тілдер тобы
өңдеуБарлығы 40-тан аса тілден тұратын, 180 млн. адамның ана тілі боп табылатын түркі тілдері Алтай тілдері әулетіндегі ең үлкен тіл тобы болып табылады.
Түркі тілдерінің көбінің фонологиясы, морфологиясы және синтаксисі бірдей. Тек чуваш, саха, Солтүстік Сібір тілдері бұл жағынан өзгеше сипатқа ие. Түркі тілдері 6 топқа бөліне отырып, әр топқа кірген тілдер сол тілді білетін адамдар бір-бірін түсіне алатындай жақын болады. Бұған қоса көршілес өлкелердің шекараларында өте тығыз қатынас салдарынан туынған түркі диалектілері табылады.
Түркі тілдерінің жақындығы
өңдеуТүркі тілдерінің өз-ара жақындығын көрсету үшін келесі (халық саны бойынша) маңызды бірнеше тілден мысал сөздер келтіріліп тұр.
Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Қырғызша | Өзбекше | Ұйғырша | Тываша |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ana | ana/anne | ene | ana | ана /ana/ | ene | ona | ana | ава |
burun | burun | burun | borın | мұрын /murın/ | murun | burun | burun | думчук |
qol | kol | qol | qul | қол /qol/ | qol | qoʻl | kol | хол |
yol | yol | ýol | yul | жол /jol/ | jol | yoʻl | yol | орук (чол) |
semiz | semiz | semiz | simez | семіз /semiz/ | semiz | semiz | semiz | семис |
topraq | toprak | topraq | tufraq | топырақ /topıraq/ | topuraq | tuproq | tupraq | довурак |
qan | kan | gan | qan | қан /qan/ | qan | qon | qan | хан |
kül | kül | kül | köl | күл /kül/ | kül | kul | kül | хүл |
sub | su | suw | su | су /suw/ | suu | suv | su | суг |
aq | ak | ak | aq | ақ /aq/ | aq | oq | aq | ак |
qara | kara | gara | qara | қара /qara/ | qara | qora | qara | кара |
qızıl | kιzιl | qyzyl | qızıl | қызыл /qızıl/ | qyzyl | qizil | qizil | кызыл |
kök | gök | gök | kük | көк /kök/ | kök (gök) | koʻk | kök | көк-дээр |
Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша | Сахаша | Чувашша | |
ata | ata | ata | ata | ota | |||||
ana | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | an'n | ||
o'gul | oğul | oğul | ul, uğıl | ul | o'gil | oghul | uol | yvul | |
er(kek) | erkek | erkek | ir | erkek | erkak | är | er | ar | |
kyz | kız | gyz | qız | qız | qiz | qiz | ky:s | χe'r | |
kiši | kişi | kişi | keşe | kisi | kihi | ||||
kelin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | |
Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша | Сахаша | Чувашша | |
jürek | yürek | ýürek | yöräk | jürek | yurak | yüräk | süreq | ||
qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | |
baš | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | ||
qyl | kıl | qyl | qıl | qıl | kyl | kyl | kyl | χe'le'r | |
köz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | |
kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | |
qulqaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo'lga | |
burun | burun | burun | borın | murın | burun | burun | murun | ||
qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | χol | ||
el(ig) | el | el | ili: | ala' | |||||
barmak | parmak | barmak | barmaq | barmaq | barmoq | barmaq | |||
tyrnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tırnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | ||
tiz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | ||
baltyr | baldır | baldyr | baltır | baldır | boldyr | baldir | ballyr | ||
adaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | |||
qaryn | karın | garyn | qarın | qarın | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra'm | |
Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша | Сахаша | Чувашша | |
at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | |
siyir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | sıyır | sigir | ||||
yt | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | |
balyq | balık | balyk | balıq | balıq | baliq | beliq | balyk | pola' | |
bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | |
Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша | Сахаша | Чувашша | |
ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ||
otag | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | ||||
yol | yol | yo:l | yul | jol | yo'l | yol | suol | sol | |
köprüq | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | ||
oq | ok | ok | uk | oq | o'q | oq | oχ | ugu | |
ot | ot | ut | ot | o't | ot | uot | vot | ||
kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | |
suv | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | |
kemi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
köl | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | ||
atov | ada | ada | atan | aral | orol | aral | ută | ||
küneš | güneş | gün | qoyaş | kün | kün | kün | χĕvel | ||
bulut | bulut | bulut | bolıt | bulıt | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | |
yulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | juldız | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | |
topraq | toprak | toprak | tufraq | topıraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | |
töpü | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | ||
yağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaş | jyvăş | ||||
tenri | tanrı | taňry | täñre | täñir | tängri | tanara | tură | ||
Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша | Сахаша | Чувашша | |
uzun | uzun | uzyn | ozın | uzın | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
yany | yeni | yany | yaña | jaña | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | |
semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | |
tolu | dolu | do:ly | tulı | tolı | to'la | toluq | toloru | tulli | |
aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | |||
qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | |
qyzyl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | |
kök | gök | gök | kük | kök | ko'k | kök | küöq | kăvak | |
Сандар | Көне Түркіше | Түрікше | Түрікменше | Татарша | Қазақша | Өзбекше | Ұйғырша | Сахаша | Чувашша |
1 | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre |
2 | eki | iki | iki | ike | eki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ |
4 | tört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă |
7 | yeti | yedi | yedi | cide | jeti | yetti | yättä | sette | şiççĕ |
10 | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă |
100 | yüz | yüz | yü:z | yöz | jüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr |
Тұлға Есімдіктер | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
ben | mən | men | men | men | min | min | men | men | min | epĕ / ep |
bana | mənə | maňa | menga | manga | miñä | miña | mağan | maga | miexe / miexeğe | mana |
beni | məni | meni | meni | méni | mine | mine | meni | meni | miigin | mana |
bende | məndə | mende | menda | mende / méningde | mindä | mindä | mende | mende | - | manra |
benden | məndən | menden | mendan | mendin / méningdin | mindän | minnän | menen | menden | miigitten | manran |
benim | mənim | meniň | mening | méning | mineñ | minem | meniñ | menin | miene | man / manăn |
benimle | mənimlə | men bilen / meniň bilen | men bilan / mening bilan | men bilen / méning bilen | mineñ menän | minem belän | menimen | men menen | miiginen | manpa |
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
sen | sən | sen | sen | sen | hin | sin | sen | sen | en | esĕ / es |
sana | sənə | saňa | senga | sanga | hiñä | siña | sağan | saga | eyiexe / eyiexeğe | sana |
seni | səni | seni | seni | séni | hine | sine | seni | seni | eyigin | sana |
sende | səndə | sende | senda | sende / séningde | hindä | sindä | sende | sende | - | sanra |
senden | səndən | senden | sendan | sendin / séningdin | hindän | sinnän | senen | senden | eyigitten | sanran |
senin | sənin | seniň | sening | séning | hineñ | sineñ | seniñ | senin | eyiene | san / sanăn |
seninle | səninlə | sen bilen / seniň bilen | sen bilan / sening bilan | sen bilen / séning bilen | hineñ menän | sineñ belän | senimen | sen menen | eyiginen | sanpa |
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
siz | siz | siz | siz | siz / sili | heź | sez | siz | siz | en | esir / esĕr |
size | sizə | size | sizga | sizge / silige | heźgä | sezgä | sizge | sizge | eyiexe / eyiexeğe | sire |
sizi | sizi | sizi | sizni | sizni / silini | heźźe | sezne | sizdi | sizdi | eyigin | sire |
sizde | sizdə | sizde | sizda | sizde / silide | heźźä | sezdä | sizde | sizde | - | sirĕnte |
sizden | sizdən | sizden | sizdan | sizdin / silidin | heźźän | sezdän | sizden | sizden | eyigitten | sirĕnten |
sizin | sizin | siziň | sizning | sizning / silining | heźźeñ | sezneñ | sizdiñ | sizdin | eyiene | sirĕn |
sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | siz bilan / sizning bilan | siz bilen / sizning bilen / sili bilen | heźźeñ menän | sezneñ belän | sizben | siz menen | eyiginen | sirĕnpe |
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
o | o | ol | u | u | ul | ul | ol | al | kini | văl / ul |
ona | ona | oňa | unga | uningha | uğa | aña | oğan | aga | kiniexe | ăna |
onu | onu | onu | uni | uni | unı | anı | onı | anı | kinini | ăna |
onda | onda | onda | unda | unda / uningda / anda | unda | anda | onda | anda | - | unra / unta |
ondan | ondan | ondan | undan | undin / uningdin / andin | undan | annan | onan | andan | kinitten | unran / untan |
onun | onun | onuň | uning | uning | unıñ | anıñ | onıñ | anın | kiene | un / unăn |
onunla | onunla | o bilen / onuň bilen | u bilan / uning bilan | u bilen / uning bilen | unıñ menän | anıñ belän | onımen | al menen | kininen | unpa |
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
biz | biz | biz | biz | biz | beź | bez | biz | biz | bihigi | epir / epĕr |
bize | bizə | bize | bizga | bizge | beźgä | bezgä | bizge | bizge | bihiexe / bihiexeğe | pire |
bizi | bizi | bizi | bizni | bizni | beźźe | bezne | bizdi | bizdi | bihigini | pire |
bizde | bizdə | bizde | bizda | bizde | beźźä | bezdä | bizde | bizde | - | pirĕnte / pirte |
bizden | bizdən | bizden | bizdan | bizdin | beźźän | bezdän | bizden | bizden | bihigitten | pirĕnten / pirten |
bizim | bizim | biziň | bizning | bizning | beźźeñ | bezneñ | bizdiñ | bizdin | bihiene | pirĕn |
bizimle | bizimlə | biz bilen / biziň bilen | biz bilan / bizning bilan | biz bilen / bizning bilen | beźźeñ menän | bezneñ belän | bizben | biz menen | bihiginen | pirĕnpe |
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
siz | siz | siz | senlar | siler / sénler | heź | sez | sender | siler | ehigi | esir / esĕr |
size | sizə | size | senlarga | silerge / sénlerge | heźgä | sezgä | senderge | silerge | ehiexe / ehiexeğe | sire |
sizi | sizi | sizi | senlarni | silerni / sénlerni | heźźe | sezne | senderdi | silerdi | ehigini | sire |
sizde | sizdə | sizde | senlarda | silerde / sénlerde | heźźä | sezdä | senderde | silerde | - | sirĕnte |
sizden | sizdən | sizden | senlardan | silerdin / sénlerdin | heźźän | sezdän | senderden | silerden | ehigitten | sirĕnten |
sizin | sizin | siziň | senlarning | silerning / sénlerning | heźźeñ | sezneñ | senderdiñ | silerdin | ehiene | sirĕn |
sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | senlar bilan | siler bilen / sénler bilen | heźźeñ menän | sezneñ belän | sendermen | siler menen | ehiginen | sirĕnpe |
Түрік | Әзірбайжан | Түрікмен | Өзбек | Ұйғыр | Башқұрт | Татар | Қазақ | Қырғыз | Саха | Чуваш |
onlar | onlar | olar | ular | ular | ular | alar / ular | olar | alar | kiniler | vĕsem / vălsem |
onlara | onlara | olara | ularga | ulargha | ularğa | alarğa | olarğa | alarga | kinilerge | vĕsene |
onları | onları | olary | ularni | ularni | ularźı | alarnı | olardı | alardı | kinileri | vĕsene |
onlarda | onlarda | olarda | ularda | ularda | ularźa | alarda | olarda | alarda | - | vĕsenche |
onlardan | onlardan | olardan | ulardan | ulardin | ularźan | alardan | olardan | alardan | kinilerten | vĕsenchen |
onların | onların | olaryň | ularning | ularning | ularźın | alarnıñ | olardıñ | alardın | kiennere | vĕsen / vĕsenĕn |
onlarla | onlarla | olar bilen | ular bilan | ular bilen | ular menän | alar belän | olarmen | alar menen | kinilerinen | vĕsempe |
Мемлекеттік түркі тілдер
өңдеуҚазақ, әзірбайжан, қырғыз, өзбек, түрік және түрікмен тілдері — мемлекеттік тіл дәрежесіне ие.
Бұған қоса келесі тілдер жергілікті ресми тіл ретінде қолданылады:
Чуваш, құмық, қарашай-балқар, татар, башқұрт, якут, хақас, тыва, алтай және Қытайда ұйғыр тілі.
Қолданылатын өлкелері бойынша
өңдеуТүркі тілдері Еуропа мен Азияның отызға жуық өлкелерінде қолданылады. Кесте алты топқа бөлінген және сандар тек ана тілі ретіндегі қолданушылар үшін көрсетіледі.
Топ және тілдері | Қолданушылар саны |
Қолданaтын өлкелер |
---|---|---|
Оғыр тобы | ||
Чуваш тілі | 1,8 млн. | Ресей (Чувашия) 1,8 млн., Қазақстан 22.000 |
Қыпшақ тобы | ||
Қарайым тілі | жоғалуға жақын † | Литва 20, Украина <10, Польша <10 |
Құмық тілі | 280.000 | Ресей (Дагестан) |
Қарашай-балқар тілі | 250.000 | Ресей (Қарашай-Черкес, Кабардино-Балкария) |
Қырымтатар тілі | 500.000 | Украина 200.000, Өзбекстан 190.000, Қырғызстан 40.000 |
Татар тілі | 6,5 млн. | Ресей 5.500.000 Өзбекстан 470.000, Қазақстан 330.000, Қырғызстан 70.000, Тәжікстан 80.000, Түрікменстан 50.000, Украина 90.000, Әзірбайжан 30.000 этникалық татарлар: 6,6 млн. |
Башқұрт тілі | 2,2 млн. | Ресей 2,0 млн., Өзбекстан 35.000, Қазақстан 20.000 |
Ноғай тілі | 70.000 | Ресей (Солт. Кавказ) |
Қарақалпақ тілі | 400.000 | Өзбекстан |
Қазақ тілі | 12 млн. | Қазақстан 10 млн., Қытай 1 млн., Өзбекстан 800.000, Ресей 650.000, Моңғолия 100.000 |
Қырғыз тілі | 4,5 млн. | Қырғызстан 3,7 млн., Өзбекстан 200.000, Қытай 200.000 |
Оғыз тобы | ||
Түрік тілі | 80 млн. | Түркия 75 млн., Балқан 2,5 млн., Кипр 180.000, Ресей 300.000, Германия 2,5 млн., батыс және орта Еуропа 700.000 |
Ғағауыз тілі | 330.000 | Молдова 170.000, Балқан 130.000, Украина 20.000, Болгария 10.000 |
Әзербайжан тілі | 30 млн. | Иран 20 млн., Әзірбайжан 8 млн., Түркия 500.000, Ирак 500.000, Ресей 350.000, Грузия 300.000, Армения 200.000 |
Түрікмен тілі | 6,8 млн. | Түрікменстан 3,8 млн., Иран 2 млн., Ауғанстан 500.000, Ирак 250.000, Өзбекстан 250.000 |
Хорасан тілі | 400.000 | Иран (Хорасан останы) |
Қашқай тілі | 1,5 млн. | Иран (Парс, Кузистан остандары) |
Aynallu | 7.000 | Иран (Орталық, Ардебил және Занжан остандары) |
Афшар тілі | 300.000 | Ауғанстан (Кабул, Херат), Солт.-Шығыс Иран |
Салар тілі | 55.000 | Қытай (Чіңхей және Гәнсу аумақтары) |
Қарлұқ тобы | ||
Өзбек тілі | 28 млн. | Өзбекстан 24 млн., Ауғанстан 1,5 млн., Тәжікстан 1 млн., Қырғызстан 750.000, Қазақстан 400.000, Түрікменстан 300.000 |
Ұйғыр тілі | 9 млн. | Қытай (Шыңжән немесе Шығыс Түркістан) 8,2 млн., Қырғызстан 500.000, Қазақстан 300.000 |
Жұғыр(Сары ұйғыр) тілі | 5.000 | Қытай (Қансу өлкесі) |
Айну (түркі тілі)[3] | 7.000 | Қытай (Синьцзян) |
Сібір тобы | ||
Саха тілі | 363.000 | Ресей (Саха-Якутия) |
Долған тілі | 5.000 | Ресей (Таймыр) |
Тыва тілі | 200.000 | Ресей (Тыва) 170.000, Моңғолия 30.000 |
Тофа тілі | жоғалуға жақын † | Ресей (Тыва) |
Хақас тілі | 65.000 | Ресей (Хакасия) |
Алтай тілі | 75.000 | Ресей, Алтай) |
Шор тілі | 10.000 | Ресей, Алтай |
Шұлым тілі | 2.500 | Ресей, Солт. Алтай өлкесі) |
Арғы тобы | ||
Халадж тілі | 42.000 | Иран (Орталық остан, Ком және Арак арасында) |
Осы заманғы классификация
өңдеуЕң соңғы деректерге сай (B. Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Түрік тілдерінің топталуы келесі түрде жасалынады (қолданушылар саны 2006 ж. бойынша берілген):
Түркі тілі
- Оғырша (немесе Бұлғарша)
- Бұлғарша (жоғалған), Чуваш тілі (2,2 млн.)
- Қыпшақ тобы (Солт.-Батыс тобы)
- Батыс: Қырымлы тілі (500.000), Құмық тілі (280.000), Қарашай-балқар тілі (250.000), Қарайым тілі (жоғалуға жақын)
- Солт.: Татар тілі (8,0 млн.), Башқұрт тілі (2,2 млн.), Құман тілі (жоғалған)
- Оңт.: Қазақ тілі (12 млн.), Қырғыз тілі (4,5 млн.), Қарақалпақ тілі (400.000), Ноғай тілі (70.000)
- Оғыз тобы (Оңт.-Батыс тобы)
- Батыс: Түрік тілі (70 млн., екінші тіл ретінде 80 млн.), Әзербайжан тілі (30 млн., екінші тіл ретінде 35 млн.), Ғағауыз тілі (330.000)
- Шығыс: Түрікмен тілі (6,8 млн.), Хорасан тілі (400.000 ?)
- Оңт.: Қашқай тілі (1,5 млн.), Афшар тілі (300.000), Айналды тілі (7.000), Соңғор тілі (?)
- Салар: Салар тілі (60.000)
- Ұйғыр тобы (Оңт.-Шығыс тобы)
- Шағатай Шағатай тілі (жоғалған)
- Батыс: Өзбек тілі (24 млн.)
- Шығыс:
- Көне түркі тілі (Орхон-Көк, Енисей-Көк, Көне Ұйғырша, Қарахан тілі) (жоғалған)
- Ұйғыр тілі (9 млн.)
- Жұғыр(Сары ұйғыр) тілі (Батыс-Жұғыр) (5.000)
- Айну тілі (Айну) (7.000)
- Іле түркі диалекті (100)
- Сібір тобы (Солт.-Шығыс тобы)
- Солт.:
- Саха тілі (363.000), Долған тілі (5000)
- Оңт.:
- Енисей Хақас тілі (65.000), Шор тілі (10.000)
- Саян Тува тілі (200.000), Тофа тілі (Қарағас тілі) (жоғалған)
- Алтай Алтай тілі (75.000) (диалекттері: Ойрот тілі; Тыва тілі, Құманда тілі, Қу тілі; Телеуiт тілі, Төлеңгiт тілі)
- Шұлым Шұлым тілі (500)
- Солт.:
- Арғы
- Халадж тілі (42.000)
Тілдері | Аудармалары |
---|---|
Түрікше | Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor. |
Ғағаузша | Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr. |
Әзірбайжанша | Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır. |
Түрікменше | Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar. |
Өзбекше | Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi. |
Ұйғырша | Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu. |
Қазақша | Balalar mektepte tilimizdi latın älippesimen jazadı. |
Ноғайша | Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar. |
Қырғызша | Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat. |
Татарша | Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza. |
Тілдері | Аудармалары |
---|---|
Түрікше | Yeni Yılınız Kutlu Olsun. |
Ғағаузша | Yeni yılınızı kutlerim. |
Karaimce | Sizni yanhı yıl bıla kutleymın. |
Әзірбайжанша (Әзірбайжан) | Yeni iliniz mübarek olsun. |
Әзірбайжанша (Иран) | Teze iliniz mübarek. |
Ирак Түрікшесі (Ирак) | Y'engi iliwiz mübarak olsun. |
Түрікменше | Taze ýylynyz gutly bolsun. |
Өзбекше | Yangi yilingiz kutli bo'lsin. |
Ұйғырша | Yengi yılıngızğa mübarek bolsun. |
Қазақша | Jaña jılıñız quttı bolsın. |
Қарашайша | Cangngı cılığıznı alğışlayma. |
Балқарша | Cangngı cılığıznı alğışlayma. |
Ноғайша | Yana yılınız men. |
Қарақалпақша | Canga cılıngız kuttı bolsın. |
Қырғызша | Cangı cılıngız kuttu bolsun. |
Татарша | Sezne yanga yıl belen tebrik item. |
Қырым Татаршасы | Yanı ılınız kaırlı (mubarek) olsun. |
Молдовия-Румыния Татаршасы | Ceni cılınız kutlu bolsun. |
Башқұртша | Hezze yangı yıl menen kotlayım. |
Құмықша | Yangı yılıgız kutlu bolsun. |
Хақасша | Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni. |
Тываша | Caa çıl-bile bayır çedirip or men. |
Алтайша | Slerdi cangı cılla utkup turum. |
Шорша | Naa çıl çakşı polzun. |
Сахаша | Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin. |
Чувашша | Sene sul yaçepe salamlatap. |
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.) Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees - Altaic (HTML) (2005). Тексерілді, 18 наурыз 2007.
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
- ↑ Жапон Айну халқымен қатынасы жоқ
Сыртқы сілтемелер
өңдеу- Түркі тілдерінің порталы
- Turkic Languages Verb Comparison
- Түрік бітік. Қазақ тілінің тарихи-мәдени қоры.
- Дала мен Қала апталығынан "Алтайлар" мақаласы Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы.
Басқа түркі тілдеріндегі Уикипедиялар |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |