Чувашия
Чувашия, Чувашстан немесе Шуасстан (чув. Чӑваш Ен), ресми атауы – Чуваш Республикасы — Чувашия (орыс. Чувашская Республика — Чувашия) — Шығыс Еуропада орналасқан Ресей Федерациясының субъектісі (республика). Ол чуваштар атты түркі халқының отаны болып келеді. Елордасы және ең ірі қаласы — Чебоксары.
| Ресей Федерациясының субъектісі | |||||
| Чувашия | |||||
| орыс. Чувашия чув. Чӑваш Ен | |||||
 | |||||
| |||||
|
Әнұраны: Чӑваш Республикин патшалӑх гимнӗ «Чуваш Республикасының әнұраны» | |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Федералды округі | |||||
| Экономикалық ауданы | |||||
| Әкімшілік орталығы | |||||
| Басшысы | |||||
| Үкімет төрағасы | |||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Құрылған уақыты | |||||
| Жер аумағы |
18 343 км² (75-ші орын) | ||||
| Уақыт белдеуі |
UTC+3, МСК | ||||
| Ірі қалалары | |||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны |
▼ 1 198 429[1] адам (2022)(41-ші орын) | ||||
| Тығыздығы |
65,33 адам/км² | ||||
| Ұлттық құрамы |
чуваштар, орыстар, татарлар, марилер, мордвалар, еврейлер, т.б. | ||||
| Конфессионалдық құрамы |
православиелік, ислам, иудаизм, т.б. | ||||
| Ресми тілдері | |||||
| ISO 3166-2 |
RU-CU | ||||
| ОКАТО коды} |
97 | ||||
| РФ субъекті коды |
21 | ||||
|
Ресми сайты (орыс.) | |||||
|
| |||||
_-_Chuvashia_(disputed_Crimea).svg)
Этимологиясы
өңдеуЧувашия атауы чуваш этнонимінен шыққан. «Чуваш» сөзінің пайда болуы Қазан хандығының аумағында тіркелген. Қазіргі чуваш этнонимі бастапқыда қазан татарлары мен орыстар қолданған чуваштардың ата-бабаларының экзоэтнонимі болды.
Географиясы
өңдеуЧувашия Ресейдің Еуропалық бөлігінің орталығында, Еділ өзенінің маңында орналасқан. Ол солтүстігінде Марий Эл Республикасымен, батысында Төменгі Новгород облысымен, оңтүстік-батысында Мордовиямен, оңтүстігінде Сімбір облысымен және шығыс пен оңтүстік-шығысында Татарстанмен шектеседі. Республикада екі мыңнан астам өзен бар, олардың негізгілері Еділ, Сура және Цивиль, сонымен қатар төрт жүз көл бар.
Климаты континенттік, орташа температурасы қаңтарда -13°C және шілдеде +19°C аралығында. Табиғи ресурстарының арасында гипс, құм, саз, сапропель кен орындары, фосфорит, шымтезек бар. Мұнай және табиғи газ кен орындары бар, бірақ оларды өндіру әлі коммерциялық мақсатта қолға алынбаған.
Тарихы
өңдеуЧуваштар бұлғарлар мен сабирлер атты 5-8 ғасырларда Солтүстік Кавказды мекендеген түркі тайпалардан тараған. 7-8 ғасырларда бұлғарлардың бір бөлігі Балқанға кетіп, ол жердегі жергілікті славяндармен бірге қазіргі Болгария мемлекетін құрды. Басқа бір бөлігі Орта Еділ бойына көшті (Еділ бұлғарларын көріңіз), онда исламды қабылдамаған бұлғар халқы чуваш халқының негізін қалады.
1223-1236 жылдары орын алған Моңғолдардың Еділ Бұлғариясына шабуылы кезінде далалық сабирлер солтүстікке қоныс аударды, онда Орал тілдес Мордвалар мен Марилер сияқты тайпалар өмір сүрген еді. Чуваштар өздерін марилермен сіңісіп кеткен осы сабирлердің ұрпағы деп санайды. 1242 жылы олар Алтын Орданың вассалы болды. Сарай-Батуға жыл сайын алым төленетін болса, моңғол және татар билеушілері жергілікті ішкі істерге араласпағаны шешілді. Алтын Орданың күші әлсірей бастағанда, Пьяна мен Темниковтан шыққан жергілікті мишәр татар мырзалар Чуваш аймағын басқаруға тырысты.
1552 жылдың тамызында болған IV Иванның Қазан хандығына қарсы шапқыншылығы кезінде Чуваш Орсай мен Мари Акпар Токари кінәздері Сура өзенінің бойындағы Алатырьде Ұлы Мәскеу кінәздігіне адалдық танытты. 1650-1850 жылдар аралығында Орыс православ шіркеуі чуваштарды православие дінін қабылдауға тырысу үшін чуваш тілінде сөйлейтін миссионерлерді жіберді. Осы миссионерлердің бір тобы жазбаша чуваш тілін жасады. Бұл аймақта қалған чуваштардың көпшілігі православие христиандары болды, бірақ кейбіреулері паганист болып қала берген.
1917 жылы 15 мамырда чуваштар Еділ-Орал қозғалысына қосылды, ал 1917 жылы желтоқсанда татар өкілдерімен Чувашияның шығыс шекарасын Зөя өзенінде сызу туралы келісімге қол жеткізілгенде, олар қысқа өмір сүрген Еділ-Орал мемлекетіне қосылды. 1918-1919 жылдары Ресейдегі азамат соғысы ауданды қамтыды. Ол большевиктердің жеңісімен аяқталды. Жергілікті халықтан қолдау табу үшін Ленин РКФСР құрамында Чуваш мемлекетін құруға бұйрық берді. 1920 жылы 24 маусымда Чуваш автономиялы облысы құрылып, 1925 жылы сәуірде Чуваш АКСР-ы болып қайта құрылды.
1992 жылы Чуваш АКСР-ы КСРО-мен бірге ыдырап, оның орнына Чуваш Республикасы келді.
2012 жылдың қазан айында Чебоксары қаласында өткен үстел басында Чувашияның бірқатар қоғам қайраткерлері Чуваш Республикасының басшысы М.В.Игнатьевке және Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының депутаттарына чуваштардың «Чувашия — Еділ Бұлғария» тарихи атауын қалпына келтіру туралы ұсыныспен үндеу таратты. 2013 жылғы 16 қаңтарда Чуваш Республикасының Мемлекеттік кеңесіне Чуваш Республикасының атауын «Чувашия Республикасы – Еділ Бұлғария» тарихи атауына өзгерту бастамасын көтеру туралы өтінішпен ұжымдық үндеу түсті.[2]
Әкімшілік бөлінісі
өңдеуЧуваш Республикасында 21 әкімшілік аудан, 9 қала (оның ішінде 5 республикалық маңызы бар қала және 4 аудандық маңызы бар қала), 5 қала үлгісіндегі кент, 1700-ге жуық ауылдық елді мекен бар.
Елордасы
өңдеуРеспубликаның астанасы — Чебоксары қаласы, халқы 497 920 адам. 2001 жылы «Ресейдегі ең абаттандырылған қала» байқауының жеңімпазы атанды.
Республикалық маңызы бар қалаларға қалалық округ мәртебесі бар муниципалитеттерге, муниципалды округ мәртебесіне ие аудандарға – муниципалитеттерге сәйкес келеді.
| № | Аудан аты | Халық саны, адам |
Ауданы, км² |
Халық тығыздығы, адам/км² |
Орталығы | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Республикалық маңызы бар қалалар | ||||||
| 1 | Алатырь | ▼ 33 035 | Алатырь қаласы | |||
| 2 | Канаш | ▼ 44 308 | Канаш қаласы | |||
| 3 | Жаңа Чебоксарск | ▼ 127 763 | Жаңа Чебоксарск қаласы | |||
| 4 | Чебоксары | ▲ 508 100 | Чебоксары қаласы | |||
| 5 | Шумерля | ▼ 27 789[3] | Шумерля қаласы | |||
| Аудандар (муниципалды аудандар/округтер) | ||||||
| 1 | Алатырь | ▼ 13 506 | 1940 | 7,67 | Алатырь қаласы | |
| 2 | Аликово | ▼ 14 596 | 554.1 | 28,66 | Аликово ауылы | |
| 3 | Батыр | ▼ 32 442 | 994 | 34,7 | Батырево ауылы | |
| 4 | Вурнары | ▼ 30 067 | 1012.6 | 31,82 | Вурнары кенті | |
| 5 | Ибреси | ▼ 22 414 | 1201.2 | 19,58 | Ибреси кенті | |
| 6 | Канаш | ▼ 33 503 | 981.4 | 36,37 | Канаш қаласы | |
| 7 | Козловка | ▼ 17 736 | 516.8 | 37,29 | Козловка қаласы | |
| 8 | Комсомольское | ▼ 23 920 | 630.3 | 40,01 | Комсомольское ауылы | |
| 9 | Красноармейское (муниципалды округі) | ▼ 13 563 | 456.3 | 31,29 | Красноармейское ауылы | |
| 10 | Қызылчутай | ▼ 12 844 | 691.6 | 20,86 | Қызыл Чутай ауылы | |
| 11 | Марпосад | ▼ 20 858 | 686.1 | 32,66 | Мария Посады қаласы | |
| 12 | Моргауши | ▼ 31 366 | 845.3 | 39,05 | Моргауши ауылы | |
| 13 | Порецкое | ▼ 11 432 | 1116.9 | 11,29 | Порецкое ауылы | |
| 14 | Урмары | ▼ 21 321 | 598.3 | 38,43 | Урмары кенті | |
| 15 | Цивильск | ▼ 34 499 | 790.8 | 45,55 | Цивильск қаласы | |
| 16 | Чебоксары | ▼ 62 264 | 1331.7 | 46,74 | Кугеси кенті[4] | |
| 17 | Шемурша | ▼ 11 438 | 799.1 | 15,73 | Шемурша ауылы | |
| 18 | Шумерля (муниципалды округ) | ▼ 8 033 | 1047.6 | 8,71 | Шумерля қаласы | |
| 19 | Ядрин | ▼ 23 589 | 897.5 | 29,04 | Ядрин қаласы | |
| 20 | Яльчики | ▼ 15 396 | 567.2 | 30,55 | Яльчики ауылы | |
| 21 | Янтиково | ▼ 13 377[5] | 524.4 | 28,26 | с. Янтиково | |
Саясаты
өңдеу
2012 жылға дейін Чуваш Республикасы ресми түрде мемлекет мәртебесіне ие болды. Чувашияның конституциясында (6-нұсқа - 2011 жылғы 13 қыркүйектегі № 46) осылай бекітілді: «Чуваш Республикасы Ресей Федерациясының құрамындағы республика (мемлекет) болып табылады».
Кеңес үкіметі кезінде республикада жоғары билік үш адамның арасында болды: Чувашия КОКП комитетінің бірінші хатшысы (шын мәнінде ол ең үлкен билікке ие болды), облыстық Кеңестің (заң шығарушы билік) төрағасы және Республикалық атқару комитеті (атқарушы билік) төрағасы. 1991 жылдан бастап КОКП барлық биліктен айырылды, ал республика әкімшілігінің басшысы, сайып келгенде, сайланған облыстық парламентпен бірге губернатор тағайындалды/сайланды.
Чувашияның 2020 жыл, 29 қаңтар күнінен бергі басшысы — «Әділ Ресей» партиясының мүшесі Олег Алексеевич Николаев.
Халқы
өңдеуҰлттық құрамы
өңдеу| Ұлт | 1926 Санақ | 1939 Санақ | 1959 Санақ | 1970 Санақ | 1979 Санақ | 1989 Санақ | 2002 Санақ | 2010 Санақ1 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Нөмір | % | Нөмір | % | Нөмір | % | Нөмір | % | Нөмір | % | Нөмір | % | Нөмір | % | Нөмір | % | |
| Чуваштар | 667,695 | 74.6% | 777,202 | 72.2% | 770,351 | 70.2% | 856,246 | 70.0% | 887,738 | 68.4% | 906,922 | 67.8% | 889,268 | 67.7% | 814,750 | 67.7% |
| Орыстар | 178,890 | 20.0% | 241,386 | 22.4% | 263,692 | 24.0% | 299,241 | 24.5% | 338,150 | 26.0% | 357,120 | 26.7% | 348,515 | 26.5% | 323,274 | 26.9% |
| Татарлар | 22,635 | 2.5% | 29,007 | 2.7% | 31,357 | 2.9% | 36,217 | 3.0% | 37,573 | 2.9% | 35,689 | 2.7% | 36,379 | 2.8% | 34,214 | 2.8% |
| Мордвалар | 23,958 | 2.7% | 22,512 | 2.1% | 23,863 | 2.2% | 21,041 | 1.7% | 20,276 | 1.6% | 18,686 | 1.4% | 15,993 | 1.2% | 13,014 | 1.1% |
| Басқалар | 1,301 | 0.1% | 6,703 | 0.6% | 8,596 | 0.7% | 10,930 | 0.9% | 14,874 | 1.3% | 19,606 | 1.4% | 23,599 | 1.8% | 18,298 | 1.6% |
| 1 Әкімшілік деректер базасынан 48 069 адам тіркеліп, ұлтын көрсете алмаған. Бұл топтағы этностардың үлесі жарияланған топтың үлесімен бірдей деп бағаланды.[6] | ||||||||||||||||
Діни құрамы
өңдеу2012 жылғы сауалнамаға сәйкес,[7] Чувашия халқының 64,7%-ы Орыс Православ Шіркеуін ұстанады, 4%-ы ешбір шіркеуге немесе орыс емес православ шіркеулерінің мүшелеріне жатпайтын православиелік христиан дінін ұстанушылар, халықтың 3%-ы (негізінен татарлар) ислам дінін ұстанады, 3% христиан дінін ұстанады, 1% байырғы дінді ұстанады (чуваш халық діні Ваттисен Ялы). Сонымен қатар, халықтың 24%-ы «рухани, бірақ діни емес» деп өзін сипаттайды, 1%-ы атеист және 2,3%-ы басқа дінді ұстанады немесе сұраққа жауап бермеді. Ресей үкіметінің ресми тыйымына қарамастан, халық арасында Иегова куәгерлерінің саны артып келеді.
Чувашиядағы мектеп оқушылары үшін дінді оқу міндетті. Оқушылардың шамамен 76,9%-ы православиетану, 16,0%-ы зайырлы ғылымдар, 15,7%-ы дүниежүзілік дінтану және 1,4%-ы исламтану бойынша оқиды.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба госстатистики. 26 сәуір 2022
- ↑ ЧУВАШСКИЕ ИСТОРИКИ И ПИСАТЕЛИ ПРОСЯТ ПЕРЕИМЕНОВАТЬ РЕСПУБЛИКУ В ВОЛЖСКУЮ БОЛГАРИЮ
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Мұрағатталған 11 маусымның 2022 жылы.
- ↑ Карта района. Чебоксарский район Чувашской Республики. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 тамыз 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 23 ақпан 2011.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года Мұрағатталған 27 сәуірдің 2021 жылы.
- ↑ Впн-2010.
- ↑ Arena: Atlas of Religions and Nationalities of Russia