Чувашия, Чувашстан немесе Шуасстан (чув. Чӑваш Ен), ресми атауы – Чуваш Республикасы — Чувашия (орыс. Чувашская Республика — Чувашия) — Шығыс Еуропада орналасқан Ресей Федерациясының субъектісі (республика). Ол чуваштар атты түркі халқының отаны болып келеді. Елордасы және ең ірі қаласы — Чебоксары.

Ресей Федерациясының субъектісі
Чувашия
орыс. Чувашия
чув. Чӑваш Ен
Ту Елтаңбасы
Ту Елтаңбасы
Әнұраны:
Чӑваш Республикин патшалӑх гимнӗ
«Чуваш Республикасының әнұраны»
Әкімшілігі
Ел

 Ресей

Федералды округі

Еділ маңы

Экономикалық ауданы

Еділ-Вятка

Әкімшілік орталығы

Чебоксары

Басшысы

Олег Николаев

Үкімет төрағасы

Олег Николаев

Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты

24 маусым 1920

Жер аумағы

18 343 км² (75-ші орын)

Уақыт белдеуі

UTC+3, МСК

Ірі қалалары

Чебоксары, Жаңа Чебоксарск

Тұрғындары
Тұрғыны

1 198 429[1] адам (2022)(41-ші орын)

Тығыздығы

65,33 адам/км²

Ұлттық құрамы

чуваштар, орыстар, татарлар, марилер, мордвалар, еврейлер, т.б.

Конфессионалдық құрамы

православиелік, ислам, иудаизм, т.б.

Ресми тілдері

чуваш тілі, орыс тілі

ISO 3166-2

RU-CU

ОКАТО коды}

97

РФ субъекті коды

21

Ресми сайты  (орыс.)

Чувашия, карта

Этимологиясы өңдеу

Чувашия атауы чуваш этнонимінен шыққан. «Чуваш» сөзінің пайда болуы Қазан хандығының аумағында тіркелген. Қазіргі чуваш этнонимі бастапқыда қазан татарлары мен орыстар қолданған чуваштардың ата-бабаларының экзоэтнонимі болды.

Географиясы өңдеу

Чувашия Ресейдің Еуропалық бөлігінің орталығында, Еділ өзенінің маңында орналасқан. Ол солтүстігінде Марий Эл Республикасымен, батысында Төменгі Новгород облысымен, оңтүстік-батысында Мордовиямен, оңтүстігінде Сімбір облысымен және шығыс пен оңтүстік-шығысында Татарстанмен шектеседі. Республикада екі мыңнан астам өзен бар, олардың негізгілері Еділ, Сура және Цивиль, сонымен қатар төрт жүз көл бар.

Климаты континенттік, орташа температурасы қаңтарда -13°C және шілдеде +19°C аралығында. Табиғи ресурстарының арасында гипс, құм, саз, сапропель кен орындары, фосфорит, шымтезек бар. Мұнай және табиғи газ кен орындары бар, бірақ оларды өндіру әлі коммерциялық мақсатта қолға алынбаған.

Тарихы өңдеу

Чуваштар бұлғарлар мен сабирлер атты 5-8 ғасырларда Солтүстік Кавказды мекендеген түркі тайпалардан тараған. 7-8 ғасырларда бұлғарлардың бір бөлігі Балқанға кетіп, ол жердегі жергілікті славяндармен бірге қазіргі Болгария мемлекетін құрды. Басқа бір бөлігі Орта Еділ бойына көшті (Еділ бұлғарларын көріңіз), онда исламды қабылдамаған бұлғар халқы чуваш халқының негізін қалады.

1223-1236 жылдары орын алған Моңғолдардың Еділ Бұлғариясына шабуылы кезінде далалық сабирлер солтүстікке қоныс аударды, онда Орал тілдес Мордвалар мен Марилер сияқты тайпалар өмір сүрген еді. Чуваштар өздерін марилермен сіңісіп кеткен осы сабирлердің ұрпағы деп санайды. 1242 жылы олар Алтын Орданың вассалы болды. Сарай-Батуға жыл сайын алым төленетін болса, моңғол және татар билеушілері жергілікті ішкі істерге араласпағаны шешілді. Алтын Орданың күші әлсірей бастағанда, Пьяна мен Темниковтан шыққан жергілікті мишәр татар мырзалар Чуваш аймағын басқаруға тырысты.

1552 жылдың тамызында болған IV Иванның Қазан хандығына қарсы шапқыншылығы кезінде Чуваш Орсай мен Мари Акпар Токари кінәздері Сура өзенінің бойындағы Алатырьде Ұлы Мәскеу кінәздігіне адалдық танытты. 1650-1850 жылдар аралығында Орыс православ шіркеуі чуваштарды православие дінін қабылдауға тырысу үшін чуваш тілінде сөйлейтін миссионерлерді жіберді. Осы миссионерлердің бір тобы жазбаша чуваш тілін жасады. Бұл аймақта қалған чуваштардың көпшілігі православие христиандары болды, бірақ кейбіреулері паганист болып қала берген.

1917 жылы 15 мамырда чуваштар Еділ-Орал қозғалысына қосылды, ал 1917 жылы желтоқсанда татар өкілдерімен Чувашияның шығыс шекарасын Зөя өзенінде сызу туралы келісімге қол жеткізілгенде, олар қысқа өмір сүрген Еділ-Орал мемлекетіне қосылды. 1918-1919 жылдары Ресейдегі азамат соғысы ауданды қамтыды. Ол большевиктердің жеңісімен аяқталды. Жергілікті халықтан қолдау табу үшін Ленин РКФСР құрамында Чуваш мемлекетін құруға бұйрық берді. 1920 жылы 24 маусымда Чуваш автономиялы облысы құрылып, 1925 жылы сәуірде Чуваш АКСР-ы болып қайта құрылды.

1992 жылы Чуваш АКСР-ы КСРО-мен бірге ыдырап, оның орнына Чуваш Республикасы келді.

2012 жылдың қазан айында Чебоксары қаласында өткен үстел басында Чувашияның бірқатар қоғам қайраткерлері Чуваш Республикасының басшысы М.В.Игнатьевке және Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының депутаттарына чуваштардың «Чувашия — Еділ Бұлғария» тарихи атауын қалпына келтіру туралы ұсыныспен үндеу таратты. 2013 жылғы 16 қаңтарда Чуваш Республикасының Мемлекеттік кеңесіне Чуваш Республикасының атауын «Чувашия Республикасы – Еділ Бұлғария» тарихи атауына өзгерту бастамасын көтеру туралы өтінішпен ұжымдық үндеу түсті.[2]

Әкімшілік бөлінісі өңдеу

Чуваш Республикасында 21 әкімшілік аудан, 9 қала (оның ішінде 5 республикалық маңызы бар қала және 4 аудандық маңызы бар қала), 5 қала үлгісіндегі кент, 1700-ге жуық ауылдық елді мекен бар.

Елордасы өңдеу

Республиканың астанасы — Чебоксары қаласы, халқы 497 920 адам. 2001 жылы «Ресейдегі ең абаттандырылған қала» байқауының жеңімпазы атанды.

Республикалық маңызы бар қалаларға қалалық округ мәртебесі бар муниципалитеттерге, муниципалды округ мәртебесіне ие аудандарға – муниципалитеттерге сәйкес келеді.

 
Чувашияның әкімшілік бөлінісі
Аудан аты Халық саны,
адам
Ауданы,
км²
Халық
тығыздығы,
адам/км²
Орталығы
Республикалық маңызы бар қалалар
1 Алатырь 33 035 Алатырь қаласы
2 Канаш 44 308 Канаш қаласы
3 Жаңа Чебоксарск 127 763 Жаңа Чебоксарск қаласы
4 Чебоксары 508 100 Чебоксары қаласы
5 Шумерля 27 789[3] Шумерля қаласы
Аудандар (муниципалды аудандар/округтер)
1 Алатырь 13 506 1940 7,67 Алатырь қаласы
2 Аликово 14 596 554.1 28,66 Аликово ауылы
3 Батыр 32 442 994 34,7 Батырево ауылы
4 Вурнары 30 067 1012.6 31,82 Вурнары кенті
5 Ибреси 22 414 1201.2 19,58 Ибреси кенті
6 Канаш 33 503 981.4 36,37 Канаш қаласы
7 Козловка 17 736 516.8 37,29 Козловка қаласы
8 Комсомольское 23 920 630.3 40,01 Комсомольское ауылы
9 Красноармейское (муниципалды округі) 13 563 456.3 31,29 Красноармейское ауылы
10 Қызылчутай 12 844 691.6 20,86 Қызыл Чутай ауылы
11 Марпосад 20 858 686.1 32,66 Мария Посады қаласы
12 Моргауши 31 366 845.3 39,05 Моргауши ауылы
13 Порецкое 11 432 1116.9 11,29 Порецкое ауылы
14 Урмары 21 321 598.3 38,43 Урмары кенті
15 Цивильск 34 499 790.8 45,55 Цивильск қаласы
16 Чебоксары 62 264 1331.7 46,74 Кугеси кенті[4]
17 Шемурша 11 438 799.1 15,73 Шемурша ауылы
18 Шумерля (муниципалды округ) 8 033 1047.6 8,71 Шумерля қаласы
19 Ядрин 23 589 897.5 29,04 Ядрин қаласы
20 Яльчики 15 396 567.2 30,55 Яльчики ауылы
21 Янтиково 13 377[5] 524.4 28,26 с. Янтиково

Саясаты өңдеу

 
Чуваш Республикасы Үкіметінің ғимараты

2012 жылға дейін Чуваш Республикасы ресми түрде мемлекет мәртебесіне ие болды. Чувашияның конституциясында (6-нұсқа - 2011 жылғы 13 қыркүйектегі № 46) осылай бекітілді: «Чуваш Республикасы Ресей Федерациясының құрамындағы республика (мемлекет) болып табылады».

Кеңес үкіметі кезінде республикада жоғары билік үш адамның арасында болды: Чувашия КОКП комитетінің бірінші хатшысы (шын мәнінде ол ең үлкен билікке ие болды), облыстық Кеңестің (заң шығарушы билік) төрағасы және Республикалық атқару комитеті (атқарушы билік) төрағасы. 1991 жылдан бастап КОКП барлық биліктен айырылды, ал республика әкімшілігінің басшысы, сайып келгенде, сайланған облыстық парламентпен бірге губернатор тағайындалды/сайланды.

Чувашияның 2020 жыл, 29 қаңтар күнінен бергі басшысы — «Әділ Ресей» партиясының мүшесі Олег Алексеевич Николаев.

Халқы өңдеу

Ұлттық құрамы өңдеу

Ұлт 1926 Санақ 1939 Санақ 1959 Санақ 1970 Санақ 1979 Санақ 1989 Санақ 2002 Санақ 2010 Санақ1
Нөмір % Нөмір % Нөмір % Нөмір % Нөмір % Нөмір % Нөмір % Нөмір %
Чуваштар 667,695 74.6% 777,202 72.2% 770,351 70.2% 856,246 70.0% 887,738 68.4% 906,922 67.8% 889,268 67.7% 814,750 67.7%
Орыстар 178,890 20.0% 241,386 22.4% 263,692 24.0% 299,241 24.5% 338,150 26.0% 357,120 26.7% 348,515 26.5% 323,274 26.9%
Татарлар 22,635 2.5% 29,007 2.7% 31,357 2.9% 36,217 3.0% 37,573 2.9% 35,689 2.7% 36,379 2.8% 34,214 2.8%
Мордвалар 23,958 2.7% 22,512 2.1% 23,863 2.2% 21,041 1.7% 20,276 1.6% 18,686 1.4% 15,993 1.2% 13,014 1.1%
Басқалар 1,301 0.1% 6,703 0.6% 8,596 0.7% 10,930 0.9% 14,874 1.3% 19,606 1.4% 23,599 1.8% 18,298 1.6%
1 Әкімшілік деректер базасынан 48 069 адам тіркеліп, ұлтын көрсете алмаған. Бұл топтағы этностардың үлесі жарияланған топтың үлесімен бірдей деп бағаланды.[6]

Діни құрамы өңдеу

2012 жылғы сауалнамаға сәйкес,[7] Чувашия халқының 64,7%-ы Орыс Православ Шіркеуін ұстанады, 4%-ы ешбір шіркеуге немесе орыс емес православ шіркеулерінің мүшелеріне жатпайтын православиелік христиан дінін ұстанушылар, халықтың 3%-ы (негізінен татарлар) ислам дінін ұстанады, 3% христиан дінін ұстанады, 1% байырғы дінді ұстанады (чуваш халық діні Ваттисен Ялы). Сонымен қатар, халықтың 24%-ы «рухани, бірақ діни емес» деп өзін сипаттайды, 1%-ы атеист және 2,3%-ы басқа дінді ұстанады немесе сұраққа жауап бермеді. Ресей үкіметінің ресми тыйымына қарамастан, халық арасында Иегова куәгерлерінің саны артып келеді.

Чувашиядағы мектеп оқушылары үшін дінді оқу міндетті. Оқушылардың шамамен 76,9%-ы православиетану, 16,0%-ы зайырлы ғылымдар, 15,7%-ы дүниежүзілік дінтану және 1,4%-ы исламтану бойынша оқиды.

Дереккөздер өңдеу