Ресейдегі азамат соғысы

Ресей империясының азамат соғысы (7 қараша 1917 жыл – 25 қазан 1923 жыл (1923 жылдың 16 шілдесіне дейін шағын қақтығыстар)) — кейінгі Ресей Империясының жерінде болған соғыс.

Ресейдегі азамат соғысы
Негізгі қақтығыс: Ақпан және Қазан төңкерістерінің бөлігі. Бірінші дүниежүзілік соғыстың салдары.
Сағат тілімен (жоғарғы сол жақта): Дон әскербасының Сарбаздары. Сібір әскербасының сарбаздары. Кронштадт көтерілісін басу. Араласу кезінде Владивостоктағы американдық әскерлер. Қырымдағы қызыл террордың құрбандары. Аустриялықтардың Екатеринославқа жұмысшыларды іліп қоюы. Мәскеуде Қызыл әскері әскерлерінің байқауы.
Дата	7 қараша 1917 — 25 қазан 1922 (1923 жылдың 16 шілдесіне дейін шағын қақтығыстар)
Орын	(Ресей империясының көп бөлігі), Орталық Азия, Кавказ, Шығыс Еуропа, Сібір.
Себеп	Ақпан төңкерісі Корнилов бүлік. Қазан төңкерісі бейбітшілік шарттар: Брест келісімі 1918 жылғы 3 наурызда қол қойылды Тарту бейбітшілік шарты (КСРО - Эстония) 1920 жылы 2 ақпанда қол қойылды Кеңес-Литва бейбітшілік шарты 1920 жылғы 12 шілдеде қол қойылды Тарту бейбітшілік шарты (КСРО - Финляндия) 1920 жылы 14 қазанда қол қойылды Латвия-Кеңестік бейбітшілік шарты 1920 жылғы 11 тамызда қол қойылды Рига бітім шарты (1921) 1921 жылы 17 қыркүйекте қол қойылды Карс шарты 1921 жылы 13 қазанда қол қойылды
Нәтиже	Большевиктердің жеңісі II Николайдың патша отбасын ату. Коммунистердің билікке келуі. Ресей Республикасы мен Ресей мемлекетінің ыдырауы. Ақ қозғалыстың жеңілісі. Кеңес Одағының Құрылуы. Тәуелсіздік қозғалыстарының ішінара жеңісі: Финляндия, Эстония, Латвия, Литва және Польша тәуелсіздік алуда. Украина, Беларусь, Грузия, Армения, Әзірбайжан, Молдова және бұрынғы Ресей империясының көптеген басқа халықтарын большевиктер немесе басқа халықтарға қосты. Финляндия, Эстония, Латвия, Литва және Польшадағы большевиктік қуыршақ мемлекеттер жеңілді.
Қарсыластар
Большевиктер: Ресей КФСР (1917–1922) Украин КСР (1917–1918; 1918; 1919–1922) Белорус КСР (1919; 1920–1922) Күнгей Кавказ СФКР (1922) қуыршақ мемлекеттер: Бессараб КСР (1919) Донецк-Криворог КР (1918) Одесса КР (1918) Финляндия СЖР (1918) Таурида КСР (1918) Эстон еңбек коммунасы (1918–1919) Латвия СКР (1918–1920) Литва КСР (1918–1919) Литва-Беларус КСР (1919) Қиыр Шығыс республикасы (1920–1922) Галисия СКР (1920) Польшаның уақытша төңкерістік комитеті (1920) Парсы КР (1920–1921) Армян КСР (1920–1922) Әзірбайжан КСР (1920–1922) Грузин КСР (1921–1922) Хорезм ХСР (1920 жылдан кейін) Бұхара ХКР (1920 жылдан кейін) Қолдау кезінде: Қытай Коммунистері (1917–1923) Қызыл латыш жебелері (1917–1920) Моңғол Халық партиясы (1920–1923) Анархистер: Солшыл социалистік төңкерістерлер партиясы (1917–1921) Жасыл әскерлер (1918–1921) Еркін аумақ (1918–1921) Кронштадт (1921) Ақ қозғалыс: Ресей Республикасы (1917–1918) Ресей мемлекеті (1918–1920) Ресейдің оңтүстігіндегі Қарулы Күштердің Бас қолбасшылығы (1918–1919) Ресейдің Шығыс Шеті (1920) Солтүстік облыстың жоғарғы басқармасы (1920) Жергілікті күштер: Қырым өлкелік Үкіметі (1918–1919) Дон Республикасы (1918–1920) Кубан Халық Республикасы (1918–1920) Оралдың уақытша облыстық Үкіметі (1918) Уақытша Сібір үкіметі (1918) Комуч (1918) Қолдау кезінде: Монғолия (1921) Шетелдік әскери араласу:  Ұлыбритания (1918–1920)  АҚШ (1918–1920) Франция (1918–1920) Жапония (1918–1922) Чехословакия (1918–1920) Жергілікті күштер: Аустралия (1918–1919) Канада (1918–1919) Оңтүстік Африка Одағы Британдық Үндістан Грекия патшалығы Румыния патшалығы Сербия патшалығы → Югославия (1918 жылдан кейін) Италия патшалығы Бейян Үкіметі Сепаратистер: Екінші Польша Республикасы (1917–1918; 1918–1921) Финляндия (1918–1920) Украина Халық Республикасы (1918–1920)  Эстония (1918–1920)  Литва (1918–1920)  Латвия (1918–1920) Түркістан автономиясы (1917–1918) Алаш автономиясы (1917–1920) Басмашылар (1918–1922) Бұхара әмірлігі (1920) Хиуа хандығы (1918–1920) Сондай-ақ: Беларус Халық Республикасы (1918–1919) Батыс Украина Халық Республикасы (1918–1920) Орталық Литва Республикасы (1920–1922) Молдова Демократиялық Республикасы (1917–1918) Молдова Демократиялық Республикасы (1917–1918) Күнгей Кавказ Демократиялық Федерациялық Республикасы (1918) Грузия Демократиялық Республикасы (1918–1921) Бірінші Армения Республикасы (1918–1920) Араз Республикасы (1918–1919) Солтүстік Кавказ әмірлігі (1919–1920) Орталық Каспий Диктатурасы (1918) Әзірбайжан Демократиялық Республикасы (1918–1920) Солтүстік Кавказ Таулы Республикасы (1917–1921) Якутия (1918) Қарақорым уезі (1917–1920; 1921–1922) Ухта Республикасы (1918–1920; 1920; 1920–1923) Солтүстік Ингрия Республикасы (1919–1920) Қолдау кезінде:  Швеция (1918) Мажарстан Халық Республикасы (1919–1920) Бейян Үкіметі (1921) Қажар Иран (1919–1920) Ауғанстан әмірлігі (1922 жылға дейін) Германия империясы (1917–1918) → Веймар Республикасы (1919) Аустрия-Мажарстан (1917–1918) Фрайкорлар (1918–1919)  Осман империясы (1917–1918) Коллаборационистер: Украина мемлекеті (1918)
Қолбасшылары
Владимир Ленин Лев Троцкий Яков Свердлов Иосиф Сталин Климент Ворошилов Семён Будённый Иоаким Вацетис Михаил Тухачевский Сергей Каменев Николай Подвойский Александр Егоров Михаил Левандовский Михаил Фрунзе Александр Краснощёков Владимир Вольский Мария Спиридонова Никифор Григорьев † Нестор Махно Степан Петриченко Александр Керенский Александр Колчак † Лауыр Корнилов † Антон Деникин Пётр Врангель Николай Юденич Григорий Семёнов Евгений Миллер Пётр Краснов Роман фон Унгерн-Штернберг † Эдмунд Айронсайд Уилльям Сидней Грейвс Морис Жанен Отани Кукудзо Радола Гайда Юзеф Пилсудский Карл Маннерхейм Симон Петлюра Константин Пятс Янис Чаксте Антанас Сметона Ян Серада Ной Жордания Александр Хатисян Нәсиб бек Юсуфбейли Германн фон Эйххорн † Нури Киллигил Рюдигер фон дер Гольц Павло Скоропадський
Тараптар күші
Қызыл әскері: 5,498,000 Қара әскері: 103,000 Жасыл әскері: 70,000 Кронштадт көтерілісшілері: 17,961 Ақ әскері: 1,023,000 Жергілікті күштер: Ресейдің оңтүстігіндегі Қарулы Күштер: 270,000 Сібір әскері: 60,000 Комуч әскері: 30,000 Солтүстік-Батыс әскері: 18,500 Солтүстік әскері: 54,700 Батыс жеке әскері: 48,000 Орынбор жеке әскері: 25,000 Орал әскері: 17,200 Жапон императорлық әскері: 70,000 Британдық әскері: 57,636 Чехословак легионы: 50,000 Румыния әскері: 50,000 Француз әскері: 15,600 "Сібір" американдық экспедициялық корпусы: 7,950 Сондай-ақ: Грек әскері: 23,000 Канадалық Сібір экспедициялық корпусы: 5,000 Американдық экспедициялық корпус, Солтүстік Ресей: 5,000 Легионе Редента: 2,500 Бейян Әскері: 2,300 Серб Әскері: 2,000 Британдық Үнді Әскері: 950 Аустралия Әскері: 150 Поляк әскері: 1,000,000 Финдық әскері: 90,000 Украиндық әскері: 100,000 Латвияның әскері: 69,232 Эстонияның әскері: 86,000 Литваның әскері: 20,000 Қолдау кезінде: Мажарлық әскері: 30,000 Фин еріктілері: 8,000 Орман партизандары: 2,000 Швед бригадасы:: 2,000 Неміс әскері: 547,000 Сондай-ақ: Саксондық еріктілер: 10,000 Кавказ Ислам әскері: 20,000 Түрік әскері: 20,000 Фрайкорлар: 14,000 Балтық ландесвері: 10,500 Батыс еріктілер әскері: 50,000
Шығындар
1,500,000 259,213 қаза тапты 616,605 аурудан/жарадан қайтыс болды 60,059 хабар-ошарсыз кеткен 548,857 жаралылар/үсік шалғандар 3878 адам жазатайым оқиғалар/суицидтерден қайтыс болды 1,500,000 127,000 қаза тапты 784,000 өлім жазасына кесілді/қаза тапты 450,000 жаралылар/науқастар 6,500 қаза тапты +938 қаза тапты 596 қаза тапты 13,000 қаза тапты 350 қаза тапты 179 қаза тапты 400,000 57,000 қаза тапты 113,000 жаралылар 50,000 әскери тұтқын 125,000 15,000 қаза тапты 5,000 3,500 қаза тапты 1,650 өлім 3,888 қаза тапты 3,046 қаза тапты 1,444 қаза тапты 55 қаза тапты 500 қаза тапты
Жалпы шығындар
7,000,000 — 12,000,000 Жалпы құрбандар, соның ішінде азаматтық және әскери емес тұлғалар Ресейден тыс 1-2 миллион босқын

1917 ж. 25 қазаннан Ресей империясының астанасы – Санкт-Петербургте төңкерісшіл жұмысшы солдаттар мен матростар отряды Қысқы сарайды тіке шабуылмен алып, Уақытша үкіметті құлатты. Сол күні жұмысшылар мен шаруалар республикасы дүниеге келді. Алғашқы КСРО республикасы РКФСР деп аталған.

Алайда Қазан төңкерісіне ұшыраған патша генералдары мен чиновниктері Ресейдің бұрынғы тәртіпі қайта орнатпақ болды. Олар өздерінің ақ әскерлерін жасақтап, жұмысшылар мен шаруалардан кұрылған Қызыл Әскері қарсы шықты. Азамат соғысының өрті тұтанды.

Сібір және Орал майданы

Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Жапония және басқа елдердің үкіметтері Ресейге өз әскерлерін жіберіп, ақ генералдарға көмек көрсетті. Шетел соғыс интервенция бысталды.

Совет республикасы жаудың темір кұрсауында қалды. Жапондар мен американдар Қиыр Шығысқа әскер бөлемдерін түсірді. Ресейдің солтүстігіне, Орта Азия мен Закавказьеге ағылшын әскерлері басып кірді, неміс басқыншылары Украина, Беларусь мен Прибалтиканы басып алды. Одесса мен Севастопольде француз кемелері тұрды. Орал өзені бойында, Еділдің орта шені мен Кама жағалауында ақтар армиялары топтасты. Олар Мәскеуге қауіп төндірді. Көп елдер Ресей Империясынан шығып өз тәуелсіз жариялды.

Олар:

Еуропада – Финляндия, Латвия, Литва, Эстония, Польша, Украина, Беларусь, Кубань Халық Республикасы және РКФСР;

Орта Азияда – Алаш автономиясы,Түркістан автономиясы. Хиуа хандығы және Бұхара әмірлігі;

Кавказда – Армения, Грузия, Әзірбайжан және т.б.

Сібір мен Оралды басып алған бұрынғы патша адмирал Колчак, ол Сібірде Приморск Республикасы деп жариялды. Оған шет мемлекеттер қол ұшын берген еді. Колчак Еділге дейін тұмсық тіреп келіп қалған-ды. Осы кезде Большевиктердың партиясы «Колчакқа қарсы күреске шығындар!» деген ұран тастады. Қызыл әскерлер Шығыс майданға аттанды, оларды қолбасшы Фрунзе бастады. Колчакқа қарсы соғыста Чапаев дивизиясы даңққа бөленді.

Совет өкіметінің жауларына қарсы Қостанай облысының Маринск аулында көтеріліс болды. Тарбағатайда «Қызыл тау қырындары» тобы құрылып, Қазақстанның шығысын жаулан азат ету жолында ерілікпен шайқасты. Қазақстан жеріндегі ұлт-азаттық көтерілісінің қолбасшыларың бірі Аманкелді Иманов осынау ел басына қауіп төнген жылдары қызыл партизандар отрядын ұйымдастырып Совет өкіметін қорғау және нығайту барысында ерлік күрес жүргізді.

1919 жылғы қазанда Қызыл Армия бөлімдері Колчактың елордасы Омбі қаласы – алды. 1920 жылдың басында Колчак армиясы талқандалды.

Қиыр Шығыста жапон интервенттері партизан отрядтарымен күрес жүргізді. 1922 ж. Қызыл Әскері бөлімдері партизан отрядымен бірлесе отырып Владивостокты алды.

Тәуелсіздік жарияланған мемлекеттер

Батыста

•   Польша (Тәуелсіз 1918 бастап)
•   Украина (Тәуелсіз 1917-1921)
•   Беларусь (Тәуелсіз 1918-1919.

Балтикада

•   Финляндия (Тәуелсіз 1918 бастап)
  • Финляндия азамат соғысы
•   Эстония
•   Латвия
•   Литва

Ресейде

• •   Идель-Урал
  •   Дон Республикасы (Тәуелсіз 1918-1919 ж. РКФСРмен басып алынған)

Шығыста

• Сібір
• Приморск

Кавказда

•   Әзірбайжан (Тәуелсіз 1918-1920. Сосын Azerbaijan SSR)
•   Армения (Тәуелсіз 1918-1921. Сосын Armenian SSR)
•   Грузия (Тәуелсіз 1918-1921. Сосын Грузин КСР)
•   Кубань Халық Республикасы (Тәуелсіз 1918-1920. РКФСРмен басып алынған)

Орталық Азияда

• Түркістанмен and Қазақстанда:
  •   Хива (Тәуелсіз 1918-1920. Сосын Хорезм Халық Кеңес Республикасы)
  •   Бұқара (Тәуелсіз 1918-1920. Сосын Бұқар Халық Кеңес Республикасы)
  •   Алаш аутономиясы

Батыс майданы

Сібірде шайқастар әлі жүріп жатса да, Ресейдің оңтүстігінде, Солтүстік Кавказда және Украинада – бұрынғы патша генералы Деникин армиясы бас көтерді. Ағылшын және француз үкіметтері оны танк бригадысымен және винтовкалармен жабдықтады. 1919 ж. қарашада Деникин Орел қаласы басып алды. Оның Мәскеуға жетуіне 300 км жол қалған еді.

Азамат соғысы басталысымен С. М. Буденный атты әскер отрядын құрды. 1919 ж. қарашада Бірінші атты әчкер армиясы ұйымдыстырылды. Оны даңкты басшы Буденный, Ворошилов, Шайденко басқарды.

1919 ж. 20 қазанда Қызыл Армия әскерлері Орел қаласы алды, ал үш күннен кейні Буденныйдың атты әскерлері генерал Шкуроның таңдаулы атты әскер бөлемдерін Воронежден куып шықты. Қызыл Армия Деникин талқандады. Петроград тубінде Юденичтің армиясы талқандалды.

Ақтардың әскерлері тек Қиыр Шығыста, Орта Азия мен Қырымда ғана қалғанды. Бірақ 1920 жылдың көктемінде Польшаның сарбазтар өз тауелсіз жариялып Батыс Украинаға басып кірді. Осы кезде Қырымда генерал Врангель армиясы құрылып, күш жинап келе жатты. Қызыл Армияның бірнеше құрамалары Врангельге қарсы күреске аттанды.

Қырым түбегі жіңішке Перекоп мойнағы арқылы құрлықпен жалғасады. Ақ гвардияшылар бұл араны мықтап бекініске айналдырды. Қылтадан өте алмайтын биік қорған салынып, алдынан терең ор қазылды.

8 қарашада Қызыл Армия бөлімдері Перекопқа тіке шабуылға шықты. Бір тәулектен кейін Перекоп алынды. Қырымды жаудан босату кезеңі басталды.

Қолбасшылар

Қызыл Армия:

• Фрунзе Михаил Васильевич
• Ворошилов, Климент Ефремович
• Троцкий, Лев Давидович
• Буденный, Семён Михайлович
• Тухачевский Михаил Николаевич

Ақ гвардия:

• Врангель, Пётр Николаевич
• Колчак Александр Васильевич
• Деникин, Антон Иванович

Тағы қараңыз

• КСРО
• Алаш аутономиясы
• Ресей империясы