Атеизм

Атеизм (дінсіздік, көне грекше: ἄθεος — аtheos - "құдайға сенбеушілік, "құдайсыздық") — ғылыми және философиялық сыни ойлауға негізге сүйене отырып, құдайдың бар екендігі туралы көзқарастарды теріске шығару. Атеист — дінге сенбейтін, құдайға сенбейтін адам.

Атеизм символдарының бірі

Қазақстандағы атеизм

Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін зайырлы мемлекет ретінде орнықтырады, дін мен мемлекеттің арасы ажыратылған.

ҚР Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі ақпараты бойынша Қазақстан жұртында 10% атеисттер немесе агностиктер. Ал Central Asian Bureau for Analytical Reporting мақаласына сәйкес Қазақстан халқының 18,8 % атеистер.

Жалпы сипаты

Атеизм дінді бекерге шығаратын, дүниені ғылым деректеріне сүйене отырып, материалистік тұрғыдан түсіндіретін бір тұтас көзқарас. Атеизмнің шығуы өндірістің, ғылымның және қоғамның, саяси өмірдің өсіп жетілуіне тығыз байланысты. Атеизмнді дін қағидаларын толық мойындамай, оған өзінше түсінік бергісі келген еркін ойшылдардан, дінге немқұрайды қарайтындардан айыра білу керек. Бұлар дінге сенбейтін құдайсыздар болмаса да, кезінде дін басыларының қаһарына ұшырап, қуғын көрді, тіпті ауыр жазаға да ұшырады.

Мысалы, ислам дінінің бастапқы шыққан кезіндегі мутазилиттерді алуға болады (арабша мутазила - бөліну, өзгелену деген сөз). Мутазилиттер "адам өз іс-әрекетіне өзі ерікті болса ғана өз істеген ісіне құдай алдында жауапты бола алады, құран құдайдан келген жоқ, адам қолынан шыққан кітап" деп дәлелдеді. Мұны ғылымға көп қамқорлық жасаған халиф әл-Мамун (786-833) жақтады, ол 827 жылы құранды дұрыс түсіне білу керек деген бұйрық беріп, мутазилиттерді қолдады. Бірақ көп ұзамай өл-Мамунның мұрагерлері ислам дінінің бұрынғы догмаларын қайта орнында қалдырып, мутазилиттердің кітаптарын өртеді, өздерін қуғынға ұшыратты.

Атеизмді пантеизм мен деизмнен де айыра білу керек. Пантеизм - құдай мен табиғатты бір деп қарайтын философиялық бағыт. Ал, деизм өлемді құдай жаратқанымен, оның күнделікті табиғи болмысқа қатысы жоқ деп санайтын философиялық бағыт.

18 ғасырдағы ағылшын материализмі мен Россиядағы А. Н. Радищев дамытқан деизм атеизмге қарай жасалынған бірінші қадам болды. Деизмді "діннен құтылудың қолайлы және жеңіл әдісі ғана" деушілер бар.

Атеизм 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың бас кезінде Францияда философ-скептик Пъер Бейль(1647-1706) мен деревня священнигі Жан Мелье (1664-1729) арқылы жарыққа шықты. Бұдан кейін Атеизм Францияда кең өріс алып, тамырын терең жаяды. Вольтер, Дидро, Гельвеций, Гольбах есімдерімен тарихқа белгіліфранцуз атеизмі жалпы жер жүзіндегі атеистік ой-пікірдің үлкен белесі болды.

19 ғасырдың орта шенінде атеистік ойды одан әрі дамытқан неміс философы, гуманист ойшыл Фейербах болды. Ол діннің гносеологиялық тамырын жан-жақты зерітеп, оның идеализммен тығыз байланысты екендігін дәлелдеп берді. Фейербах адам қоғамының даму жолында діни сананың рөліне маңыз беріп, ескі діннің орнына адам арасындағы сүйіспеншілікке негізделген "ізгі" жаңа дін жасамақшы болды.

Атеистік ой-пікірдің шығуы, даму жолы әр халықта әр түрлі сипатта болды. Бұл - қоғамдық зандылық. Росcия жағдайында атеистік ойды мәдениетіі демократиялық бағытта өркендету үшін, оны халықтың бостандық жолындағы күресімен байланыстыра дамытып, жаңа сатыға көтерген орыс революционер-демократтары -Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов, Писарев т. б.

Атезимнің қазақ еліндегі өрістеуі

Ислам діні тарағанға дейін қазақ ұлтының тұрмыс-салты мен рухани ерекшелігіне сай Тәңіршілдік және шаманизм болған. Тәңіршілдік бір Тәңіріні негіз еткен көшпелілердің табиғи сенім болып, талай империялардың мемлекеттік діні болды. Ал, шаманизм ежелгі мистикалық дүниетанымның жалғасы ретінде шаман бақсыларының діні, көбінесе ел арасындағы ем-дом жасау мен ұшықтау істерімен айналысқан. Бұл екеуі екібөлік сенім болды, екеуі де көшпелілерге қатысты болса да, кейінгісі айырым жеке адамдар - бақсылар ұстанатын сенім ретінде солардың ерекше қабілетіне негізделеді. Ал Тәңіршілдік қазақтың және басқа көшпелі халықтардың дүниетанымы мен мәдени салт-дәстүрінің астарында жатқан киелі қағидаларды сомдаушы негізгі арқау болды. Араб басқыншылығы арқылы айналасына ірге кеңейткен ислам діні түрлі дәуірлерде қанша күш салса да Тәңіршілдікті толық жеңе алмады, шаманизм де сирек жағдайда сақталып қалды.

"Мұсылман діні молдасы жоқ, сауатсыз халық арасында орын тебе алмады, қайта «шаман дінінің көшпелі тұрмыс қалпымен тығыз байланысқан әдет-ғұрыптары, ұғымдары, аңыздары казақ арасында бүтіндей толық сақталып келеді..." - деп Шоқан Уәлиханов өткен ғасырдың ортасында тегін айтқан жоқ. Осы қабаттасқан сенімдердің алуандылығы қазақ арасында жалпы дінге селқос, немқұрайды қарайтындар, оның дұрыстығына күдіктенетін мәдениет қалыптастырды. Сондықтан қазақ халқынкн рухани мәдениетін зерттеген оқымыстылар оны діндар емес, діни фанатизмнен аулақ халық деп есептейді.

Академик В.В. Бартольд "ХІХ ғасырдын өзінде қазақтардың аты ғана мұсылман еді, олардың ислам әдет-ғұрпынан тіпті хабары жоқ-ты" - дейді. Қазактың бай ауыз әдебиетінде дін иелері - молда, ишан, қазірет, қожалар - "өлеңді жерде өгіз семіреді, өлімті жерде молда семіреді" деген сияқты өткір сөздермен сыналады. Дін догмаларының дұрыстығына күмәнданыс, оған қарсы пікір таластыру да қазақ арасында аз болмайтын. Сондықтан қазақ халқының дін жөніндегі ой-пікірлерін жан-жақты үңіле, терең зерттеген Шоқан Уәлихановтың Атезимге бой ұрып, өз халқының рухани байлығын биік белеске көтеруі кездейсок нәрсе емес. Шоқан өзінің Достоевскийге жазған бір хатында

«...мен құдайға сенбеймін, ал Мұхаммед менің жеке жауым» - дейді.

Ол мұсылман дінінің ғылым мен мәдениетке, прогресс жасаған қиянатын қатты сынайды. Самарқанның обсерваториясы мен кітапханаларын "татар вандализмі мен Бұхар инквизициясы рақымсыз талқандап жойды, олар діни білімнен басқа білімнің бәріне де лағнет айтты" дей келін, бір кезде мәдениет пен ғылымның ордасы болған Орта Азияның мұнша мешеулеп қалуы осы Мухамедтің мұрагерлері күшпен енгізген ислам дінінің салдары болар деп топшылайды.

Ал, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты қазақтың дарынды ойшылдарын алсақ, олардың бұл мәселе жөнінде басқарақ бағыт ұстағаны байқалады. Ыбырай материализмге бейім бағыт ұстаса, Абайдың пантеистік, рационалшыл ой иесі болғанын көреміз.

Қараңғылықтың, надандықтың бұғауынан өз халқын білім, өнер үйрету арқылы босатпақшы болған ұлы ағартушы Алтынсарин дін мәселесіне келгенде, біраз толғану, іздену жолын ұстайды. Алтынсарин надандықты күшейте түсетін діни соқыр сенімге негізделген алданушылық пен ырымшылдық атаулыны қатты әшкерелейді, молдалар оқытып жүрген татар, араб, парсы тіліндегі діни кітаптардың түк білім бермейтінін сынайды. Адам ой-санасының өсіп жетілуі құдай ісі еместігін, ол тек оны өсіріп отырған ортаның, еңбектің, тәрбиенің жемісі екендігін жақсы біледі. "Бай мен жарлы баласы" деген қысқа әңгімесінде осы идеяны ол өте шебер дәлелдеп, өзінің сенсуалист-реалист екендігін танытады. Жүрт молдалардың ықпалымен балаларын жаңа мектепке бермей қоя ма деп күдіктенгендіктен бе, жоқ әлде "шоқынды", "кәпір болды" деген жалған лақапқа сеніп, өзінен қашықтап кете ме ден сескенді ме, Алтынсарин 80 жылдары «Шариат әл-ислам» атты кітапша жазады. Мұсылман дінінің міндетті шарттарын түсіндіре отырып, ол осы еңбегінде тәрбие, адамгершілік (мораль) мәселелерін көтереді. Сондықтан Алтынсарин үшін деизм принциптен гөрі әдіске, тәсілге жақын.

Ал Абайдың көзқарасына келсек, ол құдай мен мұсылман дінін мойындайды. "Алла мінсіз әуелден, пайғамбар хақ... Құран рас, алланың сөзідүр ол" деп келеді (Шығ. толық жин., А., 1945, 215-б), Бірақ молдалар, қазіреттер ұстаған діни кітаптарда дәріптеліп жүрген тұрпайы ислам дініп, Абай сол күйі қабылдамайды. Оны ақыл-ой елегінен өткізіп, тек керегіне жарайтынын ғана пайдаланғысы келеді. Өзі өмір сүріп отырған қоғамның мінін сынап, жұртты өлеңмен, терең де деректі нақыл сөзбен түзетпекші болған ұлы гуманист ақын өзінің ұсынғалы отырған ұстаздық, тәрбиелік принциптеріне дін қағидалары тура келмесе, оны мақұлдамай, сайып келгенде, жүгінетіні - құдай да, дін де емес, "сыншыл ақыл мен терең ой".

Абай діни бөлектенуге салынбай, "адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп" деген өз принципін ұсынады. Мұның барлығы адамгершілік, мораль философиясында оның рационалшыл ойшыл екенін байқатады. Туған халқының күн көрісі негізінен малмен байланысты болғандықтан және оның өзі, көбінесе, жаратылыстың сан түрлі құбылысына тәуелді екендігін жақсы білетін Абай табиғаттың бұл жұмбақ сырына да көңіл бөліп, білгісі келеді. Өзінің көктемді еуреттеген «Жазғытұры» деген өлеңінде, күн лебіне көңілі тойған жер тоты құстай түрленіп, бүкіл жан-жануарды анасындай иіп емізеді, ал бұның өзі - тәңірдің төккен нұры, ол оны жаратылыс арқылы беріп отыр, сондықтан «Жаз жіберіп, жан берген қара жерге, Рахметіне алланың көңіл сенер» дейді (Шығыс толық жин., А., 1945, 114-6). Бұл жерде Абай жаратылыс пен құдайды бір, тең нәрсе деп «пантеизм» принципін ұстап отырғандығы байқалады. Жалпы тарихта рационалшыл ойшылдар «пантеизмге» бой ұрмай кеткен емес, Абайдың да жолы сол.

Атеистік ой-пікірді Шоқаннан кейін жаңа тарихи жағдайда ашық жақтаған Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. Ол дінге қарсы табанды да байсалды күресті. Бұл қазақ ойшылының дінді әшкерелеуде біраз өзіне тән өзгешеліктері бар. Торайғыров діннің қазақ даласындағы атқарып келген әлеуметтік ролін әр түрлі жағынан қарайды. «Дін иелері тек қанаушы таптардың насихатшылары ғана емес, олардың өздері де қанаушы» -дейді ақын. Олардың бұл жөніндегі айла-әдістерін асқан шеберлікпен әшкерелейді. Өзінің «Кедей», «Қамар сұлу» деген шығармаларында ақын діннің кертартпалық ролін, дін иелерінің жауыздығын батыл әшкерелейді. Ақын діннің мәні жағынан түкке тұрмайтын әлі схоластикаға негізделген қағидалардан тұратынын және оларды қарапайым адамның ақыл-ой парасатының деректерімен-ақ күл-талқан етуге болатынын айқындады. Бұл «Қамар сұлу» романында Қамар мен дін өкілінің айтысы арқылы жақсы көрсетілген.