Уикипедия

Сыни ойлау

Сыни ойлау (кейде Критикалық ойлау, ағылш. Critical thinking) — ойлаудың ерекше бір түрі болып, фактілерді анализдеу арқылы тұжырым қалыптастыру.[1] Бұл ұғым күрделі және әртүрлі анықтамаларға ие, ол негізінен рационалдылықты, скептикалықты, сыңаржақтылықсыз анализдеуді және фактілікік дәлелдерді тексеруді қамтиды. Сыни ойлау дегеніміз өз-өзін басқаратын, өз-өзін тәрбиелейтін, өз-өзін бақылайтын және өз-өзін түзететін ойлау формасы.[2] Оның алғышарты сананы кемелдендірудің қатаң стандарттарына келісу және оларды сергек қолдану болмақ. Сыни ойлау тиімді қарым-қатынас жасау мен проблемаларды шешу қабілеттерін меңгеруді талап етеді, сондай-ақ болмысымыздағы табиғи эгоцентризмді[3][4] және социоцентризмді жеңуді міндеттейді.

Сыни ойлауға қатысты үш негізгі сауал

Сыни ойлаудың этимологиясы және келіп шығуы

өңдеу

Сыни ойлау терминіні халықаралық термин жүйесінде ойлаудың "критикалық" түрі ретінде аталады, ол яғни грек. κριτικός = kritikos = "сын", "бағалау", "тексеру", тб. көп мағыналы сөзден шыққан; мұндағы "сын" ұғымы күнделік тұрмыстағы "айыптау" мағынасында емес, интеллектуалды қабілетті білдіреді, әрі "бағалау", "анықтау", "пайымдау", және "ажырата білу" секілді мағыналарға ие.[5] Сыни ойлаудың[6] интеллектуалды негізі бейне оның этимологиясы секілді өте ежелгі заманға барып тіреледі, яғни осыдан 2500 жыл бұрынғы Сократтың оқыту практикасы мен пайымдауларында осы ұғымға жақын мазмұндар кездеседі; Сократ сауалдарды тексерістен өткізудің жаңа әдісін тапқырлап, адамдар өздерінің білімге деген сенімділіктерін рационалды анықтай алмайтыны сынды әлсіздігін көрсетіп берді және мұнда Сократтық ирония да қатар жүрді.

Тарихы

өңдеу
 
Римдегі Palazzo Massimo alle Terme-дегі Сократ басы

Ең ежелгі сыни ойлауға қатысты жазбалар - Сократ ілімдерін таныстыратын Платон жазған диалогтар. Олар Платонның алғашқы диалогтары болып, онда Сократ бір немесе бірнеше сұхбаттасушымен этика мәселелері туралы сөйлеседі, мысалы Сократтың түрмеден қашып кеткені дұрыс болар ма еді деген сұрақ.[7] Философ бұл мәселені қарастырып, ой елегінен өткізіп көріп, қашу өзінен жоғары ұстап келген барлық нәрселерді (құндылықтарды), мысалы Афина заңдарын және Сократ тыңдаймын деген ішкі жетекші дауысын бұзады деген тұжырымға келеді.[7]

Сократ адамның "авторитетке" (беделге) негізделген білім мен парасатқа тәуелді бола алмайтындығы сынды фактті айқындады. Ол билік пен жоғары лауазымға ие адамдардың қатты шатасатыны мен иррационалды болатынын дәлелеп берді. Сократтың пікірінше, жақсы өмір сүру үшін, әрі өмірінде құн болу үшін тұлға сыни сұрақ қоюшы болуы, "ізденуші жанға" ие болуы керек.[8] Ол идеялар сенімге лайық деп қабылдаудан бұрын оған терең ойлауға бағытталған терең сұрақтар қою керектігін ұғындырды.

Сократ "дәлел іздеудің, пайымдау мен болжамды мұқият тексерудің, негіздік ұғымдарды анализдеудің, айтылғанның ғана емес, істелгеннің да мәніне бойлаудың" маңыздылығын анықтады.[9] Оның сауал қою әдісі қазіргі заманда "Сократтық сауал қою" деп аталады, ол сыни ойлауға үйретудің танымал стратегиясы есептеледі. Өз сауал қою режимінде Сократ ой нақтылығы мен логикалық бірізділікті дәріптеді. Ол иррационалды ойлауларды әшкелеу үшін, немесе сенімді білімінің кемдігін көрсету үшін адамдарға сауал қойды. Сократ авторитетке ие болу ешқандай нақты білімді қамтамасыз ете алмайтынын дәлелдеді. Ол болжамдарды мұқият тексеріп, дәлелдер мен сенімді негіздерге сүйене отырып сенім атаулыға сұрақ қою әдісін орнатты. Платон Сократтың ілімін жазып алды, әрі сыни ойлау дәстүрін жалғастырды. Аристотель және одан кейінгі грек скептиктері Сократ ілімдерін жетілдіріп, жүйелі ойлау және сауал қою арқылы шындықтың көрнеу сыртқы бейнесін емес, шынайы мәнін кесетуге қол жеткізді.[10]

Сократ сыни ойлау дәстүрін күн тәртібіне қойды, яғни жалпы сенімдер мен түсініктерге қайта толғаныстық (reflectively) сауалдар қойып, ақылға қонымды, әрі қисынды логикалық сенімдерді үйлесімді дәлелі жоқ, немесе рационалды негізі жоқ сенімдерден - олар мейлі біздің табиғи эгоцентризмімізді еліктірсе де, олар мейлі біздің мүддемізге қаншама сай келсе де, әрі олар қаншама ыңғайлы және жайлы болса да бәрібір - мұқият ажырату керек.

Сыни ойлауды Ричард В.Павл екі толқынды қозғалыс ретінде сипаттады (1994).[11] Сыни ойлаудың "бірінші толқыны" көбінесе "сыни анализге" қатысты болып, ол сынауды қамтыған таза, рационалды ойлау. Оның егжей-тегжейі оған анықтама берушілерге қарай әртүрлі. Барри К. Бейердің (1995) пікірі бойынша, сыни ойлау таза, уәжді пайымдаулар жасауды білдіреді. Сыни ойлау барысында идеялар дәлелденуі, толық ойластырылуы және бағалануы тиіс.[12] АҚШ-тың Сыни ойлау шеберлігі бойынша Ұлттық Кеңесі[13] сыни ойлауды: "сенім мен әрекетті бағыттау үшін бақылау, тәжірибе, рефлексия, пайымдау, немесе қарым-қатынас арқылы жиналатын, немесе жасалатын ақпаратты белсенді, әрі шебер жолмен ұғымға айналдыру (conceptualizing), қолдану, анализдеу, синтездеу, немесе бағалау қатарлылардың интеллектуалды, жетілдірілген процесі" - деп анықтайды.[14]

 
Абай ескерткіші

Қазақ философиясында Абай Құнанбайұлы сыни ойлаудың жаңа көкжиегін ашушы болды. Абайдың авторитетке бағына салмауды дәріптеген, білім мен сенімде рационалды нақтылық пен дәлелділікті талап еткен кей өлеңдері мен қара сөздері сыни ойлаудың тамаша үлгісі деуге болады. Мысалы Абай айтады:

 
  • Ақыл сенбей сенбеңіз,
  • Бір іске кез келсеңіз.
  • Ақсақал айтты, бай айтты,
  • Кім болса, мейлі, сол айтты –
  • Ақылменен жеңсеңіз.
  • Надандарға бой берме,
  • Шын сөзбенен өлсеңіз.[15]

  

Мұнда өз ақыл көзің жетпей тұрып "ештеңеге, ешкімге сене салма" деп ескертеді,[16] сондай-ақ: "Мұны жазған кісінің, Атын білме, сөзін біл!"[15] - деп, ойдың шын-өтіріктігіне адамның өзі кепіл болмайтынын, дұрыс пікірлерді аты-жөні (беделі) бойынша емес, пікірдің мазмұны бойынша қабылдауды талап етеді.

Түрлі анықтамалары

өңдеу

Дәстүрлі тұрғыда, сыни ойлаудың әртүрлі анықтамалары бар:

  • "Жауапқа, не қорытындыға жету үшін ақпаратты белсенді, ері шебер түрде тұжырымдау, қолдану, анализдеу, синтездеу және бағалау процесі".[17]
  • "Айқын, рационалды, ашық-саналы және дәлелді түрде тәртіпті ойлау".[17]
  • "Мақсатты, өз-өзін реттеп отыратын тұжырым, ол түсіндіруді, анализдеуді, бағалауды және қорытынды шығаруды көздейді, сондай-ақ осы тұжырымды негіз еткен дәлелді, ұғымдық, әдіснамалық, критериологиялық немесе контексттік түсініктерді түсіндіру".[18]
  • "Ол сенімімізді қалыптастырудағы зердені қолдану талабы".[19]
  • Толғаныстық скептицизммен айналысу өнері мен дағдысы (McPeck, 1981)[20]
  • ұйымдастыру мен нақтылау, өнімділікті арттыру, ойлаудағы қателіктер мен сыңаржақтылықтарды тану секілділер арқылы біреудің өз ойлауы туралы ойлауы. Сыни ойлау "қиын ойлау" да емес, ол (өз ойлауын "жетілдіруден" басқа) проблемаларды шешуге де бағытталмайды . Сыни ойлау ішке-бағытталған болып, ол ойлаушының рационалдылығын максимумға жеткізуді көздейді. Біреу сыни ойлауды қолданып проблемаларды шешпейді, ол сыни ойлауды қолданып өз ойлау процесін жақсартады.[21]
  • "Мұқият аналитикалық анықтауға негізделген бағалау".[22]
  • "Сыни ойлау бір ойлау үлгісі түрі болып, ол адамдардан толғанысты (reflective) талап етеді, сенімдері мен әрекеттеріне жетекшілік ететін шешім қабылдауға назар аудартады. Сыни ойлау адамға логикалы тұжырым жасауға, күрделі ақпаратты өңдеуге, істі әртүрлі жағынан қарауға үйретеді, сөйтіп олар неғұрлым сенімді тұжырым жасай алады".[23]
  • Сыни ойлаудың жеті сыни ерекшелігі бар: Ізденгіш және әуес, Ұқсамаған тарапқа ашық-саналы, Жүйелі ойлауға қабілетті, Аналитикалық, Ақиқатқа табанды, Сыни ойлауға сенімді, сосын Жетілген.[24]
  • Сыни ойлауға бірнеше әдіспен анықтама беруге болатынына қарамастан, оның негізгі құрамы туралы жалпы келісімді пікір бар - қанағаттанарлық нәтижеге жетуге деген күшті аңсар, бұған рационалды ойлау мен нәтиженің қозғатуы (result-driven) тәсілі арқылы қол жеткізу керек. Гальперннің ойынша, сыни ойлау бірінші кезекте үйрену қабілеттерін қамтиды, олар проблема шешу, есептеу және ықтималдықтарды өнімді қолдану секілділер. Бұған тағы ойлау процесіне қатысу тенденциясы да кіреді. Станович соңғы жылдары заманауи IQ тестінің сыни ойлау қабілетін өлшей алмайтынын айтты.[25]

Осы заманғы сыни ойлау ғалымдары бұл дәстүрлі анықтамаларды сапа, ұғым және процеске кеңейтіп, жасампаздық, қиял, зерттеу, толғаныс, эмпатия, білімді байланыстыру, феминизм теориясы, субъективтілік, күңгірттік және бейнәтижелік қатарлыларды қамтуға тырысты. Сыни ойлаудың кейбір анықтамалары бұл субъективті тәжірибелерді жоққа шығарады.[26][17]

  • Эннистің (Ennis) пікірі бойынша, "Сыни ойлау дегеніміз бақылау, тәжірибе, толғаныс, зерделеу, немесе байланыстыру арқылы жиналған, немесе қалыптастырылған ақпараттарды ұғымдастыру, қолдану, анализдеу, синтездеу және/немесе бағалау қатарлы интеллектуалды әрі тәртіпті процессі болып, ол сенім мен әрекетке жетекшілік етеді.[27] Эннистің бұл анықтамасын Харви Сигель,[28] Питер Фационе,[24] және Деанна Кун[29] қатарлылар жақтады.
  • Эннис берген анықтама бойынша, сыни ойлау мән беруді және ми функциясын талап етеді. Сыни ойлау білім беру саласына енсе, бұл әдіс студенттер миының функциясын арттырады, мәтіндерді басқаша түсінуге көмектеседі.
  • Сыни ойлауды әртүрлі бөліктерге бөлуге болады, ұқсамаған саланың студентіне ұқсамаған сыни ойлау үлгісі қажет болады. Сыни ойлау ұқсас материалдан көп түрлі қырлар мен перспективалар ашады.

Логика және рационалдық

өңдеу
Толық мақаласы: Логика және Рационалдық

Логикалық аргументацияны зерттеу сыни ойлауды зерттеуге қатысты болады. Логика аргументтерді анализдеуге, және оның дұрыстығын немесе бұрыстығы бағалауға байланысты болады.[30] Эпистемологияның тармақтарында сыни ойлау логикалық дұрыс ойлауға мән береді, ол лоикалық дұрыс және логикалық қате тұжырымдарды ажыратуға мүмкіндік береді.[31]

Лоикалық ойлаудың "бірінші толқынында" ойлаушы өз ой желісінің сыртына шығып, ұғымдар, немесе ой түйіндері арасындағы байланыстарды сыңаржақтылықтардан қарамаққа азат түрде анализдейді. «Сыни ойлаудағы логицизмнен тысқары» атты эссесінде Керри С.Уолтерс бұл идеологияны былай сипаттайды: "Сыни ойлаудың логикалық ізденісі студенттерге мынадай ақпарат береді: [[Бейформал логика|бейформал (және аз мөлшерде формал) процедураларға сәйкес болғанда ғана ойлау легитимді болады, әрі таңдаулы ойлаушы қалайда аналитикалық, абстракт, әмбебап және объективті тексеру мен бағалау стиліне бағытталады. Бұл ойлау моделі әдеттегі академиялық даналыққа еніп кеткені соншалық, көптеген ұстаздар оны канон ретінде қабылдайды."[32] Мұндай қағидалар ғаламды сандық түсінуге тәуелділіктің артуына ілесіп пайда болған.

Сыни ойлаудың "екінші толқынындағы" авторлар сыни ойлаудың "бірінші толқынға" тән логоцентризмдік моделінен саналы түрде алшақтады. Көптеген ғалымдар сыни ойлауды құрайтын нәрселерге азырақ эксклюзивті көзқараспен қарай бастағанымен, рационалдық пен логика сыни ойлаудың басты негізі ретінде қабылданды. Уолтерс пікірі бойынша, "бірінші толқындағы" эксклюзивті логоцентризмдік түсінік "жақсы ойлау дегеніміз логикалық ойлауға жеңілдетілген ойлау деген негізсіз болжамды" басшылыққа алған.

Дедукция, абдукция және индукция

өңдеу
 
Логикада қолданылатын Аргумент терминологиясы
Толық мақаласы: Пайымдау

Логикалық ойлаудың үш түрі бар. Бейресми түрде айтқанда, формалды дедукциядан басқа логикалық пайымдаудың екі түрін ажыратуға болады, олар индукция және абдукия.

Дедукция

өңдеу
  • Дедукция дегеніміз аргументтің алғышарт құрылымынан қорытынды шығару болып, формалды түрде тұжырымдау ережелері қолданылады. Мысалы: Х деген адам (алғышарт), сосын барша адамның келбеті бар (алғышарт), сондықтан Х-тің де келбеті бар (логикалық қорытынды).

Индукция

өңдеу
  • Индукция дегеніміз бір логикалық қорытынды шығару моделі болып, мұнда қорытынды шығару құрылымы нақты деректер мен факттер арқылы дәйектеледі. Мысалы: жұп бүтін сандар қосындысы жұп болады. Егер   онда   анықтамалар бойынша жұп болады.   ол жұп; сондықтан екі жұп санды қосқанда жұп сан шығады.

Абдукция

өңдеу
  • Абдукия дегеніміз эвристикалық ұқсастықты қолдану арқылы тұжырым жасау болып, егер біраз алдына-ала білу болмаса, бұл мүмкін емес. Мысалы: "мен өрістегі қойларды байқадым, олар маған ақ болып көрінді, сондықтан демек қой деген нәрсе ақ түсті болады". Дедуктивті тұжырымға салыстырсақ: Кем дегенде кейбір қойлар ақ болады.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Edward M. Glaser Defining Critical Thinking. The International Center for the Assessment of Higher Order Thinking (ICAT, US)/Critical Thinking Community. Тексерілді, 22 наурыз 2017.
  2. ↑ Clarke John Critical Dialogues: Thinking Together in Turbulent Times — Bristol: Policy Press. — P. 6. — ISBN 978-1-4473-5097-2.
  3. ↑ Piaget's Stages of Cognitive Development.
  4. ↑ It's a Fine Line Between Narcissism and Egocentrism.
  5. ↑ Brown, Lesley. (ed.) The New Shorter Oxford English Dictionary (1993) p. 551.
  6. ↑ Lexical Investigations: Critical Thinking - Everything After Z by Dictionary.com, Everything After Z by Dictionary.com (25 маусым 2013).
  7. ↑ a b Seeking Understanding: The Lifelong Pursuit to Build the Scientific Mind — Leiden: BRILL. — P. 233. — ISBN 978-90-04-41680-2.
  8. ↑ Asking Good Questions: Case Studies in Ethics and Critical Thinking — Indianapolis: Hackett Publishing. — P. 6. — ISBN 978-1-58510-755-1.
  9. ↑ Understanding the Lean Enterprise: Strategies, Methodologies, and Principles for a More Responsive Organization — Cham: Springer. — P. 132. — ISBN 978-3-319-19994-8.
  10. ↑ A Brief History of the Idea of Critical Thinking.
  11. ↑ Walters Kerry Re-Thinking Reason — Albany: State University of New York Press, 1994. — P. 181–98.
  12. ↑ Elkins, James R. The Critical Thinking Movement: Alternating Currents in One Teacher's Thinking. Тексерілді, 23 наурыз 2014.
  13. ↑ Critical Thinking Index Page.
  14. ↑ Defining Critical Thinking.
  15. ↑ a b Абай Құнанбайұлы: Ғылым таппай мақтанба
  16. ↑ Қобдабай ҚАБДЫРАЗАҚҰЛЫ: АБАЙ ПЕДАГОГИКАСЫ – ТӘРБИЕ ІЛІМІНІҢ ТҰНЫҒЫ, Ақақат газеті, 29 Тамыз, 2020
  17. ↑ a b c Critical – Define Critical at Dictionary.com. Dictionary.com. Тексерілді, 24 ақпан 2016.
  18. ↑ Facione, Peter A. Critical Thinking: What It is and Why It Counts (PDF). insightassessment.com (2011).
  19. ↑ Mulnix, J. W. (2010). "Thinking critically about critical thinking". Educational Philosophy and Theory 44 (5): 471. doi:10.1111/j.1469-5812.2010.00673.x. ISSN 0013-1857. 
  20. ↑ Cite document. Critical Thinking: A Question of Aptitude and Attitude? 37573705, doi 10.5840 inquiryctnews 20102524
  21. ↑ Carmichael, Kirby; letter to Olivetti, Laguna Salada Union School District, May 1997.
  22. ↑ critical analysis.
  23. ↑ "Book Reviews and Notes : Teaching Thinking Skills: Theory and Practice. Joan Baron and Robert Sternberg. 1987. W.H. Freeman, & Co., New York. 275 pages. Index. ISBN 0-7167-1791-3. Paperback". Bulletin of Science, Technology & Society 8 (1): 101. February 1988. doi:10.1177/0270467688008001113. ISSN 0270-4676. 
  24. ↑ a b Facione, Peter A.; Facione, Noreen C. (March 1993). "Profiling critical thinking dispositions". Assessment Update 5 (2): 1–4. doi:10.1002/au.3650050202. ISSN 1041-6099. 
  25. ↑ Halpern, Diane F. (2006), "The Nature and Nurture of Critical Thinking", in Sternberg, Robert J; Roediger Iii, Henry L; Halpern, Diane F, Critical Thinking in Psychology, Cambridge University Press, pp. 1–14, doi:10.1017/cbo9780511804632.002, ISBN 9780511804632 
  26. ↑ Walters Kerry Re-Thinking Reason — Albany: State University of New York Press, 1994.
  27. ↑ Ennis, Robert H. (2015), "Critical Thinking", The Palgrave Handbook of Critical Thinking in Higher Education, Palgrave Macmillan, doi:10.1057/9781137378057.0005, ISBN 9781137378057 
  28. ↑ Siegel Harvey Educating Reason. — ISBN 9781315001722.
  29. ↑ Kuhn, Deanna (January 2015). "Thinking Together and Alone". Educational Researcher 44 (1): 46–53. doi:10.3102/0013189x15569530. ISSN 0013-189X. 
  30. ↑ Salmon Merrilee H. Introduction to Logic and Critical Thinking, Sixth Edition — Boston, MA: Cengage Learning. — P. 12. — ISBN 978-1-133-04975-3.
  31. ↑ Sherrie Wisdom Handbook of Research on Advancing Critical Thinking in Higher Education — Hershey, PA: IGI Global. — P. 294. — ISBN 978-1-4666-8412-6.
  32. ↑ Kerry S. Walters Re-Thinking Reason: New Perspectives in Critical Thinking — SUNY Press, 1994. — ISBN 978-0-7914-2095-9.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Сыни_ойлау&oldid=3363248» бетінен алынған