Татарлар

Татарлар (тат. татарлар, tatarlar) — түркі тілдес ұлт, Ресей Федерациясы құрамындағы Татарстан Республикасының байырғы тұрғындары. Татарлардың жалпы саны жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбір ғалымдар оларды бөліп (Қазан Татарлары, Қырым Татарлары, Сібір Татарлары, Ноғайбақтар, т.б.) қарастырса, қалғандары оларды біртұтас ұлт санайды.

Татарлар
тат. татарлар, tatarlar
Сібір татарлары
Бүкіл халықтың саны
8 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	5,3 млн.
Қазақстан	204 200
Өзбекстан	200 000
Украина	73 000
Әзербайжан	25 900
Қырғызстан	36 900
Түрікменстан	36 400
Тәжікстан	6 500
Тілдері
татар тілі
Діні
мұсылмандар

Дүние жүзіндегі Татарлардың жалпы саны 8 млн. шамасында, ал кейбір татар ғалымдарының пікірінше (Абрар Каримуллин және Индус Тагиров) 15 млн-ға жуық. 2002-ші жылғы санақ бойынша халқы Ресейде 5,3 миллион адам, оның ішінде Татарстанда 2. млн-нан астам

Ресей Федерациясынан тыс – Қазақстанда (204,2 мың адам – 2009, халық санағы), Өзбекстанда (200 мыңнан астам адам – 2013), Украинада (73,3 мың адам – 2001, халық санағы), Әзербайжанда (25,9 мың адам – 2009, халық санағы), Түрікменстанда (36,49 мың адам), Қырғызстанда (36,95 мың, санақ), Тәжікстанда (6,5 мың адам – 2010, санақ).

Эндоэтнонимдері

Орыс тілінде – «Татары»; чуваш тілінде - «Тутарсем»; башқұрт тілінде - «Татарҙар»; қазақ тілінде – «Татарлар»; әзербайжан тілінде – «Tatarlar»; өзбек тілінде – «Nu'gaylar»; хакас тілінде – «Тадарлар»; якут тілінде - «Татаардар»; қарашай-балқарша – «Татарлыла»»; литва тілінде – «Totoriai»; мокша-мордва тілінде - «Татархт»; эрзя-мордва тілінде - «Печкасонь»; удмурт тілінде - «Бигеръёс»; Мари тілінде - «Суас-влак»; қалмақ тілінде – «Маңhдмуд»; бурят тілінде - «Татаарууд»; моңғол тілінде – «Татар»; осетин тілінде - «Тæтæр»; мажар тілінде – «Tatárok»; шешен тілінде – «Гlезалой»; ингуш тілінде - «Татарий»; авар тілінде – «Татарал» румын тілінде – «Tatări»; поляк тілінде – «Tatarzy»; украин тілінде - «Татари»; неміс тілінде – «Tataren»; ағылшын тілінде – «Tatars».

Этнонимі

Алғаш рет "татарлар" этнонимі Байкалдан оңтүстік-шығысқа қарай VI-IX ғасырларда көшіп келген моңғол—тунгус-маньчжур тайпаларының арасында пайда болды.
XIII ғасырда моңғол-татар жаулап алуымен" татарлар " атауы Еуропада белгілі болды.
XIII-XIV ғасырларда ол Алтын Орданың құрамына кіретін Еуразияның кейбір халықтарына таралды.

Тілі

Татар тілі алтай тілдерінің түркі отбасының батыс ғұн тармағының қыпшақ тобының қыпшақ-бұлғар ішкі тобына кіреді; тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Татар тілі – Татарстан Республикасының мемлекеттік тілі (Тіл туралы заң 1992). 1927 жылға дейін араб графикасының негізінде кеңінен таралған татар тілінің жазуы латын графикалық негізіне, ал 1939 жылы орыс (кириллица) графикасына аударылды. Татар тілінде үш диалект бар: орта, батыс (мишар), шығыс (сібір татарларының диалектісі).

Діні

Діни белгілері жағынан негізінен сүннит мұсылмандар, сондай-ақ бұлардың арасында православиеліктер де, атеистер де, басқалар да бар.

Сырт келбеті

Түрлі этникалық топтағы татарлардың сыртқы келбеті әртүрлі. Бұл түрлердің үлкен генетикалық әртүрлілігіне байланысты. Антропологиялық белгілері бойынша халық өкілдерінің барлығы 4 түрі анықталды. Бұл:

Татар балалары

• Понти
• Сублапоноид
• Монғолоид
• Ашық еуропалық

Антропологиялық түріне қарай татар ұлтының өкілдерінің терісі ақшыл, күңгірт шашы, көздері бар. Сібір этникалық тобының өкілдері азиялықтарға көбірек ұқсайды. Олардың кең, жалпақ беті, тар көз кесіндісі, жоғарғы қабағы бүктелген кеңейтілген мұрны бар. Терісі қара, шашы қатты және қара, бойлары өте үлкен емес.

Еділ татарларының беті сопақ, терісі ақшыл, мұрыны дөңес болуымен ерекшеленеді. Көздері үлкен, сұр немесе қоңыр. Ерлердің бойы ұзын, дене бітімі жақсы. Бұл топтың көк көзді және ақшыл шашты өкілдері бар.

Қазан татарларының терісі орташа қара, көздері қоңыр, шаштары қара. Олардың тұрақты бет ерекшеліктері, тік мұрын және айқын анықталған бет сүйектері бар.

Тарихы

Татар этнонимі Байкалдың оңт.-шығыс жағын мекендеген көшпелі түркі-моңғол тайпаларының арасында 5–9 ғасырларда белгілі болған. 13 ғасырда моңғол шапқыншылығы кезінде Татарлар Еуропаға еніп, 13–14 ғасырларда олардың шағын тобы Алтын Орда құрамындағы түркі халықтарына сіңіп кетті.

Татар халқының шығу, қалыптасу тарихына қатысты ғылыми зерттеу мынадай түрде шежiре тарқатады. III–IV ғасырда, ғұндар мен өзге де көпшелi тайпалардың Шығыс Еуропаға жасаған шапқыншылығы кезiнде, одан кейiн IV–VII ғасырда түрiк қағанаты шапқыншылығы кезiнде түркi тiлдес тайпалар легi Орал өңiрi мен Едiл бойына ағылып келе бастаған. VII–VIII ғасырда Азов теңiзi жағалауынан түркi тiлдес булгар тайпасы ауып келiп, олар Х ғасырда Волга - Кама Булгариясы аталған мемлекет құрыпты. Зерттеушiлер қазан татарлары өзiнiң антропологиялық, этнографиялық белгiлерiн ертедегi едiл бұлғарларынан еншiлеген дейдi. Едiл - Кама Булгариясының бiр кездегi дәуiрлеп өркендеген мәдениетi, егiншiлiк кәсiбi мен қолөнерi Едiл бойы, Орал өңiрi татарларының тұрмыс салтында, мәдениетiнде сақталған. Мұндағы түркi ұлыстары басқа тайпалармен бiрге 1223–1240 жылдары монғол-татарларға қарсы ерлiкпен шайқасқан. Алтын Ордадан бөлініп шығып, өз алдына отау тіккен Қазан хандығы (1445–1552) татарлардың алғашқы ұлттық мемлекеті еді. Бұл мемлекетте ұлт болып ұйысқан татар мәдениеті мен экономикасы, дәстүрі мен салты қарыштап дамыды. Алайда көршілес Ресейдің отаршылдық езгісіне түсті.

Қырым татарлары

1582 жылы Көшiм хандығы құлатылғаннан кейiн, Ермак бастаған орыс шапқыншылығына төтеп бере алмай, аяусыз жазалауға, қуғын-сүргiнге ұшырап, көптеген татар Чулым бассейнiмен, Тобылға, Енисей өзенiне дейiн ығысты. Сiбiр татарлары патша әкiмдерiне қарсы әлденеше рет ашық көтерiлiске шықты. Қазан төңкерісінің қарсаңында Батыс Сiбiрдiң жергiлiктi халқының саны күрт азайып, қалың орыс арасында шашырай қоныстанып, мүлдем азшылыққа айналып кеттi. Қазан хандығы жойылғаннан кейiн экономикалық езгiнiң күшеюi, ұлттық-рухани қанау, дiни негiздегi қатаң қудалау, христиан дiнiн зорлықпен таңуға тырысу Едiл бойы мен Орал өңiрi татарын жаппай көшiп-қонуға мәжбүр еттi. Орталық ауданнан татарлардың шеткерi өңiрге ығысып, ондағы жергiлiктi түркiлермен мәдени-тұрмыстық жақындасуы, сауда-экономикалық тығыз байланысы бiртұтас татар ұлтының қалыптасуын тездетiп, оған өз ықпалын тигiздi.

Татар халқының тарихындағы ең ауыр қаралы күн - 1552 жылдың 30 тамызы. 1552 жылы 2 қазанда 150 мың әскер мен 150 зеңбірегі бар орыстар хандықты күйретті. Қазан қаласын алу кезіндегі басқыншылардың қаныпезерлігінің шектен шыққандығы соншалық, осы сұмдықты естіген, алыстағы Рим Папасының өзі діндестерін айыптап, «ешқандай адамгершілік қағидаға сай келмейді» деген екен. Орыс әскерінiң жойқын шапқыншылығы 2 қазанға дейiн созылды. Қаланы басып алған орыс әскері ондағы халықты қырып, Қазан хандығы осылайша Ресей басқыншыларының отарына айналды.

1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін қалыптасқан саяси ахуал жағдайында Татарстан жерінде ұлттық-мәдени автономия құруға қадам жасалып, бұл құрылымның Миллет меджлиси (Ұлттық жиналыс) атты парламенті мен Милли идаре (Ұлттық басқарма) деген жоғары атқару органы құрылды. Алайда ұлттық-мәдени автономияның аяғынан нық тұруына кеңес өкіметінің орнығуы кедергі келтірді. 1988 жылы татарлар егемендігін алу жолында қозғалыс бастады. Бұл іс бұқаралық сипат алып, республика жұртшылығы ұлттық тәуелсіздік идеясын жаппай қолдады. 1990 жылы 30 тамызда Татарстан Жоғарғы Кеңесінің сессиясы Татарстанның мемлекеті егемендігі туралы декларация жариялады. 1991 жылы көктем және жаз айларында Ново-Огоревада одақтық келісімшартты әзірлеу барысында Татарстан автономиялардың мүддесін жүйелі қорғап шығып, олардың Одақтық федерациясының дербес субъектісі ретінде мойындалуына қол жеткізді. 1991 жылы 12 маусымда Татарстан президенті сайланды.

Кәсібі

Татардың басым көпшiлiгi ерте кезден-ақ көп салалы шаруашылықпен айналысты. Бидай, арпа, тары, сұлы, бұршақ, қарақұмық, зығыр, сора ектi, әр үйдiң бақшасы болды. Егiншiлiкпен, бау-бақшамен, мал шаруашылығымен қатар айналысты. Ауыл шаруашылығы үш танапты болды.

Еділ бойы татарлары

Мал шаруашылығы асыл тұқымды қой, ешкі, бұқа және жылқы өсіруден тұрды. Бұл кәсіп оларға ет, сүт, жүн, киім тігуге арналған тері алуға мүмкіндік берді. Жылқылар мен өгіздер тартылу және тасымалдау үшін пайдаланылды. Халық отырықшы боп, қой-ешкi мен сиырды қорада ұстап бақты. Үй құстарынан тауық пен қазды көбiрек ұстады. Еділ бойы мен Орал өңірі орман-тоғайлы, шалғын-шөпті болғандықтан омарташылық дамыды. Сауда-саттықпен де шұғылданды. Аңшылықпен негізінен Орал аймағында тұратындар айналысқан. Еділ мен Жайық өзендерінің жағасын мекендеген ұлттар арасында балық аулау кең тараған.

Қолөнерi барынша дамыған, татар шеберлерiнiң тiккен әшекейлi етiгi, бас киiмi, аяқ киiмi, тiккен кестелi шашақты шәлi орамалы, тоқыма бұйымдары, күмiстен, алтыннан iстеген зергерлiк бұйымдары жоғары бағаланып, сұранысқа ие болды. Терi, жүн өңдеу кәсiбi дамыды. Басқа халықтар, әсіресе көршiлерi татардың тұрмыс-тiршiлiгiнен, киiм киiсiнен, үй-жай тұрғызуынан, қолөнерiнен, үй жиһазын әшекейлеп ұстауынан көп нәрсені үйрендi. Мәрмәрдан, тастан қашап, ағаштан, терiден өрнектеп, оюлап жасаған мозаикалары көз тартады. Бейнелеу өнерi дамыған. Кесте тiгу өнерiн татар қызы жастайынан үйренедi. Сүлгi, дастархан, перде, төсек жапқыш, жамылғы, кiлемше, т.б. үй жиһазын кестелеп өрнектейдi. Ұлттық татар ою-өрнегі гүл және өсімдік оюларының болуымен сипатталады. Бұл адамдардың табиғатқа жақындығын және қоршаған дүниедегі сұлулықты көре білу қабілетін көрсетеді. Әйелдер күнделікті және мерекелік киімдерді өздері тоқып, тіккен. Киім бөлшектері гүлдер мен өсімдіктер түріндегі өрнектермен безендірілген.

Тұрмыс салты

20 ғасырдың басына дейін татарлардың кейбір топтарының қоғамдық қатынастары рулық жіктелумен сипатталды. Отбасылық қарым-қатынастар саласында 3-4 ұрпақ туыстары болатын шағын отбасылардың басымдығы байқалды. Ерлер мен әйелдердің оқшаулануы қатаң түрде байқалды, ерлердің мәртебесі әйелдерге қарағанда әлдеқайда жоғары болды. Исламның нормалары бойынша ауқатты элитаға тән көп әйел алу салты болған.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Елдi мекенiн авыл, юрт немесе ил дейтiн. Татарлардың қалалық және ауылдық елді мекендері болды. Ауылдар негізінен өзен торабының бойында, бұлақтардың, тас жолдардың, көлдердің маңында орналасты.

Татар үйі

Кама өлкесінің татарлары үшін Оралдың бір бөлігі, ойпатты жерлерде, қыраттардың беткейлерінде орналасқан шағын және орта елді мекендер тән болды. Орманды дала және дала аймақтарында жазық жердегі ірі, кең таралған ауылдар басым болды. Қазан хандығы тұсында 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басына дейін құрылған ескі татар ауылдары жинақты, ұялы қоныс түрін, ретсіз орналасуын сақтап қалды және тығыз ғимараттарымен, біркелкі емес және шатастыратын көшелерімен ерекшеленді.

Орманды дала және дала ландшафттары бар аймақтарда елді мекендер негізінен оқшауланған дара елді мекендердің сирек желісі түріндегі формасына ие болды. Олар көп аулалы, сызықты, кварталды, реттелген көше құрылысымен, тұрғын үйлердің көше сызығының бойында орналасуымен және т.б ерекшеленді.

Ауылдардың ортасында ауқатты шаруалардың, дінбасыларының, саудагерлерінің қожалықтары шоғырланды. Моноэтникалық ауылдарда бірнеше мешіттер болуы мүмкін болса, көп ұлтты ауылдарда оларға қосымша шіркеулер де салынды. Ауылдың шетінде жер үсті немесе жартылай қазылған моншалар мен диірмендер болған. Орман алқаптарында, әдетте, ауылдардың шеттері жайылымдық жерлерге бөлініп, қоршаумен қоршалған. Жер учаскелері екіге бөлінді: алдыңғы бөлігі тұрғын үйлер, қоймалар, мал шаруашылығы ғимараттары орналасқан таза аула, ал артқы бөлігі қырманы бар көкөніс бақшасы болды.

Негізгі құрылыс материалы - ағаш болды. Саздан, кірпіштен, тастан, саманнан, қыштан тұрғызылған тұрғын үйлерде болды. Үйлердің жер үстінде немесе іргетаста, екі бөлмелі түрі басым болды. Ауқатты шаруа отбасылары байланысы бар үш бөлмелі үйлер тұрғызды. Орманды жерлерде торға шатырмен жалғанған үйлер, крест тәрізді тұрғын үйлер, кейде қалалық үлгі бойынша салынған көп бөлмелі үйлер басым болды. Еділ-Жайық татарлары жартылай жертөле, екі және кейде үш қабатты тұрғын үйлер салды.

Астрахан татарлары өз көршiлерi ноғай мен қазақтар секiлдi көшпелiлердiң дәстүрiн сақтап, жаз бойы киiз үй тiгiп тұратын. Татарлар өз үйiнiң алдыңғы қабырғасын бойлата енi бiр жарым метрдей тақтайдан сәкі, нар жасап, сонда ауқаттанатын, дем алатын, ұйықтайтын, жұмыс iстейтiн, қонақ та күтетiн.

Дәстүрлі киімдері

Қазан татар шаруаларының костюмі

Ерлер тізеге дейін жететін туника жейде (дәстүр бойынша ол ешқашан белбеу болмайды) және кең, әдетте жолақты мата шалбар киеді. Жылы мезгілде сырт киімнің рөлін көбінесе жеңсіз камзол атқарады. Қыста татарлар жүннен оқшауланған бешметті немесе қосымша матамен жабылған табиғи аң терісінен тігілген тон киеді. Үйде ою-өрнектері бар бас киім киеді. Ер адам неғұрлым жас болса, оның бас киімі соғұрлым түрлі-түсті. Сырттағы қалпақ - түкті бөрік немесе, мысалы, шалма - тікелей бас киімнің үстіне киіледі. Татар бейнесіндегі дәстүрлі әшекейлер - сақиналар және белбеу үшін әдемі ілмек. Қарапайым көпшiлiк аяғына тоқылған лапти кейде табаны ағаш аяқ киiм кидi. Әлдi-ауқаттылар терiден әшекейлеп тiккен етiк кидi. Қала тұрғындары көбiнесе терiден галош, қыста өрнектi етiк киген. Татар басқалардан көп бұрын шыт, жiбек, мата, бархыт, қызыл мата секiлдi фабрика маталарын киiм тiгуге пайдаланды.

Әйелдер үшін ұлттық киімі негізгі элементі де туника болып табылады, бірақ ұзағырақ, тобыққа дейін дерлік. Оны таспалармен және шілтермен безендірген. Жейденің астына әрқашан көкірекше киеді. Егер киімде шалбар болса, олар жолақты емес, біркелкі түсті. Сырт киім еркектерге ұқсайды, бірақ үлбірмен немесе кестемен безендірілген. Әйел көйлегi қала үлгiсiнде тiгiлiп, көйлектiң омырауына кестелеген алқа салып, оның сыртынан жеңсiз қамзол киген. Ұзын шәлi орамалын мойнынан асырып, ұшын артқа жiберiп тастайды. Татар әйелдерінің киімдері көбінесе әртүрлі өрнектермен, кестелермен безендірілген. Дәстүрлі өрнектерге геометриялық пішіндер, гүлдер, өсімдіктер мен жануарлар жатады.

Дәстүрлі тағамдары

Чак-чак

Татар ұлттық тағамы жұртшылыққа кеңiнен танымал. Тағамдарында нан, картоп, көкөнiс басым. Дәстүрлi ет пен сүт тағамын ұнатады. Қой, сиыр етiн көбiрек пайдаланады. Жылқы етiнен қазы, шұжық даярланады. Қақтаған (қақтап сүрлеген) қаз етi - татардың сүйiктi дәмi. Сүттен қаймақ, айран, ақмай, сары май, қатық, сүзбе, құрт, iрiмшiк даярлайды. Нанға құрмет айырықша, нан тағамының түр-түрi бар: тоқмач, салма, чумар, үрә, икмәк, кабартма, қоймақ, бәлеш, гөбәдия, пәрәмәч, чөкчәк, очпочмақ, бавырсақ, қош теле. Ыстық тағамына қатық қосқан салма, тукмач лакша, қазанда қуырып даярлайтын ет тағамы бешбармақ, шұжыққа ұқсас тутырма жатады. Жемiс-жидектi кептiрiп қысқа даярлайды. Жемiс пен балды араластырып ширбәт (шербет) даярлайды.

Татар асханасының танымал тағамдары:

• Шүрпа – қой етінен жасалған майлы, қою көже.
• Бәліш – ашытқысыз қамырдан жасалған, ет пен картоп, күріш немесе тары қосылған пісірілген бәліш. Бұл ең көне тағам және мерекелік дастархандарда ұсынылады.
• Бешбармақ – қолдан кеспе қосылған бұқтырылған ет. Дәстүр бойынша оны қолмен жейді, сондықтан «бес саусақ» деп аталады.
• Пахлава – шығыстан келген дәм. Бұл сироптағы жаңғақтары бар қатпарлы печенье.
• Чак-чак - балдан жасалған тәтті тоқаш.
• Губадия - тәтті салмасы бар жабық пирог, ол қабаттарға бөлінеді. Оған күріш, кептірілген жемістер, сүзбе кіреді.

Фольклоры

Татар фольклорында батырлар жыры елеулі орын алады. Көне жазба әдебиеті бар. Ұлттық музыкасы башқұрт, қазақ, ноғай халықтары музыкасымен сарындас. Ертеректе татар музыкасы аспапсыз орындалатын бір дауысты ән негізінде дамыған. Әнмен, бимен, өлең-тақпақ араластырып орындалатын әзіл-сықақ әндер көбірек шырқалады. Музыка аспабына қурай аталатын сыбызғы немесе флейта тектес үрлемелі аспап, қазақтың шаңқобызы іспетті қобыз аспабы, гармонь, мандолина, добра, гусли, скрипка жатады.

Қазандағы Кряшен мәдени тобының өнер көрсетуі

Халық әндері — олардың мәдениетінде маңызды орын алады. Олар татар халқының тарихын, дәстүрін, сезімін, көңіл-күйін жеткізеді. Музыкалық жанрлардың алуан түрлілігі өмірдің әртүрлі салаларын көрсетеді - махаббат пен табиғат туралы әндерден бастап әскери әуендер мен еңбек туралы әндерге дейін. "Альмине йорэксыз, кайта билслексыз", "Алсынг, атласынг, курлансынг элеримен", "Беренчек-кунчек, гаузалмас яр" — бұл әндер татар халқына әйгілі және оның тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын көрсетеді.

Ертегілер мен аңыздар — халық ауыз әдебиетінің маңызды бөлігі болып табылады. Олар даналық, өнегелік тағылым, салт-дәстүрді жеткізеді. Ертегілер мен аңыздар батырлар мен олардың шытырман оқиғалары, достық пен махаббаттың құдіреттілігі, зұлымдыққа қарсы күрес, жақсылықтың жеңісі туралы баяндайды. Татар ертегілері мен аңыздары көбінесе табиғатпен, аңдар мен табиғат рухтары туралы аңыздармен байланысты.

Мақал-мәтелдер — татар халқының даналығын, тәжірибесін және адамгершілік құндылықтарын көрсетеді. Олар өмір, қарым-қатынас және мінез-құлық туралы қысқа және мағыналы мәлімдемелер береді. Мақал-мәтелдер ақпарат пен кеңес беруге көмектеседі, сонымен қатар татарлардың дәстүрлері мен мәдениетін танымал етеді.

Жұмбақтар — зеректік пен логикалық ойлауды қажет ететін қызықты жұмбақтар. Жұмбақтар көбінесе символдық мағынаға ие және татар мәдениетінің бейнелері мен нышандарын береді. Олар интеллект, ойлау, эрудицияны дамытуда маңызды рөл атқарады.

Қазақстандағы татарлар

Қазақстанда татарлардың келуі патша үкіметінің қазақ өлкесін отарлауға кіріскен кезінен басталды. XVIII—XIX ғасырларда патша үкіметі қазақ даласына ислам дінін тарату саясатын жүргізді. Бұл ретте қазақтардың арасына молдалар татарлардың дін қызметкерлері қатарынан ғана жіберілді. Мұның өзі қазақтарды Орта Азиядағы діни орталықтардың ықпалынан оқшауландыру мақсатымен жасалды.

Қазақ хандары мен сұлтандарының басым көпшілігі өздерінің жеке хатшылары етіп Орынборға таяу жердегі Сейітов слободасынан шыққан сауатты татарларды ұстады. Татар көпестер Ресей мен қазақ даласы арасындағы сауда-саттықтың дамуына байланысты өздерінің белсенділігін күшейте түсті. Қазақтардың тілін, әдет-ғұрып және салт-санасын жақсы білгендіктен де татарлар сауда-саттық саласында делдалдық рөл атқарды. Татар көпестерінің қазақ даласындағы ықпалы мен беделі бірте-бірте күшейе түсті. Татарлардың ауқымды бір тобын Қазақстан аумағына Еділ бойы губернияларыиың помещиктері жер аудартып жіберді. Татарлар өлкенің ірі Петропавл, Семей, Орал, Көкшетау, Верный, Ақмола, Павлодар, Зайсан және Өскемен қалаларында тұрды. Олардың неғұрлым жиі орналасқан жерлерінде татар слободкалары пайда болды.

Бұл халықтың өкілдері қазақ даласында жаңа әдіспен оқытатын жәдидтік мектептер ашудың бастамашылары болды. Қазақтар татар зиялылары шығарып тұрған газеттер мен журналдарды зор ықыласпен оқыды. Қазақтың алғашқы газеттері мен журналдарын көбінесе татар көпестері қаржыландырып тұрды. Кейінірек патша үкіметі исламның қазақ даласында күшейіп бара жатқанынан қауіптеніп, сауатты және іскер татарлардың қызметінен бас тарта бастады. 1897 жылы Қазақстанда тұратын татарлардың жалпы саны 56 мыңға дейін жетті. Мұның өзі Қазақстандағы бүкіл халықтың 1,3 пайызы еді. Татарлардың 38 пайызы мещандар, 28 пайызы шаруалар, 10 пайызы қазақтар, 2 пайызы көпестер болды.

1989 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тұратын 327982 татарлардың 69%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындарын мәлімдеді, алайда олардың тек 3,2%-ы ғана оны біледі; татарлардың 3,4%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 3,2%-ы ғана қазақ тілін біледі; 27,3%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал 64,3%-ы орыс тілін меңгерген. Қазақстан Республикасындағы санақ деректері бойынша 1999 жылы 92,5 мың татар (37,1%) ана тілін, 158,3 мың (63,6%) қазақ тілін, 241,3 мың (96,9%) орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан татарларының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 72865 адам (29,3%), қостілділер – 176089 адам (70,7%). Қазақстанның татар және татар-башқұрт қоғамдық және мәдени орталықтарын біріктіретін «Идел» қауымдастығы жұмыс істейді. Ол татар мен башқұрт мәдениетін жаңғырту және дамыту, сондай-ақ тілдерді оқыту бойынша жұмыс жүргізеді, «Сарман» Алматы халық ансамблі кеңінен танымал. Қазақстанның татар диаспорасы санының жалпы динамикасы келесідей:

• 285 689 (1970 ж.),
• 312 626 (1979 ж.),
• 320 747 (1989 ж.),
• 248 954 (1999 ж.),
• 250 000 (2015 ж.) адам.