Музыка
Музыка (гр. μουσική, тура мағынасында музалар өнері) – белгілі биіктіктегі дыбыстардан тұратын, адамға сазды әуенімен әсер ететін, дыбыстық көркем бейнеге негізделген өнер түрі. Өзінің эмоциялық әсері арқылы музыка адамзат тарихында қоғамдық-идеялық, мәдени-тәрбиелік және эстетикалық рөл атқарады. Музыка адам сезімін, ойын, оның ерік-күшін дыбыстық формада суреттейтін қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Адамның жан дүниесін, көңіл-күйін, сезімін бейнелеуде музыка оның сөйлеу тіліне, дәлірек айтқанда, өзін қоршаған ортаға эмоциялық қатынасын білдіретін сөйлеу интонациясына өте жақын келеді. Соған қарамастан, музыка адамның басқа дыбыстық іс-әрекетінен ерекше саналады. Музыкада дыбыстардың биіктік және уақыттық (ырғақтық) қатынастары өте қатаң тәртіпке келтірілген. Музыкалық шығарма мазмұнында адамның ақыл-ой, ерік-күшінің эмоциялық жақтары кеңінен көрініс табады. Мұның өзі адамның психологиялық хал-жайын ғана емес, оның мінез-құлқын да музыкада ашуға жағдай тудырады. Адам эмоциясын нақтылы, ерекше сыршыл сезіммен бейнелеуде музыканың мүмкіндігі мол. Сондай-ақ музыка идеялар әлемін, әр алуан құбылыстарды және болмыс шындығын суреттейді.
Соған қарамастан Музыка адамның басқа дыбыстықіс-әрекетінен ерекше саналады. Музыкада дыбыстардың биіктік және уақыттық (ырғақтық, ритмдік) қатынастары өте қатаң тәртіпте келтірілген. Эмоцияның көп түрлері ішінен Музыка ең алдымен көңіл-күйді білдіреді. Музыкалық шығарманың мазмұнында сонымен қатар жеке адамның ақыл-ой, ерік-күшінің эмоциялық жақтары кеңінен көрініс табады. Мұның өзі адамның психологиялық хал-жайын ғана емес, оның мінезін ашуда Музыкаға жағдай тудырады. Адам эмоциясының нақтылығы, ерекше сыршыл сезіммен бейнелеуде Музыканың мүмкіндігі мол. Сондай-ақ, музыка эмоциялық сфераларды ашып отырып, сол арқылы идеялар әлемін, алуан құбылыстарды және болмыс шындықтағы процестерді суреттейді. Қалың бұқараны ұйымдастыру, оның рухани өмірін қалыптастыру құралдарының бірі болып отырып, Музыка қоғамдық тәжірибеге де белсенді түрде әсер етеді.
Музыкалық өнердiң қалыптасуы
Егер қазіргі ғылым саналы адам қауымы осыдан 160 000 жыл бұрын Африкада қалыптасып, сосын осыдан 50 000 жыл бұрын басқа да тіршілікке ықпал құрлықтарға тараған деп санаса, музыканың да бір қарапайым түрлері да сол алғашқы қауымда адаммен бірге пайда болған деп есептейді[1].
Қазіргі ғылым археологиялық және этнографиялық деректерге сүйене отырып, Музыканы алғашқы қауым қоғамының кезінде-ақ өнердің би, поэзия т.б. түрлерінің ұрықтарын бойына жасырған синкретизмдік комплекстің «құрсағында» ұзақ уақыт «өсіп-жетілу» процесінен өтті деп санайды. Өнердің арғы атасы саналатын мұндай синкретизмдік комплекстер көпшілікке қажетті салт-жора ретінде, сонымен қатар бірігіп еңбек ету процесінде адамдардың рухани санасын тәбиелеу әрі қатынас құралы мақсатын атқарған. Мол диапазонды қамтып, бірінен соң бірі жалғаса беретін белгісіз биіктіктегі дыбыстардың әуел бастағы тәртіпке келтірілмеген тізбегі (құс әніне, аңдардың дыбысына еліктеу) кейін логикалық мәні жағынан тұрақты және жанама (тұрақсыз) биіктік бөлшектерге дараланған бірнеше тондардан ғана құралатын әуен саздармен алмасты. Мелодиялық-ритмдік формулалардың сан рет қайталануы мен оның қоғамдық тәжірибеде мықтап орын алуы бірте-бірте дыбыстарды логикалық жағынан қалыптастырып, ұйымдастыру мүмкіндігін ұғынуға жағдай жасады. Сөйтіп, музыкалық дыбыс жүйесінде өлшем мен ладтың ең қарапайым түрлері туды. Тарихқа дейінгі немесе қарапайым музыка деп ауызша музыка есептеледі. Оның мысалы - аустралиялық немесе америкалық аборигендердің бір-біріне ауызба-ауыз айтылатын музыкасы. Бұл кезен музыкалық шығармалардың жазба түрінде сақталуының шығуымен аяқталады. Ең алғашқы сына жазулы музыкалық мәтін Ниппурдың археологиялық қазбаларында табылған, оның жасы 4 мың жыл деп болжамданады.
Ғалымдар ең алғашқы тіркеген музыкалық аспап - сырнай. Б.з.б. 35-40 мыңжылдық деп болжамдалған көне мүсіндердің қасында табылған[2].
Ежелгі Мысыр музыкасы
Пирамидалардың қабырғаларындағы иероглифтердің арасында, ежелгі папирустарда, «Өлгендердің кітабы» және «Пирамида мәтіндері» атты жиынтықтарды діни ұрандардың жазбалары табылған.[3]
Ежелгі Грекия музыкасы
Ежелгі әлемнің музыкасының даму шыңы Ежелгі Грекияның мәдениетінде байқалады. Негізі «музыка» терминнің өзі де ежелгі грек мифологиясындағы тоғыз құдай әйелдерді белгілеп, «музалар өнері» деген грек сөздерінен шыққан. Осы Грекияда алғашқы рет дыбыстардың математикалық өлшемдермен салыстырмалылығы Пифагормен ашылған.
Адамның сезгіш қабылетінің жұмысы
Адамның сезгiш қабiлеттiлiктердiң жұмысшы дамытуынан ажырағысыз музыканың дамытуы тарихи контекстте - өзгеретiн мәдени шарттардағы музыкалық материалының адамын акустикалық игерудi жүрiс музыканың тарихының өте iргелi деңгейiн құрайды. Музыканың би және поэзияның ұрықтары сонымен бiрге болған шеңберiнде алғашқы қауымдық синкретикалық өнерi кешiрек үстем болатын тұрған көп сапалардан айырылды.
Музыкалық дыбыстың әр түрлi халықтарының сатылық ауыз әдебиетiнде сөйлеу артикуляциядан қалыспай биiктiк бойынша аумалы қалыспай. Мелодия көтерулер және сөздiк мәтiннiң ритмикаға байланыстысы және бидiң ырғақты реттегi қарама-қарсы биiк аймақ бiрiктiретiн (экмелика ) басылуларын глиссандирующих жиынтық көбiнесе болады. Адамдардың психофизиологиялық күйлерiмен музыкалық түстеудi арқасында бастапқы байланыстың қызу айқындылығымен iстетiп қойыл бұл алғашқы дауыс биiктiк қарама-қарсылығы дегенмен, қорытып айтқанда, кербезбен; процесстер, (халық музыкасы) салттарда тұрмыс-салтқа, Трудовоелерде музыка тартулар қосқандықтың арқасында. Бұл байланыстардың алғашқы музыкалық жанр қалыптастыратын тұрақтылығы (және, нақтылы сапта олардың бекiтуiне салдар) биiктiктердiң тұрақтануына алып келедi.
Нақ сол, дыбыс ырғағы қоғамдық музыкалық санада дауыстың тембрi және сөйлеу артикуляциядан бөлiнедi; нақсүйер дәреже көрiнiп қалады. Мелодияның ол негiзделген дыбыс қатарлары пайда болады. Музыкалық сап жазып алынған дыбыс биiктiк басқа дыбыстар туралы (музыкалық қабiлет ) акустикалық дағдылар, биiк диапазондағы дыбыстың жағдай тұтқыр ерекше музыкалық жадқа дамыту ойлайды. Интонациясы болып қалыптасады. Ол, бiр жағынан, алғашқы жанрмен музыка тарту контекстке қатысты олардың өткенi мәндерiн интонация формула сақталған iздi сияқты сөз сөйлейдi; басқа жағынан - интонацияға мағынаның жинауын процесс сырттай созылады, музыка және сөз, музыка тарту және оның әлеуметтiк мәдениет контекстiнiң құрастыратын жаңа байланыстарынан.
Өсiмтал музыкалық мәдениеттердiң кәсiби өнерiнде билеу қозғалыстың интонациясына әсер, ырым ахуалдары, өнердiң басқа түрлерiнiң ерекше әсерлерi сақталынады. Қатарда жанрлық бағыттардың музыкасына сөз, тұрмыстық немесе салттық контексттен тiкелей тәуелдiлiктен бiртiндеп босайды. Бейнелi түрде - ойдағы формада әйтсе де көп мәндi байланысты қорытып айтқанда сақтайтындығымен және әлеуметтiк контекстпеннен, интонация элементтерi және олардың (гармония, музыкалық форма) ұйымының заңдары логикалық дербестiктi және меншiктi тарихи өмiрлердi алады. Бiр уақытта айқындауға және қайғыруды дәлдiк қабiлеттi автономды музыкалық тiл және жалпыланғандық көрiнiп қалады ойла.
Музыканың адамдарға әсері
Норвегиялық ғалымдар Аре Бриан мен Гера Скейтенің пікірінше, музыканың маңызды рөлі өзін тұтас бір бөлшекті сезіну болып табылады. Бұл функция Homo Sapiens эволюциясы барысында дамыды және генетикалық деңгейде беріледі.
Адамда музыканы тыңдау дофаминнің бас миының жолағын босату салдарынан эйфориямен сүйемелденуі мүмкін.[4]
Адамдардың, қояндардың, мысықтардың, теңіз шошқалары мен иттердің музыканың әсерінен қан қысымы өзгеруі мүмкін, жүрек жиырылу жиілігі ұлғаяды, сондай-ақ тыныс алу қозғалысының ырғағы мен тереңдігі дем алудың толық тоқтауына дейін азаяды. Пинчер тұқымдары тобындағы иттерде бұл өзгерістер басқа иттерге қарағанда күштірек (қысым 70 мм сынап бағанасына өзгереді).[5]
Музыканың ерекшелiгi
Музыка сырт көрініс, яғни бейнелеушілік аз рөл атқарады. Пластикалық өнерден, әдебиеттен, театрдан айырмашылығы – ол образдарды түгелдей дыбыстық үн құралдары арқылы суреттейді. Алайда музыкада табиғат көрінісін көркем бейнелеу кездесіп отырады. Мысалы, табиғат үні (жел гуілі, судың гүрілі, құстың әні, т.б.), адамның дауысы, күнделікті өмірде кездесетін дыбыстар музыкада азды-көпті көрініс табады. Сондай-ақ музыкада заттардың сезім арқылы қабылданатын кейбір белгілері ассоциация (құс әнімен орман суретін меңзеу), аналогия (мелодияның байсалды, кең тынысты қозғалысынан жазық дала көрінісін елестету) және есту, көру сезімдері байланысының көмегімен қиялда қайта жаңғыру арқылы бейнелейді.
Музыканың ерекшелiгi бұл ерекше эстетикалық құндылық өнердiң қолданбалы және көркем мақсаттарының байланысында ашылады. Алғашқы жанрлардың құрастыруы қолдану заңдастырылған суреттеу құралдары түсiнетiн (қолданбалы музыка) қолданбалы есептердiң музыкасының орындауымен байланған. Шарттар музыканың құндылығы бұл нормативтiк үлгiлерiне оның формасының типтiлiгi, жақындықтан тәуелдi болды. Автономды музыкалық тiл және музыканың таратуын ерекше саланың құрастыруы, маңызы бiрдей емес тұрмыс-салт та, салтанат та, мәдени де, жаңа мақсаттың ұғынуларына келтiрдi: бiртума iске асыру жеке авторлық (композициялық) ойла. Музыканың құндылығы шарт бұл композитор сайланған құралдардың iшкi мағыналы керектiгiнде музыкалық шығарманың бiртума құрылымында бiр уақытта тұрады. Автономды музыкадағы көркем сапаның төмендетуi (мысалға, салондық музыка) авторлық ойлауды үйреншiктiлiк, немесе қолдану бiртума эффекттер, шығарманың қарама-қайшы iшкi тұтастығындағы өзiндiк мәнi бар бағыты да нәтижесi болып табыла алады.
Музыкалық өнердiң ерекшелiгiнiң ерекше тұрғысы - оның (кез келген музыкалық құбылыс интонациялар және интонация кешендерiнiң қайтымсыз тiзбегi ретiнде бар болады) уақытша табиғаты және көркем - мағыналы бүтiндiктiң байланысы. Музыкадағы бүтiндiктiң алғашқы түрi импровизациямен елестеткен - белгi үшiн музыка тартуды процесспен, рұқсатсыз функционалды айырып танылатын құралдар бастады. Бүтiндiктiң әсерi интонациямен ағайындас бiр-бiрi импровизация құрайтын элементтер арқасында бастапқы саранды, ырғақты, гармониялық үлгiнiң вариант бола осы жағдайда жасалады. Вариациялық форманың импровизациясы жақын, алайда, функциялар өзгешеленедi бастады.Мысалы, музыкалық бүтiндiктiң өте күрделi түрi функцияда бастайтын бiтiрiлген музыкалық формалармен дамыту және аяқтау соната формасында экспозиция, өңдеу, репризаның арнайы музыкалық құралдарымен бейнеленген елестеткен. Уақытша процесс форма бұл себеп және салдарды түр бойынша бiр-бiрiмен сабақтас фазаларға мүшелейдi. Мұндай салыстыруға қабiлеттi тыңдаушыларға тән ықыласының белсендiлiгiнiң формаларының қабылдауы жадта арғы-бергi салыстырып, ұстап қалып, дамыту музыкалық келешек таңдандыруға ойлайды ойла. Дыбысталу ұзақтықтың бiтiрiлген формаларында ерекше кеңiстiктi алады: қабiлеттiлiк байланысының логикасында жиiрек музыкалық табандатқан мұэдап кету. Осылай форма және кристалдаған форманың диалектикасы пайда болады. Музыкалық шығарманың аяқталғандығы, өз кезегiнде, шығарманың бiтiрiлген түрiнiң тыңдаушының жадында тастап кететiн орындаушылық интерпретациядағы iс жүргiзетiндiгiмен аударып қояды.Ол сынағыштықтағы танысуда басқа орындаулар, түсiндiрулермен, осы шығарманы әр түрлi ұғынумен процесске жаңадан өрiстейдi. Музыкалық өнер туралы өте сезгiш өнерлердi ара-арасындалар туралы сияқты айтады. Поэзия немесе кескiндеме, мысалға, мүмкiн емес ғана емес деңгейде физиологиялық реакциялар, музыкамен қабылдансын қабылдана алады, керiсiнше парасаттың қосындысысыз шығарсын, және мұндай тыңдау және музыка тартуды көкжиек жеткiлiктi (нақтылы сарындар, дискотекадағы билары, сөздi бұзылыстары бар аурулардың ән салуы және логикалық аппараттың бұзылуымен арқылы тиiмдi ойлауды ажыратуды медитацияланатын тәжiрибе) кең. Музыканың нейрофизиологиялық әсерi баяғыдан дәрiгерлiкте қолданылды. Сонымен бiрге, музыкасын баяғы заманнан жүретiн әдетiншелердi абстрактiлi өнермен - философия және математиканың көркем балама өте қорытылған болып мақұлдайды. Николай Кузанскийдiң қайта тууды дәуiрiнiң кардиналы жасауды аспапты музыкада Кеңiстiк көрдi. Мысалы, музыканың қабылдауының ерекшелiктерi орын және уақыттың көп факторларынан тәуелдi болады
Жіктелуі
Адамның музыкалық іс-әрекетінің негізгі үш түрі бар. Олар
- шығармашылық (музыкалық шығарушылық),
- орындау,
- қабылдау.
Яғни автор музыканы тудырса, орындаушы қайта жаңғыртады, ал тыңдаушы оны есту арқылы қабылдайды. Музыканы насихаттау, ғылыми тұрғыда зерттеу, музыка сыны, музыка кадрларын даярлау сияқты іс-әрекеттің басқа да түрлерімен қосыла отырып, шығармашылық, орындаушылық өнер және қабылдау негізінен қоғамның музыка мәдениеті болып қалыптасады. Осы секілді музыка салаларының әрқайсысының өзіндік құрылысы болады. Мысалы, дамыған музыкалық мәдениеттің алуан белгілерімен дараланатын шығармашылық түрлері бар. Олар:
1) Мазмұны жағынан:
- лирикалық,
- эпикалық,
- драмалық,
- қаһармандық,
- трагедиялық, т.б.; басқаша айтқанда байсалды және жеңіл музыка;
2) Орындаушылық жағынан:
- вокалдық ( жеке адам орындайтын)
- аспаптық музыка (ансамбльдік, оркестрлік, аралас музыка);
3) Өнердің басқа түрлерімен және сөзбен қосылу жағынан:
- театр музыкасы,
- би музыкасы,
- бағдарламалы аспаптық,
- мелодрама (музыка фонында көркемсөз оқу)
- сөзбен айтылатын вокалдық музыка;
4) Дыбыс шығару жағдайына байланысты:
- арнайы жағдайда тыңдалатын музыка (мұнда тыңдаушылар орындаушылардан бөлек болады)
- ойын-сауық және
- концерттік музыка
- күнделікті өмірде дағдылы жағдайда көпшілік орындайтын әрі тыңдайтын музыка.
- көпшілік-тұрмыстық
- әдет-ғұрып музыкасы
Осы 4 түрлі жанрлық топтың өзі одан әрі
- ойын-сауықтық музыка, яғни музыкалық театр, драмалық театр және кино музыкасы;
- концерттік – симфониялық, камералық және эстрадалық музыка;
- көпшілік-тұрмыстық – ән және би музыкасы;
- әдет-ғұрыптық – дін және дәстүрлі музыка, т.б. болып дараланады.
Ал көпшілік-тұрмыстық музыкасынан ішінара
- ән (гимн, бесік жыры, серенада, т.б.),
- би (гопак, вальс, полонез, т.б.) және
- марш (сап маршы, қаралы марш) жанрлары бөлініп шығады;
5) Композициялық түрі және музыкалық тілі жағынан (орындаушылық тәсілдерімен қоса) бір бөлімді және циклдік жанрлар болады. Мысалы,
- ойын-сауық музыкасы: опера, балет, оперетта, т.б.;
- концерттік музыка: симфония, сюита, увертюра, поэма, аспаптық концерт, оратория, кантата, трио, квартет, т.б.
- Әдет-ғұрып музыкасынан: хорал, месса, реквием, т.б. бөлінсе, осы жанрлардың әрқайсысы ішінара жанрлық түрлерге жіктеледі:
Myзыка (music)- кескіннің сұлулығын және эмоционалды бейнелілікті білдіру үшін вокалды немесе инструменталды дыбыстарды араластыратын өнер түрі, әдетте ырғақтың, мелодияның, әсіресе, батыс музыкасының, үйлесімділіктің мәдени стандарттарына сәйкес.[6]. «Музыка» ұғымы, әдетте, мелодияға жиналған биіктігі әртүрлі дыбыстардың жиынтығы және белгілі бір ырғақты және метрлі І бейне деген мағына
Әдетте, мелодияда белгілі бір тональдылық немесе лад болады, еуропа музыкасында сүйемелдейтін аккорд немесе контрапункт түрінде көрініс табуы мүмкін үйлесімділікті қажетсінеді.
Музыка — әрбір адамзат қауымдастығына белгілі бір түрінде тиесілі өнер. Ол салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қозғалыс үйлесімділігі, қарым-қатынас және ойын-сауық тәрізді әртүрлі қоғамдық мақсаттар үшін пайдаланылады.
Қазақ музыкасы
Қазақ халқы ұлт болып құрылу кезеңінен бастап музыка мәдениеті қалыптасы бастаған. Ән мен күйлерде халық өмірінің әр кезеңіңдегі тіршілік-тынысы бейнеленеді. Халық музыкасының шығармашылығы диатоникалық мажор мен минорлық дажтарға негізделеді. Орындаушылық дәстүрлердің түрлері домбыра немесе қобыздың сүйемелімен ән салу, музыкалық аспаптарда күй тарту, т.б. дамыды. Қазақ музыкасының тарихи даму жолында ұлттық өнердің өшпейтін классикалық шығармаларын тудырған дарынды
- күйші-композиторлар:
- Құрманғазы,
- Ықылас
- Тәттімбет
- Қазанқап,
- Сармалай т.б.
- әнші-композиторлар:
Қазіргі таңда музыкалық театрлар, көркемөнерпаз үйірмелері, хор ұжымдары ашылған. Музыка фольклорын жинау және оны зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Музыка өнерінің жаңа жанрлары, музыкалық аспаптардың сүйемелімен хор орындау қалыптасты, орындаушылық өнер көбейді. Қазақ филармониялар мен қазақ опера және балет театрлар өмірге келді. Ұлттық опера, көпшілік әндері мен романстар, камералық симфониялық және хор музыкасы қалыптасты.
Музыкалық жанрлар
Музыканың медициналық әсері
Зерттеулер көрсеткендей, музыка тек көңіл көтеру құралы ғана емес, сонымен қатар физиологиялық әсерге ие. Музыка терапиясы ауруханаларда ауырсынуды басу, стрессті төмендету және науқастардың көңіл-күйін жақсарту үшін қолданылуда. Әсіресе, жүрек-қан тамырлары жүйесіне әсер ететін классикалық музыка түрлері пациенттер арасында жиі қолданылады.[7]
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- ↑ The origins of music / ed. by Nils Lennart Wallin, Björn Merker, Steven Brown.— MIT Press, 2001.— 498p.— ISBN 978-0-262-73143-0
- ↑ Рядом с древнейшей скульптурой найдены музыкальные инструменты, Элементы.ру (26 маусым 2009).
- ↑ Розеншильд К. История зарубежной музыки. М:Музыка, 1969.
- ↑ Emotion and Music // Robert Zatorre.
- ↑ Морозов В. П. Занимательная биоакустика. Изд. 2-е, доп., перераб. — М.: Знание, 1987. — 208 с. + 32 с. вкл. — С. 54-59
- ↑ "Britannica настольная энциклопедия"ТомI,АСТ-Астрель, Москва, 2006,ISBN 978-5-17-038532-4(Т.1) (АСТ),ISBN 978-5-271-15120-0 (Т.1) (Астрель)
- ↑ Bradt, J., & Dileo, C. (2010). "Music therapy for mechanically ventilated patients." Cochrane Database of Systematic Reviews.