Мордвалар

Мордвалар – Ресейдің Мордовия Республикасында тұратын ұлт. Олар екі субэтносқа бөлінеді - мокшандар (мокша) және эрзяндар (эрзя). Ресей Федерациясының Самара, Пенза, Орынбор, Ульяновск облыстарында Башқұртстанда, Татарстанда, Сібірде, Орталық Азия мен Кавказда тұрады. Халық саны шамамен 1,1 млн.

Мордвалар
мокшэрзят
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	484 450 (санақ 2021)
Украина	9 331 (санақ 2001)
Қазақстан	8 013 (санақ 2009)
Өзбекстан	5 000 (2000)
Қырғызстан	1 513 (санақ 1999)
Латвия	420 (2022)
Эстония	368 (санақ 2021)
Тілдері
мокшан тілі, эрзян тілі, орыс тілі
Діні
православие

Қоныстануы, саны

Мордвалардың (мокшалар мен эрзяндар) XVI ғасырдың аяғындағы жалпы саны 150 мың, 1719 жылы - 107 мың, 1764 жылы болған III ревизияға сәйкес - 221,1 мың, 1781 жылғы IV ревизияға сәйкес - 279,9 мың, 1796 жылғы V ревизияға сәйкес - 345,5 мың, 1835 жылғы VIII ревизияға сәйкес - 480 мың, ал 1858 жылғы X ревизияға сәйкес 660-680 мың адам шамасында болды. 1897 жылғы Ресей империясынжа жүргізілген халық санағының нәтижесінде мордвалық диалекттерде сөйлейтін 1023,8 мың адам тіркелген. XX ғасырдың басына қарай Рязан, Воронеж, Тамбов, Пенза, Нижегород, Симбирск, Қазан, Самара, Саратов, Орынбор, Уфа, Томбы, Ақмола, Енисей, Торғай губернияларында мекендеген. 1917 жылы мокшандар мен эрзяндардың жалпы саны 1200 мыңға жетті. 1926 жылғы Пенза, Ульяновск, Нижегород губернияларындағы (кейін Мордва автономиясының құрамына енді) санақ бойынша 237 мың мокшан және 297 мың эрзян тіркелген.

Мордва халқының (мокшандар мен эрзяндар) РКФСР-ның өлкелері бойынша қоныстануы (1926 жыл)

Өлке атауы	Мокшандар мен эрзяндардың жалпы саны	Өлкедегі үлесі
Пенза губерниясы	376 983	17,1 %
Самара губерниясы	251 374	10,4 %
Ульянов губерниясы	178 988	12,9 %
Саратов губерниясы	154 874	5,3 %
Сібір өлкесі	107 794	1,2 %
Солтүстік-Кавказ өлкесі	88 535	0,3 %
Орал облысы (РКФСР)	88 484	0,3 %
Нижегород губерниясы	84 920	3,1 %
[[Башқұрт АКСР	49 813	1,9 %
Татар АКСР	35 084	1,4 %
Қазақ АКСР	27 244	0,4 %
Чуваш АКСР	23 958	2,7 %
Орынбор губерниясы	23 602	3,1 %

Тілі

Мордваның екі субэтносының әрқайсысының өз тілі бар: Мокшандарда — мокшан тілі, эрзяндарда — эрзян тілі, екеуі де Орал тілдер отбасының фин-Еділ тобына жатады және әдеби мәртебеге ие. Біздің дәуіріміздің I мыңжылдығының ортасында ғана Мокшан және эрзян тілдеріне бөлінген бір кездері біртұтас мордва тілі болған. Тілдер жалғаулары мен дыбыстары бойынша аздап ерекшеленеді, бірақ бұл олардың бір-бірін түсінуіне кедергі болмайды. Мордвалардың едәуір бөлігі бір-бірімен орыс тілінде сөйлеседі. Шамамен 18 ғасырдың аяғында кириллицаға негізделген әліпбиді қолданатын жазу пайда болды.

Діні

Мордваның дәстүрлі нанымдары патриархалдық-қауымдық жүйе жағдайында дамыды. Оларда отбасылық-рулық және қауысдық аграрлық культтер басым болды. Мордва нанымдардың қалыптасуына ирандықтардың, түркі халықтары мен тайпаларының діни идеялары, славяндық пұтқа табынушылық дәстүрлері белгілі бір ықпал етті. 18-19 ғасырда мордвада христианға дейінгі культтің кәсіби жетекшілері болған жоқ. Дұғаларды дәстүрлі рәсімдерді білетін сайланған ерлер немесе әйелдер басқарды. Кейде 1804 жылы мордва-терюхан сияқты дұға ету жетекшілері пұтқа табынушылыққа оралу қозғалысының бастамашысы болды. Қозғалыс жетекшісі Кузьма Алексеев "кузка — мордва құдайы" деген атпен танымал болды.

19-шы және 20-шы ғасырдың басында православие шіркеуі Мордвада айтарлықтай күшті позицияға ие болды. Ғасырдың басында мұнда 500-ден астам шіркеулер, ғибадатханалар, монастырь ғимараттары болған. Мордвалар христиан дінін қабылдағаннан кейін оны дәстүрлі нанымдар рухында айтарлықтай өзгертті.

Қазіргі мордва халқының діни өмірінде Орыс православие шіркеуі жетекші рөл атқарады. Мордовия Республикасында православие дінін жаңғырту мақсатында 1991 жылы Мордовия және Саранск епархиялары құрылды.

Тарихы

Мордвалардың ата-бабалары фин-угор тайпалары Еділ-Ока-Сура сағасын біздің эрамызға дейінгі 1 мыңжылдықтың екінші жартысында мекендеген. Мордвалар (мордендер) этнонимі алғаш рет VI ғасырда аталды. Эрзя мен Мокшаның бөліну процесінде (VI—VII ғасырлар) Ока-Сура өзенінің аралықтағы ежелгі мордва тайпаларының және Сура мен Мокша өзендерінің жоғарғы ағысында тұратын оңтүстіктегілердің аумақтық оқшаулануы үлкен рөл атқарды.

Ұзақ уақыт бойы мордва түркі халықтарымен (Еділ-Кама бұлғарлары, татарлар) және ежелгі Ресеймен байланыста болды. Этникалық шоғырлануға нарықтық қатынастар және XI—XIII ғасырларда ерте мемлекеттік бірлестіктердің пайда болуы ықпал етті. Мордва XV ғасырдың аяғында орыс мемлекетіне ерікті түрде кіргеннен кейін орыстармен байланысы күшейе түсті. XVIII ғасырдың ортасына қарай мордва негізінен православие дінін қабылдады.

Мордва халқының жалпыресейлік құрылтайы

1992 жылдан бастап мордва халқының жалпыресейлік құрылтайлары өткізілуде. Құрылтай белгіленген жарғыға сәйкес Мордва Республикасы мен Ресей Федерациясының басқа аумақтарында тұрып жатқан мокхан және эрзяндардың жоғарғы өкілдік жиналысы болып саналады. Тұңғыш құрылтай 1992 жылдың 14-15 наурызында "Масторава" және "Вайгель" қауымдастықтарының бастамасымен өтті. Бірінші құрылтай кезінде 10 маңызды құжат қабылданды (мокшандар мен эрзяндардың статусы, халықаралық саяси ұйымдарға қатысуы туралы және т.б.).

Кәсібі

Мордвалар

Мордвалардың негізгі кәсібі – егіншілік (күздік қара бидай, қара бидай, күздік арпа, бидай, тары, зығыр, кендір) болды. Ертеде кетменді пайдаланды, кейін жерді 5 см-ден аспайтын соқаға, кейінірек ауыр соқаға ауыстырды. Мал шаруашылығы да жақсы дамыған (сиыр, қой, ешкі). ара шаруашылығы, кейінірек мордвалар омарташылық кәсібімен де айналысады. Кейбіреулерде 200-ге дейін ұяшық болды: балды өздері жеп, орыс көпестеріне сатып, алым ретінде берді.

Олар бау-бақшамен де айналысты, сарымсақ, пияз, қызылша, құлмақ, сәбіз, қияр, көк шөп өсірді. Аңшылық қосымша кәсіп болды, негізінен терісі бағалы аңдарды аулау. Ол үшін жебелер мен садақтарды, кейде иттерді де пайдаланған. Балық аулау тек өзен елді мекендерінде ғана жүргізіліп, жаппай кәсіп болған жоқ.

Тоқу мордвалар арасындағы ең дамыған шебер қолөнердің бірі болып саналады. Әйелдер орамал, майлық, орамал, дастархан және киім сияқты дәстүрлі тоқылған бұйымдардың алуан түрін шебер жасайды. Керамика қолөнері мордвалар арасында да танымал. Олар кәстрөлдер, құмыралар, басқа ыдыстар мен зергерлік бұйымдар сияқты әртүрлі саз бұйымдарын жасайды. Ағаш оюы ерекше маңызға ие. Шеберлер ағаш ойыншықтар, маскалар, ыдыс-аяқтар және басқа да бұйымдар сияқты ағаштан ерекше бұйымдар жасайды.

Тұрмыс салты

ХХ ғасырдың басына дейін мордваларда 3-4 ұрпақтарынан тұратын үлкен бөлінбеген отбасы болды. Кеңес өкіметі тұсында шағын жанұя кең тараған. Туысқан отбасылар арасында дәстүрлі түрде тығыз қарым-қатынас сақталады. Олар отбасылық мерекелерді бірге тойлайды, үй салуда, егін жинауда, т.б. өзара көмек көрсетеді. Ұлтаралық неке көп.

Ерекше ырымдарға үйлену тойы қарсаңында әйел туыстарының қалыңдықты ботқа беруі, сондай-ақ күйеуінің отбасында жас келінге (мазай, павай, вежей, т.б.) ат қоюы кірді.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Бастапқыда адамдар жартылай қазылған жеркепелерде өмір сүрді, бірақ уақыт өте олардың дәстүрлі тұрғын үйлері орыс үйлеріне ұқсас толыққанды ағаш үйшіктерге айналды. Оңтүстік өңірлерде үй төбесін сабанмен жапқан. Үйлер 2 немесе 3 бөлмеден тұрды. Кейін олар үйінің алдыңғы немесе артқы бөлмесіне қойылған орыс пештерін пайдалана бастады.

Елді мекендерде үйлер жоспар бойынша салынбаған. Жазық жерлерде олар бір-бірінен мүмкіндігінше алыс қоныстануға тырысты, бірақ орманда олар жақынырақ қоныстанды. Кейде үйлері тоғанның немесе көлдің айналасына салынды. Орыс аулаларынан айырмашылығы, мордвалық үйлер учаскенің ортасында орналасқан, терезелер аулаға қараған. Шаруашылық ғимараттардың ішінде қора, мал қора, жертөле, монша міндетті болды. Жазда аң аулау, балық аулау немесе егістікте жұмыс істеу кезінде олар көбінесе уақытша үйлерде немесе қыстақтарда тұрды.

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі киімдері

Әйел көйлегі әдетте ашық-шашақ, кестелі. Ол зығырдан немесе басқа дәстүрлі материалдардан жасалуы мүмкін. Белдемше бірнеше қабаттан тұрады. Негізгі белдемше әдетте өрнектермен және кестелермен бай безендірілген. Кейбір белдемшелерді алтын немесе күміс жіптермен кестелеуге болады. Тоқылған немесе кестеленген таспадан жасалған белдік - әйел костюмінің маңызды бөлігі. Әйелдер орамал немесе қалпақ сияқты әртүрлі бас киімдерді киюі мүмкін. Олар гүлдермен, кестелермен немесе таспалармен безендіріледі.

Ер адамның көйлегі әдетте қарапайым және мақтадан немесе зығырдан жасалған. Мойын мен манжетті кестемен безендірген. Ерлердің шалбары қарапайым және бір түсті болуы мүмкін. Олар жиі белге орнатылып, байланады. Ерлердің белбеуі былғарыдан немесе тоқылған тоқымадан жасалуы мүмкін және шалбарды ыңғайлы киюді қамтамасыз ету үшін қолданылады. Ер адамдар қалпақ немесе қалпақ сияқты әртүрлі бас киімдерді киеді. Олар ұлттық кестелермен немесе ленталармен безендірілген.

Мордва ұлттық киімдері аймаққа байланысты әр түрлі болады және мордва костюмінің бірнеше түрі бар. Дегенмен, олардың барлығы мордва халқының этникалық мұрасы мен мәдени байлығын көрсетеді.

Дәстүрлі тағамдары

Эрзиян қаймағы ("панжакай")

Дәстүрлі тамақтануда ауылшаруашылық өнімдері – қышқыл нан (кши), тарыдан, жасымықтан, бұршақтан жасалған, қарасора майымен дәмделген сұйық ботқалар, бидай құймақтары, сондай-ақ тары мен бұршақ ұнынан жасалған әртүрлі салмасы бар пирогтар, салма кеспесі (суға қайнатылған қамырдан жасалған шарлар).

Ет тағамдары (мокша – пияз қосылған қуырылған ет, эрзя – дәмдеуіштермен қуырылған ет және бауыр) негізінен мерекелік және ғұрыптық сипатта болды. Саңырауқұлақтар, жидектер және басқа да азықтық өнімдер тағам ретінде пайдаланылды. Сүт өнімдерінің ішінде әсіресе сүзбе жиі кездеседі. Сусындар: пуре (балдан жасалған), брага (поза), квас.

Мордвалық азу - қызанақпен, пиязбен бұқтырылған қуырылған ет кесектерінен тұратын, көбінесе ыстық соустағы маринадталған қияр тілімінен тұратын дәстүрлі мордва асханасының тағамы. Ет пирогы («аюдың табаны») – аюдың тырнақтарына еліктейтін нан үгінділері салынған үлкен котлет. Ұлттық тағамдардың ең жақсы ет тағамдарының бірі.

Фольклоры

Мордва халқының мәдениетінде ән фольклоры басты орын алады. Бұған ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халық әндері де, төл әндер де жатады. Мордва музыкалық дәстүрінде әндер тарихи оқиғаларды баяндау, сезімді білдіру, құттықтау, т.б. сияқты әртүрлі функцияларды орындайды. Олар мерекелік шараларда да, күнделікті өмірде де орындалады. Әндер халықтың тарихын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, рухани құндылықтарын жеткізеді. Мұндай әнге мысал ретінде тойларда және басқа да қуанышты оқиғаларда айтылатын «Прыгонка» - мерекелік жеңіл әнді келтіруге болады.

Мордва халық ертегілері фольклорлық мұраның маңызды бөлігі болып табылады. Оларға сиқыршылар, ханшайымдар, зұлым сиқыршылар және басқа қиял-ғажайып жаратылыстар сияқты әртүрлі кейіпкерлер кіреді. Ертегілер мордвиндік дәстүрлерді, құндылықтарды және дүниетанымдарды бейнелейді. Олар әртүрлі моральдық және этикалық құндылықтарды жеткізеді, сонымен қатар қиял мен сиқырдың элементтерін қамтиды.

Мордва би мен ойынға бай дәстүрі бар халық. Мордвалардың әртүрлі мерекелерінде тарихи және мәдени маңыздылықты білдіретін әртүрлі билерді көруге болады. Бұл билер дәстүрлі музыка мен костюмдермен сүйемелденеді. Мордва мәдениетінде діни және культтік тәжірибелерде маңызды рөл атқаратын ғұрыптық поэзияның бай мұрасы бар. Ғұрыптық поэзияға дұғалар, арбау, дөңгелек би және ауызша білдірудің басқа түрлері кіреді. Ол жерлеу рәсімдеріне, үйлену тойларына, Рождествоға және басқа да діни және әлеуметтік оқиғаларға байланысты әртүрлі рәсімдерде қолданылады.

Қазақстандағы мордвалар

Мордвалар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы мордовалардың саны:

• 1970 жылы - 34 315 адам;
• 1979 жылы - 31 403 адам;
• 1989 жылы - 29 157 адам;
• 1999 жылы - 16 145 адам;
• 2009 жылы - 8 013 адам.