Бұлғарлар
Бұлғарлар (болг. прабългари, тат. болгарлар, башқ. болғарҙар) — IV ғасырдан бастап Солтүстік Қара теңіз даласын Каспий мен Солтүстік Кавказға дейін мекендеген және VII ғасырдың 2-жартысында ішінара Дунай өңіріне, кейінірек Орта Еділге және басқа да бірқатар аймақтарға қоныс аударған түркі тайпалары. Бұлғарлардың негізін түріктер құрады. Алайда солтүстікке қоныс аударған кезде оларға хазар, фин-угор және праславян тайпалары қосылды. Халықтың нақты саны белгісіз. Тарихшылар оның саны 1,5-2 миллион адамға жетуі мүмкін деп болжайды.[1]
| Бұлғарлар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
шамамен 1,5-2 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|
Еділ Бұлғариясы (X—1236) | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Автоэтнонимі
өңдеуТарихшылар бұл атау угор халқының басқа тайпалармен араласуынан шыққан деп болжайды. Түркі тілінде «бұлға» «араласу» дегенді білдіреді. Тиісінше, «Бұлғария» «аралас угрлар» деп аударылады.
Этногенезі
өңдеуОгур-болгар тайпалары (огурлар, сарагурлар және оногурлар) туралы алғаш рет тарихшы Приск Пани (463) атап өткен. Бұлғарлардың шығу тегі Орта Азия мен Оңтүстік Сібірдің огур (түркі-телес) тайпалық топтарымен байланысты. V-VI ғасырларда бұл тайпалар Дунайдың төменгі ағысынан Батыс Кавказға дейінгі аумақты алып жатқан Ғұн тайпаларының қалдықтарын ассимиллацияған утигуралар мен кутригурлар бастаған бірлестік құрды.[2]
Сырт келбеті
өңдеуАрхеологиялық зерттеулер мен жазба деректер Еділ бұлғарларының пайда болуы туралы кейбір тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Олар тұрақты бет әлпеттері бар күшті, ұзын бойлы адамдар болатын. Беті сопақша, көздері үлкен, терісі ақшыл. Шашы қалың, ұзын, кең бет сүйектерімен ерекшеленді. Тұрғылықты жеріне байланысты сыртқы түрі әртүрлі болуы мүмкін, бұл халықтың кейбір өкілдерінің бетінің еуропалық Еуропалық бет түріне және көздерімен ақшыл шашқа ие болды.[3]
Тілі
өңдеуБұлғарлардың тілдері туралы тарихшылардың ортақ пікірі жоқ. Зерттеушілер олардың бірнешеуі болған деп болжайды. Сақталған қабір тастары осыны айғақтайды. Бұлғар тілі хазар және печенег элементтерімен түркі тіліне ұқсас болды. Бұлғар тілінде грек әріптерімен жазылған 15 жазулар мен жазулардың фрагменттері белгілі.[4]
Діні
өңдеу922 жылы ислам бұл жерлерге Бағдат халифатының уағызшыларымен бірге Еділ Бұлғариясының ресми дініне айналды. Осылайша Дунай бұлғарлары өздерін христиан деп, ал Еділ бұлғарлары өздерін мұсылман деп жариялады. Бір кездері біртұтас халық дінге байланысты бөлініп кетті.[5]
Тарихы
өңдеу
Ғұндар дәуіріне дейін Орта Азиядан ауа көшіп, Оңтүстік-Шығыс Еуропа жерінде мекендеген. Бұлғарлар Түркі қағанатының, кейіннен Авар қағанатының құрамында болды. Бұлғарлардың ішінде дулу тайпасының билеушілері ерекше рөл атқарды. Дулу тайпасының билеушісі — Құбырат (Кубрат) 635 жылы Бұлғарлар мемлекетіінің негізін қалады. Азов тенізінің шығыс жағалауын, Кубань өңірі мен Дон өзен аралығын алып жатқан бұл мемлекет. Ұлы Бұлғария деген атпен белгілі. Ұлы Бұлғария хазарлар мен аландардың біріккен күшінің соққысы нәтижесінде құлады. Осыдан кейін Аспарух бастаған Бұлғарлардың бір бөлігі батысқа — Дунайдың оң жағалауына көшіп, онда Болгария мемлекетін құрды. Бұлғарлардың екінші бөлігі Еділ өзен бойымен солтүстікке қарай жылжып, кейіннен Еділ Бұлғариясының негізін қалады. Құбыраттың екінші баласы — Ботбайдың қол астындағы бұлғарлар тобы Кубань өңірінде қалып қойды да, хазарларға тәуелділікке түсті. Солтүстік Кавказдағы балқар халқы сол Бұлғарлардың үрім-бұтағы болып есептелінеді. Бұлғарлар болгар, татар, чуваш халықтарының қалыптасуында терең із қалдырды. Татарлар мен чуваштардың ұлттық мәдениеті мен өнерінде Бұлғарлардың ізі көбірек сақталған. Чуваш тілі түркі тілдерінің бұлғар тобына жатады.[6]
Кәсібі
өңдеуКаспий теңізінен Еуропаға апаратын негізгі сауда жолы Еділ арқылы өтетін су жолының бойымен өтті. Еділ бойында орналасқан қалалар сауда орталықтарына айналды.
Өзен бойындағы жерлер құнарлы болып, мол өнім берді. Оларда егін шаруашылығы тиімді болды. Жергілікті халық көптеген дәнді дақылдар егіп, егіннің бір бөлігі басқа елдерге экспортталды.
Қоныстанушылар мал өсіруде жаңа жағдайға тез бейімделді. Егер бұрын дала кеңістігі көшпелі өмір салты болса, солтүстікке қоныс аударған бұлғарлар мұнда отырықшы егіншіліктің тиімдірек екенін түсінді. Жаңа жерлерде сиыр, ешкі, қой, құс өсірілді. Ал бұлғар жылқылары шетелдік сатып алушылардан үнемі сұранысқа ие болды.
Ара шаруашылығының дамуыды, оның негіздері мен дәстүрлері бүгінгі күнге дейін сақталған, ал татар және башқұрт омарташыларының балы Ресей тұрғындары арасында танымал.[7]
Қолөнер кәсібінің жетекші салалары қара металлургия мен металл өңдеу болды. Ұсталар балшық кірпіштен жасалған жарты шар тәрізді пештерді пайдаланды. Пешке ауа үрлегіш қосып, жоғары температура жағдайында темір алынды. Бұлғар темір ұстасы металл өңдеудің барлық қыр-сырын, сырын жақсы білетін жоғары кәсіби шебер болған. Ұсталықтың белгілі бір мамандығы болды. Кейбір цехтарда соқа, орақ, балта шығарды. Басқаларында қару ұсталары жұмыс істесе, үшіншілерінде темір ұсталар пышақ, қайшы, құлып, кілт және күнделікті өмірге қажетті басқа заттарды жасады. Түсті металлургия да табысты дамыды. Бұлғар қола құйма құюшылары мен мыс шеберлері негізінен әртүрлі ыдыстар: құмыралар, тостағандар, ыдыстар, құмандар, шамдар, табалар мен науалар, сондай-ақ таразы табақтары, гірлер және т.б. жасады
Бұлғарлардың зергерлік өнері кемелдігімен ерекшеленді. Бұлғарлық кәсіби шеберлер бағалы металдарды өңдеудің ең күрделі әдістерін білген. Олар, мысалы, филигрань (филиграния) және түйіршіктеу техникасын меңгерді. Бұлғарлар арасындағы зергерлік өнердің керемет үлгілері алтын кулондар, сақиналар мен білезіктер, сырғалар мен төс зергерлік бұйымдары болды.
Керамика Еділ бұлғарларының негізгі салаларының бірі болды. Бұлғар құмырашылары соншалықты тамаша ыдыстар жасады, олар Шығыс Еуропаның кең аумақтарында сұранысқа ие болды. Бұл шеберлер кәсіпқойлығы жағынан көршілерінен теңдессіз жоғары болды. Сүйек ою, тері өңдеу сияқты дәстүрлі қолөнер жоғары даму деңгейіне жетті. Батыс пен Шығыстың көптеген елдерінде «булгари» деп аталатын ерекше өңделген былғары түрі өте жоғары бағаланды.[8]
Тұрмыс салты
өңдеуБұлғар қоғамы старшындар басқаратын, ауыл отбасыларына бөлінді. Үйлену тойларында қалыңдық бағасы маңызды рөл атқарды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеу
Бұлғарияның сол кездегі басқа феодалдық мемлекеттерден айырмашылығы оның дамыған қала құрылысы болды. Мемлекет үнемі қалалар салды. Көрші тайпалар балшықтан, топырақтан үйлер тұрғызсы, бұлғарлар тастан үйлер тұрғызған. Бұлғарлардың баспаналары әртүрлі - ағаш, кірпіштен салынып, сонымен қатар киіз үйлер де болды. Ағаш үйлер бөренелерден жасалып, әртүрлі тәсілдермен салынған. Ауқатты қала тұрғындары тұрғын үй және шаруашылық құрылыстарының тұтас кешенін ұстады. Оған қысқы тұрғын үй мен жазғы пәтерлер кірді, астық, ұн, азық-түлік, мал мен құсты қыста ұстауға арналған қоймалардың ын. Оның құрамына қысқы тұрғын үйлер мен жазғы пәтерлер кірді, астық, ұн, азық-түлік қорларына, сондай-ақ мал мен құсты қыста ұстауға арналған қоймалардың тұтас жүйесі болды.
Бірақ халықтың көп бөлігі, әсіресе қалада, жайлы баспана ала алмады. Жер едендері мен ысталған бөрене қабырғалары бар шағын, жартылай қараңғы бөлмелерде өмір сүруге тура келді. Ересектер мен балалар тар жерде жатты, қыста бөлмелеріне бұзаулар мен құстарды кіргізді. Тас үйлер әлі де азырақ болды, оларды негізінен келушілер ұстады және жалға берді. Жаздың өзінде мұндай үйлерде салқын және ылғалды болды.[9]
Дәстүрлі киімдері
өңдеуЕділ бұлғарлары киім тігу үшін үй бұйымдарының материалдарын пайдаланды: жүн, зығыр және кендір маталары, мата, былғары, үй жануарларының жүні. Жабайы аңдардың жүні өте жоғары бағаланды: қара-қоңыр түлкі, бұлғын, құндыз. Дворяндар парша, жібек маталардан тігілген киімдерді Қытайдан, Орта Азиядан, Византиядан, Араб елдерінен, Каспий арқылы, Еділ бойымен әкелген саудагерлерден алды.
Ерлер мен әйелдер киімінің негізі кең жейде мен шалбар болды. Киімнің үстіне олар қысқа жеңі бар күрте киді. Сыртқы киім жеңіл нұсқадағы ұзын жеңі бар ұзын белдемшелі киім - «кафтан» болды. Ең танымал «құрметті» киім халат болды.
Ерте кезеңде үлкен жиектері бар кесілген бас киімдердің түрі болды. Ауыл тұрғындары арасында киіз қалпақ түрінде, олар 19 ғасырдың аяғына дейін, сақталды. Әйелдердің бас киімдері әртүрлі болды. Олар жас және отбасылық қарым-қатынастарды, сондай-ақ әлеуметтік жағдайын айқынырақ көрсетті. Соңғы орта ғасырларда (XVI - XVIII ғасырлар) жалпы сән үрдісіне байланысты дворяндар арасындағы бас киімдердің үстіңгі бөлігі ұзартылып, мұқият безендіріліп, әйел костюмі ең көрікті бөлігіне айналды. Жалпы, ерте кезеңдегі бұлғар-татар костюмі Орта Еділ бойындағы басқа халықтардың киімдеріне жақын болғанымен, жарқын шығыс маталары мен мұсылман әлемінің эстетикалық идеалдарының әсерінен өзінің жалпы кескіндерімен және түсінің қанықтылығымен ерекшеленді.[10]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуАраб саяхатшысы Ахмед ибн Фадлан өз жазбаларында Еділ бұлғарларынан балық майының иісі аңқып тұратынын атап өткен. Бұлғарлар балықты жақсы көрген, бірақ одан дайындалатын тағамдардың рецептісі әлі ашылмаған. Сондай-ақ олардың рационында ет көп болды. Ет тағамдарының басым көпшілігі сиыр мен қой етінен дайындалды. Шошқа етіне тыйым салынған. Олар жаңа сойылған қозы еттерін тұтынды. Сиыр еті де танымал болды, бірақ қой еті бұрынғысынша басым болды.
Құс еті - тауық пен үйрек, сондай-ақ жұмыртқа да танымал болды. Сүт пен сүт өнімдері көбінесе тамақ дайындауда пайдаланылды. Қыста қорлар таусылғанда, тағам көбінесе балық майымен хош иістендірілді. Гарнир ретінде ботқалар жиі қолданылды - арпа немесе бидай, олар етпен бірге қайнатылды. Етті ыстап және ысталған шұжықтардың түрін жасады. Бұлғарлар сонымен қатар балық тағамдарын (Сүйрік, көксерке, жайын) молынан пайдаланды. Ақ балыққа артықшылық берілді. Балықты кептіріп, одан кейін ұн жасалды.
Ашыған сүт өнімдері бұлғар тағамдарында үлкен орын алды. Ең көне сусындардың бірі – қатық. Сусын салқын болатын жер астындағы керамикалық ыдыстарда жылдар бойы сақталды. Ыстық ауа райында Еділ бұлғарлары айран, қымыз ішкен.[11]
Танымал бұлғарлар
өңдеу- Гайнутдин Ахмаров - көрнекті бұлғар ғалымы, тарихшысы және педагогы.[12]
- Сардар Ваиси Булгари - ұлы бұлғар революционері, жазушы, философ.[13]
- Шериф Хаджи Тархани - көрнекті бұлғар ғалымы және ақыны.[14]
- Габдулла Галиев (Батырша) - Бұлғар молдасы, публицист, 1755-56 жылғы Башқұрт көтерілісінің басшысы.[15]
- Котраг - Ұлы Бұлғарияның бұлғар тайпалық топтарының бірінің жетекшісі.[16]
Бейнетаспалар
өңдеу
Сілтеме
өңдеу
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Бұлғарлар
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Еділ Бұлғариясы. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Бұлғарлар. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Еділ бұлғарлары. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Бұлғарлар. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Еділ бұлғарлары: олар Қазан татарларының тікелей ата-бабалары ма?. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ “Қазақ энцклопедиясы” Т. II.
- ↑ Еділ Бұлғариясы: Поволжьедегі мемлекет қалай пайда болды, содан кейін қалай жойылды. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Еділ бұлғарларының шаруашылық өмірі. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Еділ бұлғарларынң үйі. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ 13-18 ғасырлардағы болгар костюмі. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Еділ бұлғарларының ет тағамдары. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Гайнетдин Әхмәрев. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Сардар Ваиси Булгари. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Бұлғар тарихы. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Габдулла Галиев - Батырша. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.
- ↑ Котраг. Тексерілді, 6 қаңтар 2024.