Қарлұқ тілдері

Қарлұқ тілдері – түркі тілдерінің үлкен бір тобы. Қарлұқ тілдері Орта Азияның шығысы мен батысын мекен еткен тайпа тілдерінің бірсыпыра ерекшеліктерін бойына жинаумен бірге, қалыптасу процесінде тәжік және т.б. иран тілдерінің де ықпалына мол ұшыраған. Қарлұқ тілдері батыс түркі қағандығының құрамында, кейін орта ғасырдағы Қарахан және Хорезм мемлекеттерінің, шағатай ұлысының құрамына енген қарлұқ тайпасының ұйғыр, яғма, түркеш тайпаларымен ұласуының нәтижесінде қалыптасқан. Қарлұқ тілдерінің негізі – қарлұқ тайпасының тілі жайлы мәліметтер жоқтың қасы. Махмұд Қашқари қарлұқтарды көшпелі түрік тайпасы, «түрікмендердің бір тобы» дейді де, ол тілден 5-6 сөз ғана келтіреді. Ол бойынша Қарлұқ тілдерінің басқа тілдерден ерекшелігін айқындау қиын. Қарлұқ тілдері этникалық және тілдік ерекшеліктеріне қарай өз ішінде қарлуқ-ұйғыр және қарлұқ-хорезм шағын топтарына жіктеледі.

Қарлұқ тілдерінің картасы

Қарлұқ-ұйғыр тобы

Қарлұқ-ұйғыр тобы – 10–11-ші ғасырда Қарахан мемлекетінің әдеби тілі, Қарахан мемлекетінің негізгіәскери-әкімшілігі күші қарлұқ тайпалар одағы болды да, мемлекетінің территориясында ескі ұйғыр әдеби тілі заңдылықтарын үлгі еткен түркі әдеби тілі қалыптасты. Мемлекеттің этникалық құрамының әр түрлілігіне қарай әдеби тіл де екі түрлі болған. Мемлекеттің батысын оғыз, қыпшақ тайпалары мекендесе, шығысында қарлұқ, ұйғыр тайпалары басым болған. Соған орай, шығыстағы әдеби тілде қарлұқ тілдері элементтері, ал батыстағы әдеби тілде оғыз-қыпшақ тілдері элементтері мол болды. Шығыста қолданылған әдеби тіл Жүсіп Баласағунидың «Құтадғу білік» дидактикалық поэмасы арқылы белгілі. Ал ол замандағы түркі халықтарының сөйлеу тілінің сипаты Махмұд Қашғаридың «Диуани лұғат ат-түрк» еңбегі арқылы бізге жетті. Бұл тілдің басты ерекшелігі – сөз ортасында «д» дыбысын жиі қолдану (д∞ з∞й): игі ∞езкү∞едгү. 11–14-ші ғасырдағы әдеби тіл немесе моңғол шапқыншылығынан кейінгі әдеби тіл, Қарахан әдеби тілінің негізгі жүйесін сақтады. 11-ші ғасырда Қарахан мемлекеті екіге бөлінді (бірінің орталығы әуелі – Баласағұн, кейін Қашғар, екіншісінің орталығы – әуелі Үзгент, кейін - Самарқан). Соған орай, әдеби тіл кейбір лексика-грамматикалық ерекшеліктерге ұшырап отырған. Ахмед Югнакидің «һибат-ул-Хакаик» (12 ғасыр), Рабғузидің «Қысас ул-анбия» (14 ғасыр) шығармаларында осы тілдің ескерткіштері бар. 11–14-ші ғасырдағы әдеби тілдің басты ерекшелігі – бұрынғы «д» тілдерімен қатар, «з» және «й» («д», «з» сөз ортасында) айтуда қалыптаса бастады.

Қарлұқ-хорезм тобы

Қарлұқ-хорезм тобы – қарлұқ-хорезм (немесе оғыз-қыпшақ) әдеби тілі (12 ғасыр) Алтын Орданың шығысында, Хорезм маңында қолданылған әдеби тіл. Қарлұқ-хорезм әдеби тілінің кейбір ерекшеліктері Ахмед Яссауидің «Диуани хикмат» шығармасы арқылы белгілі. Қарлұқ-хорезм әдеби тілі өзінен кейінгі әдеби тілдердің қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. Алтын Орда әдеби тілі мемлекеттің этникалық құрамына орай бірыңғай болған емес. Шығыста, Хоезм маңында, оғыз тайпалары көп қоныстанды да, бұл жерлердегі әдеби тілде оғыз тілі заңдылықтары басым болды. Бұл тілдің басты ескерткіші – Хорезмидің «Мұхаббатнама» (12 ғасыр), Құтбаның «Қысырау-Шырын» поэмалары. Алтын Орда әдеби тілінің бұл түрінің ерекшелігі: сөз басында «т» орнына «д» айтылуы. Сөз ішінде көне «д», «з» орнына «й» (айырыл), «ч» орнына «ш» (ушмақ), «ғ» орнына «у» (ауыз), барыс септіктің «қысқарған түрінің қолданылуы (бізе). «Шағатай» әдеби тілі Шағатай ұлысының территориясында қолдагылған. Ол негізінен Қарахан әдеби тілінің жүйесін сақтаған. Басты ескерткіштері: Дүрбектің «Жүсіп-Зылиха» поэмасы, «Оғызнама» дастаны, Замахшаридің еңбегі «Мукаддимат әл-Адаб» (12 ғасыр). «Шағатай» тілінің ерекшелігі - «з», «й», дыбыстарының сәйкестігі кездесуі, шығыс септік қосымшасы - «дын», «дін» түрінде айтылуы. «Ескі өзбек» тілі 15 ғасырдың өзбек халқының қалыптасу процесінде жалпы халықтық тіл мен көне түркі әдеби тілдерінің негізінде пайда болды. «Ескі өзбек» тілінің заңдылықтары орта ғасырлық ауторлар Саккаки, Лутфи, Атаи шығармаларынан, өзбектің классикалық әдебиетінің негізін салушы Әлішер Науаи шығармаларынан көрінеді. Қарлұқ тілдері негізгі белгілері: фонетикалық жүйеде – сөз соңында көне түркі тілі ізімен «ғ», «г» дыбыстарының сақталуы не қатаңдап «қ», «к» болуы, екі дауысты дыбыс аралығында «п», «т», «к», «қ» дыбыстарының ұяңдамауы, палатальдық гармония заңдылығының сақталмауы (қазіргі өзбек әдебиетінде), қосымша құрамындағы қысаң дауыстының түбір құрамындағы ашық дауыстыға әсері, грамматикалық құрылыста-ілік жалғауының қысқармай ның/нің түрінде айтылып, оның қатаң варианттарының болмауы, жинақтық сан есім қосымшасының «ағу» - «егу» түрінде келуі, -мақ тұлғалы қимыл есімінің орнына - ғу/гу тұлғасының айтылуы, жіктеу есімдігінің 3-ші жағы «у» дыбысымен айтылуы (ул).

Дереккөздер

• Махмуд Кошғарий, Девону луғотит турк. 1-т., Тош., 1960, 2-т., Тош., 1961, 3-т., Тош., 1963
• Бартольд В., Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии, Соч., т.5, М., 1968
• Бартольд В., История турецко-монгольких народов, М., 1968
• Гумилев Л.Н., Древние тюрки, М., 1967
• Баскаков Н.А., Введение в изучение тюркских языков, м., 1969