Мақта (дақыл)

(Мақта бетінен бағытталды)

Мақта (лат. Gossypium) – құлқайырлар тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік туысы, бағалы талшықты дақыл.

Мақта
Gossypium herbaceum
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер
Бөлімі: Гүлді өсімдіктер
Табы: Қос жарнақтылар
Сабы: Malvales
Тұқымдасы: Құлқайырлар
Кіші тұқымдасы: Malvoideae
Тайпасы: Gossypieae
Тегі: Gossypium
Карл Линней
түрлері

50 түрі белгілі

Мақта б.з. дейін Орта Азия республикаларында, Үндістанда, Иран, Қытай, Мексика,Перу аймақтарында өсірілген. Қазақстанда 1918 жылы Түркістан жерін суландыруға байланысты қолға алынды. 1924 жылы мақта өсіретін Мақтаарал ауданы құрылды. Мақтаның биіктігі 1–1,5 м. 1–2 негізгі бұтақтан 10–15 жанама бұтақша тарайды, одан кейін осы бұтақшаларға гүл мен қауашағы шығады. Гүлі жеке, ірі сары не ақ. Мақта өздігінен, кейде айқас тозаңданады. Сабағы 90–130 см-ге жетеді, жапырағы жүрек тәріздес. Жемісі 3–5 ұялы қауашақ, оның ішінде талшық, оның ортасында 20–40 мақта тұқымы болады. Мақтаның 35 түрі бар, оның 5 түрі қолдан өсіріледі. Мақта – жарық, жылу, ылғалды көп керек етеді. Тұқымы 10–12C-та өне бастайды, 25–30C-та жақсы өседі, 0C-та үсікке шалдығады. Гүлдеу және пісу кезінде ылғалды көп керек ететіндіктен, суармалы жерлерде жоғары өнім береді. Облыстың Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара, Ордабасы, Отырар аудандарында, Арыс, Түркістан қалалық әкімдік аумақтарында Мақтаның орта талшықты нөмірлері (Қырғыз-3, С-4727, С-6524, 108-Ф) өсіріледі. ОҚО ауа-райына байланысты мақта сәуір-мамыр айларында толықтай егіліп бітеді. Шиті жерге түскеннен кейін жер құнарлылығы жақсы болса 5-10 күннің көлемінде жер бетіне шығады. Ал егер жер бетіне шықпай тұрып, жаңбыр жауған жағдайда, тез арада бетін тырнап шығу қажет. Себебі жердің беті қатып мақта тұншығып қалады. Мақта өсіп жетілемін дегенше, арам шөптерден тазалап, түрлі зиянкестерден қорғайтын химиялық заттар беріліп тұрады. Жылына 2 рет суарады.

Мақта өнімдері өңдеу

1 т шитті Мақтадан 330–360 кг талшық (бұдан 3000 м мата тоқылады), 100–110 кг тағамдық, техникалық май, 30–40 кг қысқа талшық, 550–580 кг тұқым алынады. Тұқымында 20–25% май болады, сондықтан 1 т Мақта тұқымынан 170 кг Мақта майы, 400–420 кг күнжара, 300 кг қауыз, мақта мамығы, олифа, глицерин, т.б. құнды өнімдер алынады. Мақта – тоқыма өнеркәсібі үшін негізгі шикізат. Мақтаның ұзын талшықтарынан әр түрлі маталар – бәтес, сәтен, маркизат тоқылса, қысқа талшықтарынан целлюлоза, пластмасса, фотопленка, дәрілік мақта, жанғыш пілте, жасанды жібек, жіп, т.б. дайындалады. Мақта майы тамақ, консерві, парфюмерия өнеркәсіптерінде, ал тұқым қалдығынан этил, метил спирттерін, лак, қағаз, орган. қышқылдар, целлюлоза, т.б. алуға болады және сабағы(Қозапая) отын ретінде, күнжарасының құрамында ақуыз болғандықтан мал азығы ретінде қол

Негізгі зиянкестері: өңдеу

Артықшылықтар өңдеу

  • жұмсақтық
  • жылы уақытқа жақсы сіңіру қабiлеттiлiгі
  • жеңіл түске боялуы
  • табиғи материал
  • денсаулыққа зиян келтiрмеген
  • Жетісай қаласында «Сапа­ИнвестПлюс»атты мақтаның са­ба­ғынан құрылысқа және жиһаз жасауға қажетті тақтайшалар жасалуда

Кемшiлiктер өңдеу

  • оңай илейдi
  • отырғызуға тенденцияны алады
  • жарықта сарғаяды
  • суды бойына сіңіріп алады

Қолданысы өңдеу

Мақта иірілген жіп жасауу үшін тоқыма өңдеуге қолданылады. Мақта мата, трикотаж, жіп және т.б. өндіру үшін пайдаланылады. Мақтаның мамықтары мен жүндері химия өнеркәсібінде жасанды талшықтар мен жіптерді, пленкаларды, лактарды және т.б. алу үшін шикізат ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар жарылғыш заттарда қолданылған.

19 ғасырдың бірінші жартысында суық тиюді емдеу үшін құлаққа мақта қағазы салынған.

Егу, өсіру өңдеу

 
Мақта өрiсі. Ботаникалық Бақ Сухуми, 1912 жыл.
Мақта егiндерiнiң аудандары (FAOSTAT)
га.
Мемлекет 1985 1995 2005
Үндістан 7 533 9 035 9 100
АҚШ 4 140 6 478 5 586
Қытай 5 140 5 422 5 060
Пәкістан 2 364 2 997 3 096
Өзбекстан 1 493 1 390
Бразилия 3 590 1 191 1 254
Нигерия 220 431 630
Түркия 660 741 600
Түрікменстан 607 600
Мали 146 336 551
Мақта өндiрiсi (FAOSTAT)
мың тонн.
Мемлекет 1985 1995 2005
Қытай 4 147 4 768 5 700
АҚШ 2 924 3 897 5 164
Үндістан 1 484 2 186 2 475
Пәкістан 1 217 1 802 2 122
Өзбекстан 1 265 1 250
Бразилия 943 479 1 196
Түркия 518 851 800
Аустралия 267 421 578
Грекия 168 433 359
Сирия 170 216 331

Экономика өңдеу

Дүниежүзілік мақта қолданысы, мың тонн
2001−2002 2002−2003 2003−2004 2004−2005* 2005−2006**
Барлығы 20 288 21 184 21 352 23 080 23 650
КХДР 5 700 6 500 7 000 8 100 8 600
Үндістан 2 910 2 914 3 000 3 300 3 400
Пәкістан 1 855 2 042 2 100 2 300 2 370
Шығыс Азия, Аустралия и Мұхит ар. 2 127 2 075 1 885 1 850 1 830
АҚШ 1 676 1 583 1 413 1 350 1 280
Бразилия 830 760 825 900 900
ТМД 671 674 686 710 730
Басқалар 2 090 2 237 2 218 2 330 2 330

[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том