АлтайлықтарРесейдің Алтай Республикасының байырғы халқы. Өз атаулары — алтай кижи. Түркі тектес халық. Хакас пен қырғыз тілінің аралық тіліне ұқсайтын тілде сөйлейді. Алайда бұл тілде моңғол тілінің әсері басым.

Алтайлықтар
Ең көп таралған аймақтар
 Ресей

79 773 (2010)

 Қазақстан

210 (2013)

Тілдері

алтай тілі

Діні

христиандық (православие, баптистер), бурханизм (буддизм элементтері бар тәңіршілдік)

Этникалық және этнографиялық топтары өңдеу

Алтайлықтардың 2 негізгі этнографиялық тобы:

 
Дәстүрлі киім киген алтайлық (ерлер)
  • Оңтүстік алтайлықтар (алт. алтай-кижи - алтай адамы) немесе алтайлықтар. Оңтүстік-алтай тілінде (1948 жылға дейін ойрат тілі деп аталған) сөйлетіндер. Этнографтар оұтүстік-алтай тілін түркі тіліндерінің қырғыз-қыпшақ тобына жатқызады.

1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін орыстардың ортасында "алтай татарлары" атауы кеңінен қолданған.

  • Cолтүстік алтайлықтар

Этнографтар солтүстік-алтай тілін түркі тілдерінің солтүстік-алтай тобына, ал кейбір ғалымдар түркі тілдерінің хакас тобына жатқызады.

Революция алдындағы әдебиеттерде солтүстік-алтайлықтарды (тубаларды) "черневые татары" деп атаған.

Ғалымдар оңтүстік және солтүстік-алтайлықтардың тілін, мәдениетін, тұрмысын, антропологиясын салыстыра отырып үлкен айрмашылықтарды байқамаған.

Алтайлықтардың әдеби тілі оңтүстік-алтайлық тілдің негізінде қалыптасқан.

Генетикалық қоры өңдеу

Гаплотоптар Кездесу жиілігі %
Солтүстік Оңтүстік
Горно-Алтайск (N = 20) Курмач-Байгол (N = 11) Турочак (N = 19) Бешпельтир (N = 43) Кулада (N = 46) Кош-Агач (N = 7)
C3 x M77 2,17 (1) 14,28 (1)
C3c 2,17 (1)
D x M15 10,87 (5) 14,28 (1)
E 2,33 (1)
F* 6,98 (3) 2,17 (1)
I1a 2,33 (1)
I1b 2,33 (1)
J2 5,00 (1) 4,65 (2) 4,35 (2)
K* 18,18 (2) 10,53 (2) 2,17 (1)
N* 10,87 (5)
N2 10,00 (2) 4,65 (2) 28,57 (2)
N3a 15,79 (3) 2,33 (1) 2,17 (1)
O3 10,53 (2) 9,30 (4) 4,35 (2) 14,28 (1)
P* 2,33 (1)
Q* 20,00 (4) 63,64 (7) 26,32 (5) 4,65 (2) 4,35 (2)
R1* 15,00 (3)
R1a1 50,00 (10) 18,18 (2) 36,84 (7) 58,14 (25) 52,17 (24) 28,57 (2)
R1b3 2,17 (1)
H 0,7105 ± 0,0848 0,5818 ± 0,1420 0,7895 ± 0,0573 0,6545 ± 0,0801 0,7111 ± 0,0682 0,9048 ± 0,1033
0,7510 ± 0,0406 0,6941 ± 0,0518
H YSTR 0,9368 ± 0,0354 0,8909 ± 0,0918 0,9542 ± 0,0301 0,9415 ± 0,0301 0,9691 ± 0,0125 1,0000 ± 0,0764
0,9281 ± 0,0290 0,9554 ± 0,0123

Діні өңдеу

Шамандық. 20-ғасырға дейін күшпен христиан дініне енгізілді.

Тарихы өңдеу

552 ж. Алтай түркілері өз мемлекетін құрып, астанасын Орхонға көшірді. 9-12 ғасырлар аралығында бұл өңірде Енисей қырғыздары, қидандар, моңғолдар т.б. билік құрды. 13-ғасырдан бастап Шыңғыс хан негізін қалаған түркі-моңғол ұлыстарының құрамына кірді. 17-18-ғасырларда олардың негізгі бөлігі жоңғар хандығына бағынды. 18-ғасырдың басында кейбір тайпалар орыс бодандығын қабылдай бастады. 19-ғасырда Ресей империясының отарлық езгісінде болды. 1918-1922 жылдар аралығында Таулы Алтай жерінде Кеңес өкіметі орнады. 1922 жылы РКФСР құрамында Ойрат автономиялық облысы құрылды. Ол 1948 ж. РКФСР-дың Алтай өлкесіндегі Таулы Алтай автономиялық облысы деп аталды. 1990 жылы Таулы Алтай АКСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды және Алтай өлкесінің құрамынан бөлініп шықты.

Кәсібі өңдеу

Солтүстік Алтайлықтардаң дәстүрлі кәсібі - мал шаруашылығы, аң аулау, аздап егіншілік, балық аулау, ұсталық. Сонымен қатар - сырмақ басу, басқұр өру, алаша, кілем тоқу, тері илеп, зерлеу, кесте тігу. Оңтүстік Алтайлықтардың дәстүрлі кәсібі - ірі қара өсіру, тайгадан, даладан аң аулау, арпа егу. Дәстүрлі баспанасы - қабырғасы жерден жартылай көтерілген жертөлелер мен ағаш үйлер. Алтайлықтар сан ғасыр бойы киіз үйде тұрып келді.

 
Дәстүрлі киім киген алтайлық (әйелдер)

Мәдениеті өңдеу

Алтайлықтардың бай ауыз әдебиеті бар. Ауыз әдебиетінің нұсқалары 19-ғасырдың екінші жартысынан қағаз бетіне түсіріле бастады.
Ұлттық киімдері: ерлер - ұзын жеңді жейде, кең балақты шалбар, қыста қойдың терісінен жасалған тон. Әйелдер - ұзын жеңді көйлек, халат немесе тон, бастарына орамал тартқан.
Ұлттық тағамдары еттен (қазы-қарта, жөргем т.б.), сүттен (айран, құрт, қымыз т.б.) және дәнді-дақылдардан тұрады.

Қазақстандағы алтайлықтар өңдеу

Алтайлықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы алтайлықтардың саны 210 адам (2013).[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 97-бет ISBN 978-601-7472-88-7