Шалқандар
Шалқандар (ку-кижи (ku-kiši), лебединдер, чалкандар)[1][2] — Ресейдегі түркі тілдес халықтар (Алтай Республикасының солтүстігі). Ресейде жалпы саны 1,2 мың адам. (2010, халық санағы).[3] Негізінен Алтайда Лебедь өзенінің бойында Майск, Суронаш, Курмач-Байгол, Чуйка, Бийка ауылдарында, Таулы Алтай қаласы мен Турчак ауданында орналасқан Турчак ауылында тұрады. Сонымен қатар Хакасия мен Кемерово облысында бар.[4]
| лебединдер, чалкандар | |
| Шалқандар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1,2 мың. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі өңдеу
Қазіргі уақытта барлық Шалқандар екі тілді және орыс тілін жақсы меңгерген, бұл көптеген адамдар үшін ана тіліне айналды. Сондықтан шалқан диалектісі өзінің қызмет ету аясын тарылтып, тек отбасылық қарым-қатынаста және дәстүрлі шаруашылық қызмет түрлерімен айналысатын шағын өндірістік ұжымдарда ғана өмір сүреді. Челкан (Лебединдер) тілінің алғашқы бекітілуі 1869-1871 жылдары Алтайда болған академик В.В.Радловқа тиесілі.
Челкандардың тілі түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобының хакас кіші тобына жатады. Шалқан диалектісі алтай тілінің диалектісі болып саналды. Челкан диалектісі, бұл жіктеу бойынша, кумандин тілімен бірге Солтүстік Алтай тіліне жатады. Кумандин де, Шалқан да Ресейдің шағын халықтарының жеке тілдері ретінде ресми түрде бөлек танылған. Шалқан тілінің ұзақ уақыт бойы өз жазуы болмаған. 2000 жылы челкандар Алтайдың басқа этникалық топтарымен (тубалар және теленгиттер) Ресейдің шағын халықтары мәртебесін алды, олардың тілі Ресей халықтары тілдерінің Қызыл кітабына енгізілді, бірақ бұл олардың тілінің жай-күйіне ешқандай әсер етпеді.
Шалқан тілі 2014 жылы «Әліппе» шығарылымымен жазбаша тілге айналды (авторлары Пустогачева О.Н., Тайборина Н.Б.)[5]
Діні өңдеу
Халықтың дәстүрлі наным-сенімдері пантеизм мен шаманизм. Пантеизмнің негізі – ата-бабалар культі және анимизм. Шалқандардың өз құдайлар пантеоны болды, олар көлдердің, өзендердің және тайгалардың иесі- рухтары бар деп есептеді. Маңызды орынды от культі алды. Шалқандар арасында бұрханизм кең тараған. 1830 жылы миссионер Макарий негізін қалаған Алтай рухани миссиясы халыққа үлкен ықпал етті. Оның ықпалымен Шалқандар христиан дінін қабылдады, бірақ олар әлі де пұтқа табынушылықты ұстанады.[6]
Тарихы өңдеу
Шалқандар Солтүстік Алтайлардың құрамына кіреді. Түріктердің Алтайға қоныс аударуы дәуірінде түріктенуге ұшыраған шалқандардың қалыптасуына жергілікті самоед және кет текті тайпалары қатысты. Қазіргі мекендеген жерлерінде олар XVII ғасырдың бірінші ширегінен бастап орыс жазба деректерінен белгілі, олардың жері Щелканы немесе Щелкан болысы деп аталды. 1642 жылы шалқандардың бір бөлігі Телес жеріне (Телецкое көлінің төңірегіндегі алтайлар мекендеген аймақ) және Саянға кетті. Бия өзенінің бойында өмір сүрген Шалқандар XVII ғасыр құжаттарында Кондома болысы деп жиі аталды. Шалқандардың бастапқы мекендеген жерлері, атап айтқанда Алтай Республикасының Турачак ауданында.[7]
Кәсібі өңдеу
Шалқандар шаруашылық қызметінде негізінен аңшылық, егіншілік, балық аулау және терушілікпен айналысты. Аң аулауда олар мылтық, аңшылық шұңқырлар, тұзақтарды және т.б. пайдаланды. Бұғыларды шаруашылық қажеттіліктеріне, сондай-ақ малдың кейбір түрлеріне пайдаланды. Ара шаруашылығы мен бау-бақша орыс халқының ықпалымен пайда болды.[8]
Өмір салты өңдеу
Қоғамның негізгі бірлігі моногамдық отбасы болды. Неке патрилокальды. Құдаласу арқылы үйлену кең тараған, оның барысында тараптар қалыңдықтың бағасын келіскен. Сондай-ақ жас балалардың ата-аналары арасындағы сөз байласулар, қыз алып қашу ғұрыптары болды.
Дәстүрлі елді мекендері (аил) ұсақ шаруашылықтар жүйесі болды. Тұрғын үйлердің негізгі түрлері жартылай жер асты және жер үсті тік бұрышты бөренеден жасалған үйлер болды.
Дәстүрлі тағамдарында - ұн, жарма және талшық маңызды орын алды. Олардан кеспе (тутпаш), арпа ботқасы (угре) және сұлы жармасы (мотко) араласқан арпа ботқасы дайындалды.[9]
Арнайы киімдері болды. Киізден тігілген киіммен олар аңға шықты. Оның элементтері жарты шар тәрізді қалпақ, «халат» (киис), жеңсіз күрте (ненгжок), шұлық (уук) болды. Сонымен қатар, балық аулау киімінің ажырамас бөлігі кенептен немесе былғарыдан жасалған және бөлек кесілген жылқы терісінен жасалған етік (одок) болды.[10]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Челканцы https://arctic-megapedia.com/chelkans/page/3/
- ↑ Челканцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/242809
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5603631 Мұрағатталған 3 қарашаның 2022 жылы.
- ↑ Наталия Котоман Челканцы — алтайский коренной народ https://travelask.ru/articles/chelkantsy-altayskiy-korennoy-narod
- ↑ Язык челканцев https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/07/%d1%8f%d0%b7%d1%8b%d0%ba-%d1%87%d0%b5%d0%bb%d0%ba%d0%b0%d0%bd%d1%86%d0%b5%d0%b2/
- ↑ Народы Росии: https://maxpark.com/community/8238/content/6959227 Мұрағатталған 3 қарашаның 2022 жылы.
- ↑ Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B
- ↑ Челканцы - коренной сибирский народ с богатейшей историей https://dzen.ru/media/etosibir/chelkancy-korennoi-sibirskii-narod-s-bogateishei-istoriei-633733d13d1ef66e36f9eedf
- ↑ Челканцы https://rushrono.ru/people_chelkanzy.html
- ↑ ЧЕЛКАНЦЫ http://xn----ptblgjed.xn--p1ai/node/1187