Тубалар
Тубалар (өз атауы – йыш-кижи, тубалар, тадар) — Ресейдегі шағын түркі тілдес халықтар (Алтай Республикасының солтүстігі). Олар Бия, Иша, Кіші Иша, Сарыкөкше, Қаракөкше, Үймен және Пыжа өзендерінің бойында (Маймин ауданының оңтүстігі мен шығысында, Шой және Турошак аудандарында) тұрады. Саны шамамен 2 мың адам, оның ішінде 1,9 мың адам Алтай Республикасында (2010, санақ).[1] 1926 жылғы санақтан басқа кеңестік кезеңдегі барлық халық санақтарында тубалар алтайлықтар құрамына кірді. Тек 2000 жылы Ресей Федерациясы Үкіметінің 2000 жылғы 24 наурыздағы № 255 қаулысымен тубалар Ресей Федерациясының байырғы халықтары қатарына жатқызылды.
| Тубалар | |
| йыш-кижи, тубалар, тадар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
өңдеуЭтнолингвистикалық классификация бойынша тубалар солтүстік алтайлықтар тобына жатады, олардың шығу тегі көне түркі, угор, самоди және кет этникалық компоненттерінің араласуымен байланысты. Ресми түрде тубалар мен тубалар тілі бөлек халық және тілдер ретінде танылғанымен, көптеген этнографтар қазіргі классификация бойынша тубалар тілін солтүстік алтай (кумандин-челкан) тілінің бір бөлігі ретінде тубалар диалектісі ретінде жіктейді. Солтүстік алтайлардың тілдері түркі тілдерінің солтүстік-шығыс (ұйғыр) тобына кіреді. Басқа ғалымдар тубалар тілін оңтүстік алтай тіліне (алтай тілінің тегі) немесе қыпшақ тобының қырғыз-қыпшақ (хакас) тобына, түркі тілдерінің хакас-алтай тобы деп аталатын тобына жатқызады.[2]
Діні
өңдеуТубалардың дәстүрлі діні - пантеизммен және табиғатты жаңғыртумен араласқан шаманизм. Бірқатар құдайлар аспан әлемінің бірнеше қабаттарына бөлінді: Үш Курбустан жоғарғы жағында, ал қалған аспан әлемі төменгі жағында болды. Аңшылардың қорғаушысы және көмекшісі Шаныр болып саналды, ол ақшыл қасты, асатаяғы бар, жүйрік киіктің үстінде тайганы айналып келе жатқан адам. Тайганың қожайыны Каным болып саналды, ол өзін темір сауыт киінген адам ретінде көрсетті. Каным, сондай-ақ қайғы-қасіреттің құдайы ретінде, тау жоталары түрінде бейнеленген, олардың алдында үш жылда бір рет қызыл түсті жылқы түрінде құрбандық шалынған. Тубалар үлкен табындарды ұстамағандықтан, жануарларды осы мақсатта сатып алған.
Рәсімдеу жұмыстарын - жаназа, діни, сауда-саттық, емдеу, болжам жасау, ата-баба рухымен байланысын бақсылар жасаған. Бақсының міндетті атрибуты - самырсын құрсауы бар дабыл аспаптары болды.
Тубалар балқарағайды қасиетті ағаш деп санаған. Ауыл маңында өсетін балқарағайлардың бірінің жанында әр рудың өз намаз оқитын орны болды. Оның жанында дұғалар, ырым-тыйымдар, алғыс айту кезінде бұтақтарға түрлі-түсті ленталар байлау орындалды.[3]
Кәсібі
өңдеуДәстүрлі шаруашылығының негізі мал шаруашылығы, ең алдымен қой, жылқы, кейде ірі қара өсіру болды. Қарабайыр егіншілік жүргізілді, арпа егілді. Аң аулау, ең алдымен, тұяқтыларға, ал орыстардың келуімен байланысты — ясак(алым) төлеу үшін терісі бағалы аңдарды аулау маңызға ие болды. Терушіліктің негізгі өнімдері - қарағай жаңғағы, жидектер, тамырлар, кенеп жасауға арналған жабайы кендір болды. Солтүстік алтайлықтар үйдегі металлургия мен ұсталық өнерді дамытты, олар негізінен қару-жарақ жасады. Өлкеде өнеркәсіптік металлургияның дамуына байланысты 18 ғасырдың аяғына қарай бұл сала тоқтап қалды.[4]
Өмір салты
өңдеуҚазіргі уақытта тубалар көбінесе өлкенің орыс халқымен араласып кеткендіктен, бір ұлтты қоныстар іс жүзінде жоқ. Дегенмен, дәстүрлі мәдениеттің белгілі бір құбылыстары киім элементтерінде, ыдыс – аяқ және дәстүрлі кәсіптерде – аң аулау мен терушілікте сақталған.[5]
Тубалардың ең көп тараған баспанасы қалың бөренелермен жасалған төрт, алты және сегіз қырлы ағаш киіз үйлер (аланчик, каз-айыл) болды. Мұндай киіз үйдің төбесі қайың қабығымен жабылған сырықтардан жасалған конустық үйшік түрінде болды. Тубалар қоныстары әдетте үш-бес киіз үйден тұрды.
Таулы тайгадағы аңшылық өмір салты тубалар өмірінің барлық салаларында із қалдырды. Киімдері кендірден тоқылған кенеппен жабылған қысқа киізден жасалған күрте болды. Күдері тәрізді еліктің терісінен шалбар мен көйлек тігілген. Аяқ киім екі бөліктен тұрды - тізеден төмен байланған, асты былғары және үсті кенеп. Шұлықтың орнына аяқтарын құрғақ шөпке оралған. Қысқы етік бұғы терілерінен тігілді, қысқы бас киім маралдың терісімен қапталды. Әйелдер етегіне кең өрілген, жағасы әшекейленген түрлі-түсті жейделер киген.[6][7]
Дәнді дақылдар, жабайы өсімдіктердің тамырлары мен сабақтары, картоп олардың өсімдік қорегінің негізін құрады. Бұл ретте ұн және жарма жартылай фабрикаттары ерекше маңызды рөл атқарды. Дәндерден ұн (кулур), сұлы (талган) және жарма (шырак) өңделді. Ұнға арналған астық астық үккіште немесе қол диірменде тартылған. Сұлы және жарма алу үшін астықты термиялық және механикалық өңдеуден өткізді. Дәнді дақылдардан ботқа дайындалды. Жарма тұзды суға қайнатылды, көбінесе сүт қосылды. Талган чарба ботқасын өндіруде де қолданылған, ол тұзды суға дайындалды.
Аңға шыққан кезде жабайы аңдардың етін пісірген. Қазанға еттен бөлек жарма, пияз қосылған. Күзде мал сойып, қысқа негізінен жылқы етін дайындаған. Балықтан (палық) негізінен қайнатылған балық сорпасы дайындалды.[8]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5603581 Мұрағатталған 4 қарашаның 2022 жылы.
- ↑ Коренные народы Сибири: Тулбалары https://sib-guide.ru/siberia/ar/122
- ↑ Анна Семенова Тубалары — дети тайги Горного Алтая https://travelask.ru/articles/tubalary-deti-taygi-gornogo-altaya
- ↑ Тубалары https://megabook.ru/article/%D0%A2%D1%83%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
- ↑ Коренные народы Сибири. Тубалары https://posibiri.ru/korennye-narody-sibiri-tubalary/
- ↑ ТУБАЛАРЫ https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/narody-gornogo-altaya/tubalary/
- ↑ ТУБАЛАРЫ http://gotoaltay.ru/altay/obshhaja-informacija/narodnosti-altaja/tubalary
- ↑ Пища тубаларов https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/07/%d0%bf%d0%b8%d1%89%d0%b0-%d1%82%d1%83%d0%b1%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d1%80%d0%be%d0%b2/