Теленгиттер
Телеңгіттер (теленгет, теленет, өз атауы -теленут )[1] — Ресейдегі түркі тілдес халықтар. Жалпы саны 3,7 мың адам, оның ішінде 3,6 мың адам Алтай Республикасында (2010 ж., халық санағы), көптеген теленгиттер санақта өздерін алтайлықтар деп көрсетеді.[2]
| теленгет, теленет, өз атауы -теленут | |
| Телеңгіттер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
3 700 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Қоныстану аймағы өңдеу
Қоныстану аймағы – Алтай өлкесі, Ұлаған және Қош-Ағаш аудандары. Жалпы, орыс телеңгіттерінің мекендеген аумағы Алтайдың тау жоталарымен қоршалған Шу даласы деп аталады. Ұлттың аз бөлігі Қазақстанда, Қытайда және Моңғолияда тұрады. Ресейдегі телеңгіттердің саны 2400 адамды құрайды, бірақ ұлттық федерацияның бағалауы бойынша олардың саны әлдеқайда көп - шамамен 15 000 адам. Алтай Республикасындағы негізгі мекендеу орындары:
- Ұлаған ауылы – 510 адам
- Балықтуюл ауылы – 394 адам
- Балықшы ауылы – 305 адам
- Саратан ауылы – 232 адам
- Коо ауылы – 191 адам
- Язула ауылы – 105 адам[3]
Қош-Ағаш өңірінде телеңгіттер қазақтармен бірге тұрады, бұл олардың мәдени, саяси және экономикалық жағдайына әсер етуде. Телеңгіттер арасындағы көптеген саяси және мәдени бастамаларда саны мен аймақтағы саяси ықпалы жылдан-жылға артып келе жатқан қазақ көршілерінің жағдайы ескерілуде.[4]
Тілі өңдеу
Олар алтай тілінің түркі тобының қыпшақ тармағына жататын алтай тілінің теленгит диалектісінде сөйлейді. Орыс тілі кең тараған. Жазуы 19 ғасырда орыс әліпбиі мен алтай-кижи диалектісі негізінде жасалған.[5]
Діні өңдеу
Сенушілердің көпшілігі православиелік. Телеңгіттер әлі күнге дейін дәстүрлі рәсімдерді - үйлену тойы мен жерлеуді ұстанады. Дүниетанымда табиғи күштердіңң, тау, тайга қожайындарының, бұлақтардың иелерінің ежелгі бейнелері, сондай-ақ жан мен рухтар туралы түсініктер мен отбасылық және рулық қамқоршылардың бейнелері елеулі рөл атқарады. Мұрагерлік шамандар институты өз маңызын сақтап, шамандық атрибуттарды дайындау практикасы жалғасуда. 1980 жылдардан бастап телеңгіттер арасында православиенің қайта жаңғыруы жүріп жатыр.[6]
Этимологиясы және тарихы өңдеу
Телеңгіт этносы дамудың күрделі жолынан өтті. Ұзақ уақыт бойы телеңгіт жерлері төрт мемлекеттің — Ресей, Қазақстан, Моңғолия және Қытайдың қазіргі аумағында орналасқан Жоңғар хандығының құрамында болды. Ал XVIII ғасырдың аяғында телеңгіттердің екі мемлекеттің протекторатында бола отырып, Ресейге де, Қытайға да алым (ясак) төледі.
«Телеңгіт» этнонимі алғаш рет теле тайпалары арасында алғашқы Түркі қағанаты (VI — VII ғасырдың ортасы) туралы қытай шежіресінде кездеседі "Теле" тайпалық атауының шығу тегі скиф, Пазырық дәуіріне жатады және ғұн, түркітілдес ортада "динлин" этнонимінің — Оңтүстік Сібірдің иран тілді халықтарының бірінің атауының өзгеру мүмкіндігімен байланысты. VI ғасырдың ортасынан бастап Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдің аумағында екі этномәдени қауымдастық – бірінші және екінші түркі қағанаттарын құрған түрік-тугю және оларға бағынышты түрік-теле құрылды.
Көне түркі дәуіріндегі теле этнонимдерінің ішінде бүгінгі күнге жеткендері онша көп емес. Хэйхо (вэйхо) – ұйғырлар, 745-840 жж. Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірді басқарған, қазір Қытайдың батысында шоғырланып, ШҰАР-ды құрайды. Сол кездегі тек екі этноним халық атаулары ретінде дәл сақталған - бұл тубалар (тубалары) және телеңгіттер, ал олардың екеуінің де тасымалдаушылары Алтай тауларында, бірі солтүстікте, екіншісінде тұрады.[7]
IV-V ғасырларда олар қытайлармен және моңғолдармен қақтығысқа түсіп, олармен одақтас бірлестіктер құрды, ал VI ғасырда олар Шығыс Түркі қағанатының ықпалына түсті. Содан кейін хан Чеби XVIII ғасырға дейін созылған тәуелсіз Телеск княздігін құрды. Телеңгіттер көшпелі өмір салтын жалғастырды. Оларға Обь, тау етегі және таулы Алтайдың екі жағында кең аумақ берілді.[8]
Кәсібі өңдеу
Телеңгіттердің дәстүрлі шаруашылық кәсібі – жыл бойы мал жаюға негізделген мал шаруашылығы. Жазда мал өзен аңғарларында, көктемде және күзде тау етегіндегі дала жайылымдарында, қыста - биік таулы үстірттерде жайылады. Телеңгіттер қодас, түйе, жылқы, сиыр, қой, ешкі өсірді. Жылқы шаруашылықта маңызды рөл атқарды, оған телеңгіттер "адам қанаттары"деп құрметпен қарады. Телеңгіттер арасында аңшылық, шаруашылықтың екінші маңызды түрі болды. Олардың аңшылық саяхаты терісі бағалы аңдарға бағытталған.[9]
Өмір салты өңдеу
- Отбасы, неке, әдет-ғұрыптары
Телеңгіттер үшін қандай да бір руға (сеок) жататындығы әрдайым маңызды болды. Бүгінгі таңда барлығы 18 сеок бар. Рулық қарым-қатынас отбасылық-некелік байланыстарды анықтайды. Телеңгіттер қалыңдықтың жасауы (энчи) және қалың мал(бодо) беру дәстүрін қабылдаған. Тувалықтар қалыңдықтың әкесіне сыйлық сыйласа, телеңгіттер анасына сыйлық береді.
Телеңгіттер әртүрлі конфессиялар мен нанымдарды ұстанушылар болған, сондықтан оларда жерлеудің әртүрлі түрлері болған. Жалпы христиан канондары бойынша жерлеу - салыстырмалы түрде кейінірек келген құбылыс. Басқа бір түрі көне қорғандардың үйінділерінде жылқымен бірге жерлеу дәстүрі болды. Жерлеудің бұл түрі басым болды, бірақ мәйітті өртеу де қолданылды. Жерлеуге бақсының қатысуы қажет деп саналды, ол қайтыс болған адамның жанын ата-бабалар еліне алып барады деген ұғым бар.[10]
Телеңгіттердің дәстүрлі жартылай көшпелі тұрмысы күні бүгінге дейін сақталған. Кеңес заманында да балаларды ауылшаруашылық жұмыстарына мектептен алып кететін. Бұл халық аңшылық пен мал шаруашылығымен күн кешкен қиын 90-шы жылдардан аман өтуге мүмкіндік берді. Бүгінгі таңда тек өмір салты ғана емес, сонымен қатар күнделікті өмірде ежелгі дәстүрлер мен рәсімдер, этникалық көрністері сақталған. Мұнда әлі күнге дейін көне киімдер тігіліп, балаларына бай фольклорды жеткізуде. Халықтық киім мерекелік, беделді болып саналады.[11]
- Мекен-жәйі
Телеңгіттердің тұрғын үйлері уақытша (жазғы тұрақтарда) және тұрақты (қазіргі тұрақты елді мекендерде) болып табылады. Көшпелі тұрмыс нысанының басым болуына байланысты теленгиттердің дәстүрлі тұрғын үйі киізбен немесе қайың қабығымен қапталған киіз үй болды. ХХ ғасырдың басында бес немесе алты бұрышты ағаш кесінділерінен дәстүрлі дөңгелек киіз үй тәрізді құрылыстар болды. Тұрғын үйдің ортасында ошақ орнатылған, әйелдер оң жақта, ерлер қарсы жақта орналасты.
Дәстүрлі және заманауи тұрғын үйлерді жобалауда өрнекті киіздер әлі де қолданылуда, олардың жасау техникасы телеңгіттерде әлі де сақталған.[12]
- Дәстүрлі киімдері
Оңтүстік сібір үлгісіндегі телеңгіт әйелдер тоны оңтүстік алтайлықтарға, буряттарға және тофаларға тән. Телеңгіттердің жазғы киімдері бір-біріне ұқсайтын каптал және чедек болды. Әйелдер киімі әшекейлермен толықтырылды, олар тұмар қызметін атқарды. Белдікке былғарыдан немесе матадан тігілген, екі жағы кестемен әшекейленген әсем дорба (калта) тағылды. Әйелдердің темекі шегетін түтіктері (канза) ерекше әсемдікпен және өзіндік ерекшелігімен жасалған. Дәстүрлі бас киімдер үй жануарларының терісі мен жабайы аңдардың терісінен жасалған қатты конус тәрізді төбесі бар қалпақшалар болды. Дәстүрлі әйелдер бас киімдері әлі де бар болса, ерлердің бас киімдері қолданыстан шығып жатыр.[13]
- Дәстүрлі тағамдары
Телеңгіттер ет, сүт, көкөніс тағамдарын тұтынды. Тамақтың негізін үй және жабайы жануарлардың еті құрады. Ет өнімдерін өңдеу және консервілеу әдістері өте ерекше және көршілес халықтардан алынбаған. Сүт тағамдары тек өңделген күйде тұтынылды, қышқыл сүт және одан алынған әртүрлі өнімдер (сүзбе, май, ірімшік т.б.). Көкөніс тағамы дәнді дақылдардан (арпа, бидай, тары) және жабайы жеуге жарамды өсімдіктерден дайындалды.[14]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ ТЕЛЕНГИТЫ http://sibhistory.edu54.ru/%D0%A2%D0%95%D0%9B%D0%95%D0%9D%D0%93%D0%98%D0%A2%D0%AB
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5603536 Мұрағатталған 31 қазанның 2022 жылы.
- ↑ Анна Семенова Теленгиты — жизнь хранителей алтайских степей https://travelask.ru/articles/telengity-zhizn-hraniteley-altayskih-stepey
- ↑ Теленгиты https://studfile.net/preview/7002318/page:13/
- ↑ Теленгиты // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/telengity_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009
- ↑ Теленгиты https://raipon.info/narody/telengity/
- ↑ Теленгиты Горного Алтая: страницы этнополитической истории http://xn----7sbbagmgoc8bze5h.xn--p1ai/telengity-gornogo-altaya-stranicy-ehtnopoliticheskojj-istorii/18807
- ↑ Народы России: Теленгиты. https://maxpark.com/community/8238/content/6931261 Мұрағатталған 31 қазанның 2022 жылы.
- ↑ ТЕЛЕНГИТЫ http://gotoaltay.ru/altay/obshhaja-informacija/narodnosti-altaja/telengity
- ↑ Теленгиты https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B
- ↑ Коренные народы Сибири. Теленгиты https://posibiri.ru/korennye-narody-sibiri-telengity/
- ↑ Теленгиты https://www.vtourisme.com/altaj/kultura/108-telengity
- ↑ ТЕЛЕНГИТЫ https://visit-altairepublic.ru/o-respublike-altay/narody-gornogo-altaya/telengity/
- ↑ энциклопедический словарь https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D1%82%D1%8B