Телеуіттер

Телеуіттер (өз атауы - теленнет, тадар, байат-пачат) — Ресейдегі түркі халықтары. Олар негізінен Кемерово облысында тұрады. (Челухоево, Беково, Новобачаты, Верховская ауылдарында және Белов ауданының Белово қаласында, Гурьев ауданының Шанда ауылында, Новокузнецк қаласында). Шағын тобы Алтай Республикасында тұрады. Жалпы саны 2,6 мың адам, оның ішінде Кемерово облысында 2,5 мың адам. (2010, халық санағы).

Телеуіттер
Бүкіл халықтың саны
2700 адам
Ең көп таралған аймақтар
Ресей
Кемеров облысы	2520 адам (2010)
Алтай Республикасы	37 адам (2010)
Алтай өлкесі	19 адам (2010)
Тілдері
алтай тілі, орыс тілі
Діні
шаманизм
Этникалық топтары
теле, енисей қырғыздары, түркілер

Тілі

Олар Оңтүстік Алтай диалектілерінің бірінде сөйлейді. Кейбір зерттеушілер оны дербес тіл ретінде қарастырады. Этнотерриториялық топтар арасындағы тілдік айырмашылықтар жеткілікті түрде зерттелмеген. Жазуы орыс әліпбиі негізінде.

Діні

Телеуіттердің өмірінде маңызды рөлді бақсылар атқарды. Бақсылардың дәстүрлі атрибуттары - балға, құс қауырсындары бар қалпақ, бақсы бубені. Қасиетті жерлерде ортақ дұғалар мен рәсімдер жасалды. Олардың бірі Шаанту тауындағы Шанд қаласында орналасқан, мұнда ата-баба рухтары тұрады деп есептелді. Христиандықтың пайда болуымен көптеген дәстүрлі салт-дәстүрлер мерекелері православиелік мерекелермен біріктірілді.

Тарихы

Телеуіттер 6 – 8 ғасырларда Орталығы Азияның көшпелі тайпаларынан қалыптасқан. Түрік қағандығының құрамындағы көшпелі түркі тілдес теле тайпасымен және Орта Азия төлеңгіттермен де туыстас. Телеуіттер мен бірнеше моңғол тектес тайпалар (чорос, дурбет, тумат) араласып, сіңісіп кеткен. 16 ғасырдың аяғы мен 17 ғасырдың басында телеуіттер Бия мен Хатын өзендерінің қосылған жерінен қазіргі Новосибирск қаласына дейінгі Об өзен бойындағы далалықта көшіп-қонып тіршілік еткен, мал шаруашылығымен айналысқан. Ресейге қосылғанға дейін (1609) телеуіттертердің 4000 түтіні Жоңғар мемлекетінің қол астында болды. Телеуіттер 1658 – 1665 жылы аралығында қазіргі Кузнецк қаласының маңына қоныс аударған.

Кәсібі

Телеуіттердің негізгі кәсібі – көшпелі мал шаруашылығы (жылқы және ірі қара), XVII ғ. орыстардың ықпалымен егіншілік (қара бидай, сұлы, тары, арпа) дамыды. Аңшылық дәстүрлі кәсіп болды, балық аулау, жабайы өсімдіктерді жинау және ара шаруашылығы қосалқы шаруашылық болды. Үй қолөнерінен – тері, ағаш, металл өңдеу, өру, тоқыма дамыды. Қазіргі кезде телеуіттер көп салалы шаруашылықпен айналысады. Біразы өндіріс орындарында істейді.

Тұрмыс салты

Телеуттардың арасында неке екі жолмен жүреді: құда түсу және алып қашу. XX ғасырдың басына дейін телеуттер кәмелетке толмағандармен некеге тұрды, бұл кезде қызды 12 жасар ұл балаға берді. Рәсім құда, келісім және тойдан тұрды. Әдетте келінге 2-3 жылқының қанжығасына қошқардың немесе биенің етін қоса, арақ-шарап пен ақша төлеу керек болды. Қалыңдық бұл күнге көйлек, тон, үй ыдыстары мен төсек-орыннан тұратын бұйымдарын дайындады.

Тағы бір телеут ырымы – жаңа туған нәрестені бесікке салу. Рәсім жаңа айда, әрқашан әулеттің ақсақалының қатысуымен жасалды.

Қайтыс болғандарды әдетте өлгеннен кейін екі күннен кейін жерлеген. Зиратқа барар жолда жоқтау айтылады. Табытқа марқұмдарға арналған сыйлықтар, жиегі сынған ағаш ыдыстар, марқұмның сүйікті заттарының біразы қойылды. Еске алу 40-аптада өтті. Еске алу кезінде салт атты жылқы сойылып, еті жеп, әшекейлері таратылды. Кейде жылқыны кедей отбасыларға беретін. Аза тұту үш жыл бойы сақталды. Алғашқы 40 күнде жесір әйел үйден шықпаған. Ол бұрымын босатып, жағасы жыртылған киім киді.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

• ХІХ—ХХ ғасырдың ортасындағы телеут елді мекендерінің типі стационарлық болды;
• ХІХ — ХХ ғасырдың басында тұрғын үйлер қайың қабығынан жасалған конустық типтегі қаңқалы жер үсті ғимараттары болды;
• тікбұрышты типтегі тұрақты жартылай жерасты тұрғын үйлері немесе жартылай жертөлелер (биіктігі 1,5—2 м, жалпақ төбесі бар);
• орыс шаруа үйлерінің үлгісі бойынша тұрғын үйлер.

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі ерлер киімінің кешені XX ғасырдың басына дейін сақталмады, дегенмен костюмнің жеке элементтері: кафтан, жылы шапан, тондардың әртүрлі түрлері, былғары аяқ киім (шарық) 1960 жылдарға дейін пайдаланылды. Әйелдер киімдеріне матадан немесе кенептен тігілген мерекелік төсбелгісі бар ұзын көйлек, қара жүннен немесе тығыз матадан тігілген жеңіл шекпен, астарлы және жібектен жасалған мерекелік халаттар болды. Жылы сырт киім – тоқыма халат пен тон. Бас киімдер - барқытпен қапталған құндыз немесе бұлғын жиегі бар қысқы қой терісінен жасалған бас киімдер, сондай-ақ ашық түсті жібек шарфтар. Әйелдер зергерлік бұйымдар, мыс немесе күмістен сырғалар, сақиналар, білезіктер, түйреуіштер таққан. Дәстүрлі әйелдер киімі бүгінгі күнге дейін кеңінен қолданылады.

Дәстүрлі тағамдары

Дәстүрлі телеут тағамдары көптеген жылқы және қой еті мен сүт тағамдарын қамтыды. Аңшылық, балық аулау және жинау өнімдері де диетада маңызды орын алды. Осы уақытқа дейін дәстүрлі тағамдардан кең таралғаны:

• тутмаш - қайнатылған және майдалап үгітілген қамыр, пияз, ет қосылған қой етінің сорпасы,
• қой немесе жылқы қанынан жасалған шұжық (кан), пияз немесе сарымсақ қосылған,
• тиерг — жүрек, бауыр, өкпе және шошқа майымен толтырылған қой ішектері, суыр сорпалары, борсық, жылқы еті, тұздалған жылқы майы.

Сонымен қатар пішіні жарты ай тәрізді үлкен тұшпара және кептеген ұн өнімдері, олардың рецептері орыстардан алынған. Сүт өнімдерінен дәстүрлі сусындар дайындалады: айран, чеген, сүттен жасалған арақ, сондай-ақ ірімшік, қаймақ және т. б.

Фольклоры

Телеут фольклорының ең жарқын жанрларының бірі — қаһармандық эпос лай ("Алтай Куучун", "Козыйка және Баян-Сұлу" және т.б. аңыздар), кайчы-әңгімешілер ішекті аспаптың сүйемелдеуімен орындайды (шертме-комыс, кай-комыс). Телеуіт-жоңғар соғыстары, телеуіттердің Ресей бодандығын қабылдауы, т.б оқиғаларды қамтитын тарихи аңыздар мен жырлар кең тараған, олардың танымал батырлары Шуну батыр, Мамыт пен Балық ханзадалар т.б.

Салттық фольклорға отбасылық тұрмысқа (үйлену, босану т.б.) байланысты ізгі тілектер (алкыш), жоқтаулар, шамандық сиқырлар жатады. Сондай-ақ, орыс балалайкасының немесе гармонмен сүйемелдеуімен би әндері, әнмен сүйемелденетін көктемгі ойындар (табыр) танымал.