Уикипедия

Холокост

Холокост (ағылш. The Holocaust, грек. ὁλοκαύστος — «барлығын өртеу»[~ 1]) немесе Шоа (ивр. השואה‎ — «апат») — Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Еуропа еврейлері мен басқа да ұлттарға қарсы жүргізілген геноцид. Осман империясындағы армян геноцидімен қатар XX ғасырдағы геноцидтің ең танымал мысалдарының бірі болып табылады.[2] 1941 және 1945 жылдар аралығында Нацистік Германия және оның коллаборанттары жүргізген саясаты бойынша неміс отары тараған Еуропада 6 миллионнан астам еврей қаза тапты[3][~ 2].

Холокост
Мажарстан еврейлерінің Освенцим лагерінің газ камераларына апарылуы, 1994
Мажарстан еврейлерінің Освенцим лагерінің газ камераларына апарылуы, 1994
Дата 1941–1945
Орны Нацистік Германия және Екінші дүниежүзілік соғыс барысында онымен жауланған территориялар
Сондай-ақ белгілі Шоа (השואה)
Түрі геноцид, депортация, қырғын
Мақсат еврейлер, славяндар, сығандар, саяси диссиденттер
Ұйымдастырған Нацистік Германия
Қатысушылар 200,000 адам
Шығын
Өлім 6 миллионға жуық адам
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Кең мағынада — нацистердің нәсілшілдік саясаты бойынша әртүрлі этникалық және әлеуметтік топтарға қарсы (кеңестік әскерлер, поляктар, еврейлер, сығандар, гомосексуалды ерлер, масондар, күдер үзген науқастар және т.б.) жүргізілген геноцид[5][6]. Нәтижесінде Еуропа яһудилерінің үштен екісі қайтыс болды.[7]

Тарихы

өңдеу

Холокосттан бұрынғы Еуропадағы жағдай

өңдеу
 
Вормс қаласының синагогасы, Германия
 
Еврейдің неміс солдатының «арқасына пышақ салғаны» бейнеленген 1919 жылғы аустриялық пропаганда пошта маркасы

Еврейлер Еуропада екі мыңнан астам жыл бойы өмір сүреді. 1933 жылғы санақ бойынша Еуропада шамамен 9.5 миллион яһуди тұратын, бұл сол жылдың әлем яһудилерінің 60% астам болған.[8] Ортағасыр бойы Еуропалық еврейлерге қарсы антисемитизм болды, оларды христиандар Иса пайғамбарды өлтірді деп айыптайды.[9]

1871 жылы орын алған Германияның бірігуі кезіндегі еврейлердің Германия азаматтығын алғаны мен Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Германияда өскен ұлтшылдық нәтижесінде елдің барлық мәселелеріне еврейлер кінәлі деп айыпталды. Еврейлер неміс әскерилерінің «арқаларына пышақ салды» деген миф те пайда болды.[10] Антисемитизм тағы Неміс нацистері идеологиясының негізгі идеяларының бірі болған.[11] Олар Кеңес Одағын және барлық Батыстық елдерді еврейлер басқарады деп санаған.[12]

Нацистердің билікке келуі

өңдеу
 
Адольф Гитлердің Берлинде сөз сөйлегені, 1933

Нацистік партияның сайлауларда жинаған дауыс саны 1928 жылы 2 пайыз дауыстан 1932 жылы 37 пайызға дейін жоғарылады. 1932 және 1933 жылдары өткен сайлаудағы жетістіктері кезінде нацистер өздерінің еврейлерге қарсы идеяларының орнына неміс сайлаушыларын ауыл шаруашылығы, экономиканы қалпына келтіру, туризм және денсаулық сақтау сияқты басқа да кең ауқымды мәселелерді жиі көтеретін.[13]

1933 жылдың қаңтарында Адольф Гитлер билікті өзіне тартып алды, оны бірнеше оңшыл саясаткерлер қолдаған еді, бірақ көп ұзамай ол бүкіл билікті өзіне алды да, Нацистік партиядан өзге саяси қозғалыстың барлығына тыйым салынды, және партия БАҚ-ын басқаруды бастады.[14] Нацистік билік тұсында коммунистер, гомосексуалдар және сығандарға қарсы репрессиялар жүргізілді, олар қамалға алынды немесе концлагерлерге жіберілді.[15] Жаңа режим экономикалық өсу және Ұлы тоқыраудан салыстырмалы түрде тез қалпына келтіру арқылы халық қолдауын алды, осы нәтижеге жету үшін тағы ре-милитаризация қолданылды.

Еврейлерге қарсы репрессиясы

өңдеу
 
Погром нәтижесінде бұзылған Фазанэнштрассе синагогасы, Берлин

Бірінші жалпыұлттық еврейлерге қарсы заңдар 1933 жылы еврейлерге бірнеше кәсіп пен мемлекеттік қызметке тыйым салынған немесе шектелген кезде қабылданды.[16] Кейінірек қабылданған Нюрнберг заңдары еврейлердің экономикалық белсенділігін шектеді, еврейлер мен еврей емес германиялықтар арасындағы жаңа некелер мен жыныстық қатынастарды қылмыстық жауапкершілікке тартты және жалпы азаматтық құқықтар шектеді. Нацистер жалпы шамамен 1,500 анти-еврейлік заң қабылдады.[17] Яһудилер кейбір жерлерден немістерден көрген қысымнан кетуге мәжбүр болды, ал басқалары еврей еместермен жыныстық қатынаста болды деген айыппен көпшілік алдында қорланды.[18]

1938 жылы 9–10 қарашада нацистер бүкіл Германияда ойран ұйымдастырды, оның нәтижесінде 7500-ден астам еврей дүкендері тоналды (жалпы саны 9,000 еді) және 1000-нан астам синагогалар зақымданды немесе жойылды.[19] Кем дегенде 90 еврей қайтыс болды және келтірілген шығын 39 миллион рейхсмаркқа бағаланды. Бұл ойран кейінірек Kristallnacht (Кристалды түн) деп аталды.[20]

Күмән

өңдеу

Иран президенті Махмұд Ах­ма­динежад екінші дүниежүзілік со­ғыста жебірейлердің жаппай қы­рылғанына күмән келтіріп, оны ой­дан шығарылған аңыз деп ата­ды. «Егер жебірей қырғынына еуро­палықтар кінәлі болса, онда не­ге палестиналықтар азап шегуге тиіс, Израиль мемлекетін Палес­ти­надан көшіріп, Америка не Еуропа құрлығынан, Канада не­месе Аляскадан жер бөліп беру ке­рек». Бұл – Иран президентінің уәжі. Мұны кейбір Батыс сарап­шы­лары да қостайды. «Америка­лық­тар вьетнамдық­тар­ды, жа­пон­дар қытайлар мен кәрістерді қы­рып тастаған, ендеше, неге же­бірей­лерді қырған немістерді ғана бө­ліп қараймыз» дейді олар. Бұл сөз­дің де жаны бар. Тіпті Хо­ло­костқа Иран президенті ғана емес, жебірейлердің кейбір бөлігі де қарсы. Олардың айтатыны: «Жебі­рейлердің қасиетті кітабы Тәурат­та жебірейлердің өз мемлекеті бол­мауы тиістігі айтылған, ал Холо­кост Израиль мемлекетін ұстап тұру үшін саяси мақсатта пайда­ла­нылып отыр». Яғни Еуропа мен Америка жебірей проблемасымен бастарын ауыртпас үшін оларды бірге туған бауыры – арабтарға айдап салып, сырттан қызықтап отыр­ған болады. Германия мен Австрияда Холокосты жоққа шы­ғар­ған адамдар қазір де сотталып кетуі мүмкін. Холокосты жоққа шығаратын кейбір сарапшылар газ камерасының күш-қуатын есеп­тей келіп, 6 миллион жебірейді отқа жағу үшін он бес жыл уақыт қа­жеттігін арифметикалық тұр­ғы­да есептеп шыққан. Ал не­міс­тердің жебірейлерді он бес жыл бойы отқа жақпағаны белгілі. Хо­локосты алғаш жоққа шығарған­дар­дың бірі – соғыста лагерь тұтқыны болған француз Поль Рас­синье деген адам. Эрнст Цюн­дел деген канадалық неміс «Алты миллион жебірей шынымен өлді ме?» деген кітап шығарам деп басы айықпас дауға қалып, 1985 жылы сотқа тартылған, он бес жылға сот­талған. Фред Лойхтер деген аме­рикалық профессор Польшаға арнайы барып, індете зерттей келіп, «Освенцимде, Биркенауда, Майданекте газ камералары бол­ма­ған» деген пікірге табан тіреген. Сөй­тіп, Канада сотында Цюнделді жақ­таған. Джеймс Рот деген ғы­лым докторы Освенцим мен Бир­ке­наудағы газ камералары деп есептелген жерлердегі қабырғалар мен едендерден, үй төбесінен және қазандықтардан алынған сына­ма­ларға талдау жасай келіп, Лойх­терді жақтаған. Олардың айтуын­ша, шын мәнінде, Освенцимде 150-160 мың жебірей өлген, бірақ олар газбен тұншықтырылып өл­тіріл­меген. Освенцимдегі пештер Америкадан әкелінген газ ка­мера­лары болуы да мүмкін делінеді. Освенцимдегі газ камерасы бол­ған делінген 65 шаршы метр, Бир­ке­наудағы 210 шаршы мерт жерде мың­даған адамды отқа жағу мүм­кін емес. Не керек, толық талдау ісі осы күнге дейін жүргізілмеген. Құ­жат бойынша анық-қанық дә­лел жоқ, куәлардың өзі газ ка­ме­ра­лары жайында екінші, үшінші адам­нан естігендерін айтқан. Же­бірейлердің майынан сабын жа­сал­ған деген сөз де дәлелсіз. Мұ­ның бәрі нені білдіреді? Кейбір сарап­шыларға сенсек, капита­лизм мен коммунизм және екі дүние­жүзілік соғыс жебірейлердің құпия келісімінің нәтижесі, тіпті Гитлердің өзін қаржыландырған – жебірейлер. Халықаралық жебі­рей қауымдастығы мен Гитлердің арасында арнайы келісім болған деген де сөз бар. Соғыста қырыл­ған жебірейлердің арасында атақ­ты адамдар: ғалымдар, Нобель сый­лығының иегерлері, жазушы­лар, т.б. ақылы асқан, танылған адамдар болмаған деседі. Яғни олардың бәрі де соғыс ошағынан алыс әкетілген. Ал Еуропада қал­ған қарапайым жебірейлердің бәрі болашақта Израиль мемлекеті құрылатын Палестина жеріне сый­майтын болмағандықтан, олар­дың қырылуына әдейі жол берілген деп айтылады. АҚШ-тың, халықаралық жебірей қауымдас­ты­ғының және немістің «өтема­қысынсыз» 1967 жылы араб же­рін­де құрылған Израиль мем­ле­ке­тінің аяғынан тік тұрып кетуі мүмкін емес еді. 1992 жылы ФРГ Израиль мен халықаралық жебі­рей ұйымына ресми статистика бойынша, 85,4 миллиард неміс мар­касын төлеген, ал шын мәнінде, бұл сан одан әлдеқайда көп де­лінеді. Бұған немістің түрлі тауар­ларын тегін жеткізуді қосыңыз. Бүкіләлемдік жебірей конгресінің ұзақ жылдар төрағасы болған Наум Гольдман өзінің «Жебірей парадоксы» деген кітабында: «Жаңа­дан құрылған Израильдің ал­ғаш­қы он жылда неміс өтема­қы­сынсыз өмір сүріп кетуі қиын еді, барлық көлік паркі, барлық кораб­льдер, барлық электрос­тан­са­лар, инфрақұрылымдар, өнер­кәсіптің тең жартысы немістікі болатын» деп жазады.

Дереккөздер

өңдеу
Анықтамалар
  1. ↑ Холокост сөзінің түпкі мағынасы яһуди құлшылығынан шығып тұр, яғни «өзін өрт арқылы Құдайдың қолына тапсыру» деген мағынаны білдіреді[1]:
  2. ↑ Израильдің Холокостқа арналған «Йад Вашем» (ивр. יד ושם‏‎‎) атты мемлекеттік мұражайдың айтуы бойынша, еврейлер геноцидінің нақты келтірілген саны жоқ[4]:
Деректер
  1. ↑ What is the holocaust?  (ағыл.). Anne Frank Website (20 May 2020). Тексерілді, 1 мамыр 2023.
  2. ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/liki-etnokratii
  3. ↑ What to Teach about the Holocaust Мұрағатталған 26 шілденің 2011 жылы.; аударманың жобасы Мұрағатталған 26 шілденің 2011 жылы..
  4. ↑ The Holocaust - Yad Vashem. web.archive.org (11 қаңтар 2016). Тексерілді, 1 мамыр 2023.
  5. ↑ Dictionary of Genocide (с. 190—191),

    Holocaust. The English-language term that has been most closely identified with the nearly successful attempt … to exterminate the Jews of Europe.

    …

    In the 1980s and 1990s the term Holocaust also began to be used by various scholars (e.g., historian Sybil Milton) and organizations (e.g., the United States Holocaust Memorial Museum) to describe the Nazis' attempt to exterminate other groups, specifically, the Roma and Sinti and the mentally and physically handicapped.
  6. ↑ Encyclopedia of Genocide (с. 176),

    As Simon Wiesenthal, a survivor of Auschwitz, long ago observed, «The Holocaust was not only a matter of the killing of six million Jews. It involved the killing of eleven million people, six million of whom were Jews.» Wiesenthal spoke on the basis of what was then the best available evidence. Today, some 50 years later, the only correction to be made to his statement lies in the fact that we now believe his estimate of 11 million was far too low. The true human costs of Nazi genocide may come to 26 million or more, 5 to 6 million of whom were Jews, a half million to a million or more of whom were Gipsies, and the rest mostly Slavs. Only with these facts clearly in mind can we comprehend the full scope of the Holocaust and its real implications."
  7. ↑ What was the Holocaust?  (ағыл.). New England Holocaust memorial (Жаңа Англия Холокост мемориалы). Тексерілді, 10 мамыр 2023.
  8. ↑ JEWISH LIFE IN EUROPE BEFORE THE HOLOCAUST  (ағыл.). АҚШ Холокост мемориалды музейі. Тексерілді, 10 мамыр 2023.
  9. ↑ Берген, Дорис Соғыс және геноцид: Холокосттың қысқаша тарихы = War & Genocide: A Concise History of the Holocaust — 2016. — ISBN 978-1-4422-4228-9.
  10. ↑ Вайтц, Эрик Д. Ұлтшылдық. Окфсорд Университетінің прессасы = Nationalism. Oxford University Press — 2016. — ISBN 978-0-19-921186-9.
  11. ↑ INTRODUCTION TO THE HOLOCAUST  (ағыл.). АҚШ Холокост энциклопедиясы. Тексерілді, 10 мамыр 2023.
  12. ↑ Стоун, Дэн Холокост тарихы = Histories of the Holocaust. Oxford University Press — 2010. — ISBN 978-0-19-956679-2.
  13. ↑ Герлах, Кристиан Еуропалық еврейлердің жойылуы = The Extermination of the European Jews. Cambridge University Press — 2016. — Б. 151. — ISBN 978-0-521-70689-6.
  14. ↑ Герлах, Кристиан Еуропалық еврейлердің жойылуы = The Extermination of the European Jews. Cambridge University Press — 2016. — Б. 39. — ISBN 978-0-521-70689-6.
  15. ↑ Стоун, Дэн "Ideologies of Race: The Construction and Suppression of Otherness in Nazi Germany". A Companion to the Holocaust. doi.org/10.1002/9781118970492.ch3 — 2020.
  16. ↑ Герлах, Кристиан Еуропалық еврейлердің жойылуы = The Extermination of the European Jews. Cambridge University Press — 2016. — Б. 39. — ISBN 978-0-521-70689-6.
  17. ↑ Герлах, Кристиан Еуропалық еврейлердің жойылуы = The Extermination of the European Jews. Cambridge University Press — 2016. — Б. 41. — ISBN 978-0-521-70689-6.
  18. ↑ Герлах, Кристиан Еуропалық еврейлердің жойылуы = The Extermination of the European Jews. Cambridge University Press — 2016. — Б. 44. — ISBN 978-0-521-70689-6.
  19. ↑ Кесарани, Давид Final Solution: The Fate of the Jews 1933–1949 — 2016. — Б. 184–185. — ISBN 978-0230768918.
  20. ↑ Кесарани, Давид Final Solution: The Fate of the Jews 1933–1949 — 2016. — Б. 184, 187. — ISBN 978-0230768918.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Холокост&oldid=3337111» бетінен алынған