Поляктар

Поляктар (пол. Polacy) — Батыс славян халқы, Польшаның негізгі халқы (36,4 млн адам, 2011 ж. халық санағы). Олар сондай-ақ Беларусьтің солтүстік-батысында (294,5 мың, 2009 ж. халық санағы), Украинаның батысында (144,1 мың, 2001 ж. халық санағы), Литваның шығысында (200 мың, 2011 ж. халық санағы), Латвияның оңтүстік-шығысында (44,8 мың адам), Чехияның солтүстік-шығысында (62,8 мың, 2001 ж. халық санағы), Словакияда (3,1 мың адам), сондай-ақ Ресейде (47 мың адам, 2010 жылғы халық санағы).

Поляктар
пол. Polacy
Бүкіл халықтың саны
45-50 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Польша	36,4 млн
АҚШ	10,1 млн.
Германия	2 млн.
Бразилия	2 млн.
Ұлыбритания	1,1 млн.
Франция	1 млн.
Беларусь	294 500
Ирландия	250 000
Литва	200 000
Аустралия	165 000
Нидерланд	160 000
Италия	150 000
Норвегия	150 000
Тілдері
поляк тілі
Діні
католиктер

Польша Сыртқы істер министрлігінің (2008 ж.) деректері бойынша поляк текті адамдар Германияда (2 миллион адам), Бразилияда (2 миллион адамға дейін), Ұлыбританияда (1,1 миллион адамға), Францияда (1 миллион адамға), Ирландияда (250 мың адамға дейін), Аустралияда (165 мың адам), Нидерландта (160 мың адам), Италияда (150 мың адам), Норвегия (150 мың адам), Испания (145 мың адам), Аргентина (140 мың адам), Чехия (130 мың адам), Аустрия (100 мың адам), Швеция (100 мың адам) және Америка Құрама Штаттарында 10,1 миллион поляк текті адам тұрады.

Этникалық поляктардың жалпы саны шамамен 45 миллион адамды құрайды. Әлемде поляк текті 50 миллионға жуық адам бар.

Эндоэтнонимдері

Венгр тілінде – «Lengyelek»; латыш тілінде - "Poļi"; литва тілінде – «Lenkiai»; фин тілінде – «Puolalaiset»; белорус тілінде – «Палякi»; украин тілінде - «Поляки»; орыс тілінде – «Поляки»; чех тілінде – «Poláci»; словак тілінде – «Poliaci»; хорват тілінде – «Poljaci»; болгар тілінде – «Поляци»; француз тілінде – «Polonais»; итальян тілінде - «Polacci»; испан тілінде - «Polacos»; румын тілінде – «Polonezi»; неміс тілінде – «Polen»; ағылшын тілінде – «Poles»; голланд тілінде – «Polen»; дат тілінде - «Polakker».

Тілі

Славян тілдерінің батыс тармағына жататын поляк тілінде сөйлейді. Тілдердің қопарылма (флективті) синтетикалық түріне жатады, номинативті құрылыспен сипатталады. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Поляк тілінің негізгі диалектілері: великополяк, померан, силез, малополяк, мазовец, кашуб. Кашуб диалектісінің жіктелімінде қайшылықтар бар: бірде ол дербес тіл ретінде, ал басқа жағдайда поляк тілінің диалектісі ретінде танылады.

Діні

Поляктардың басым көпшілігі дəстүр бойынша католиктер мен православтар. Ежелгі поляктар күннің, судың және оттың рухтарына табынған. Көптеген әдет-ғұрыптар егіншілікпен және егін жинаумен байланысты болды.

Тарихы

Польша басқа да славян мемлекеттерімен шекаралас

Б.з.д. I мың. қазіргі Польша аумағында славяндардың ата-бабалары саналатын лужицк мәдениетінің тайпалары қоныстанды. Б.з. басында осында батыс славян тайпалары – венедтер өмір сүрді. Поляк этносының қалыптасуы Х ғ. басталады, сол кезде поляктар этнонимі пайда болады. Поляктардың этникалық негізін полян, гоплан, вислян, слензан, мазовшан, ленчан, поморян тайпалары құрады. ХІХ ғ. диалектілерімен, мәдениеттерімен және тұрмыстарымен ерекшеленген поляктардың келесі этнографиялық топтары сақталды: великополяндар, куявяндар, ленчицандар, серадзяндер, мазовшандар, курптар, малополяндар, силездер, мазурлар, вармяктар, кашубтар.

Орта ғасырларда Польша Литвамен ортақ мемлекет құрып, ол кезде күшті және гүлденген ел болды. Содан кейін ел түріктермен, орыстармен, немістермен соғыс жүргізді. 16 ғасыр Литва мен Польша Одағының қалыптасу кезеңі болды. Көрші мемлекеттермен үздіксіз қақтығыстар, басқыншылық соғыстар, 40-тан астам рет тұтанған көтерілістер елдің күшін әлсіретті, нәтижесінде ол Австрия, Ресей, Пруссия (1772) арасында бөлініске түсті. Мемлекет тәуелсіздігін тек 1918 жылы алды.

Кәсібі

Поляктардың ежелгі негізгі кәсібі егіншілік пен мал шаруашылығы болды. Олар ешкі, қой, жылқы өсірді, шошқа, құс ұстады. Ауыл тұрғындары ет, сүт өнімдерімен, жүн, қой терісімен қамтамасыз етілді. Егісте зығыр, кендір, қара бидай, бидай, арпа өсірілді. 19 ғасырдан бастап омарта шаруашылығы дамыды. Ауылдық жерлерде қазірдің өзінде көбінің жеке омарталары бар. Поляктардың ата-бабалары ерте заманнан балық аулаумен айналысқан. Балық шаруашылығы әлі де үлкен маңызға ие. Қазіргі Польшада ірі балық аулау кәсіпорындары құрылды, оларда көптеген адамдар жұмыс істейді. Поляктардың ежелгі кәсіптерінің бірі ірі және ұсақ жануарларды аулау болды. Қасқырларды, бизондарды, бұландарды әдетте топ-топ болып аулап, жануарларды шұңқырлар мен тұзақтарға айдады. Ұсақ жануарларға тұзақтар, қақпандар салынды, оларды садақпен атты.

Ауылдарда жүн иіру, тоқымашылықпен айналысқан. Киім жасау үшін кендір, зығыр, жүн қолданылады. Әйелдер шілтер тоқып, кесте тіккен. Ер адамдар ағаш өңдеумен айналысқан. Ағаш тұрғын үй салуға, ыдыс-аяқ, құрал-сайман, тұрмыстық заттар жасау үшін пайдаланылды. Олар саздан құйылған қазандар, пештерде тостағандар күйдіріп, құмыралар жасаған. Қолөнердің бұл түрі күні бүгінге дейін кең тараған.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Ауылдық елді мекендердің дәстүрлі түрлері: көше ауылдары, орталық алаңның немесе тоғанның айналасында орналасқан үйлер.

Тарихи поляк ағаш үйі

Әлеуметтік-экономикалық және мәдени даму процесінде поляк ауылдарының орналасуы мен даму түрлері өзгеруде. Көптеген ауылдарда сәулеті заманауи стиль мен жергілікті дәстүрлерді үйлестіретін жаңа ғимараттар – мектептер, клубтар, кафелер және т.б. бой көтерді. Клубтарда (светлицы) және кафелерде ескі шаруа жиһаздарын көруге болады, кафенің интерьері көбінесе кейбір ауылдарда әлі күнге дейін сақталған ескі таверна стилінде толығымен жобаланған.

Баспаналары - жабын-қышпен, шабақтармен, сабанмен жабылған төрт жақты еңісті шатыры бар ағаш бөрене үй. Орта ғасырларда құрылыстарында құм мен саз араласқан тастан жасалған қарапайым іргетастар болған. Кейін үйлер кірпіш, тас, бетон, шлак блоктары, дайын панельдерден салына бастады. Аулада үйден бөлек сарайлар, астық сақтайтын қоймалар, малға қоралар салынды. Батыста және солтүстік-батыста арка, тауашалар және галереялар түріндегі кіре берісі бар үйлер сақталған. Шаруа тұрғын үйінің дәстүрлі орналасуы орталық немесе бүйірлік кіреберісі бар үш бөлмелі. Польшаның оңтүстік аймақтарында нан пешінің аузы ашылатын үлкен күмбезді ошағы бар вестибюль жиі кездеседі. Қазіргі заманғы үйлерде бірнеше тұрғын және қосалқы бөлмелер бар.

Поляктардың басым бөлігі қалалық жерлерде орналасқан. Олар түрлі салалық өндірістер мен халыққа қызмет көрсету орындарында жұмыс істейді. Табиғи ерекшеліктері мен тарихи тағдырлары әрбір өңірде өзіндік дәстүрлі шаруашылық пен мәдениеттің қалыптасуына әсерін тигізген.

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі поляк костюмі аймаққа, жыл мезгіліне және оны киетін оқиғаға байланысты көптеген өзгерістерге ие. Дегенмен, көптеген поляк халық костюмдерінде көрінетін типтік элементтер бар.

Ұлттық киіміндегі поляк қыздары

Поляк ұлттық киімінің негізгі элементтерінің бірі – міндетті ұлттық бас киім. Бұл әртүрлі кестелермен, ленталармен немесе қауырсындармен безендірілген кең жиегі бар биік бас киім. Бұл поляк мәдениеті мен дәстүрін бейнелейді және мерекелер мен ерекше іс-шараларға арналған костюмнің маңызды элементі болып табылады. Поляк ұлттық киімінің тағы бір тән элементі - иығына немесе басына киетін жамылғы немесе шарф. Ол жібек, зығыр немесе жүн сияқты әртүрлі материалдардан жасалуы мүмкін және әдетте ұлттық өрнектермен немесе таңбалары бар өрнектермен безендірілген.

Поляк ұлттық киіміндері әдетте поляк халқының көркемдік шеберлігі мен қолөнер дәстүрін көрсететін дәстүрлі кестелермен, шілтерлермен және өрнектермен толықтырылады. Сонымен қатар, әйелдер киімдері көбінесе түрлі-түсті белдемшелермен, ал ерлер костюмдері ұлттық киімге қайталанбас және қайталанбас көрініс беретін дәстүрлі белдіктер мен шапандармен безендірілген.

Ауылдық жерлерде поляктардың ұлттық киім кию дәстүрі әлі сақталған. Ұлттық киімдері: әйелдер белдемше, көйлек, сыртынан алтын және күміс зермен тоқылған корсаж. Ерлер жағалы көйлек, жолақты шалбар, көк кафтан.

Дәстүрлі тағамдары

Поляк асханасындағы ең танымал тағамдардың бірі бигос - ет, көкөністер мен дәмдеуіштер қосылған дәстүрлі қырыққабат бұқтырмасы. Бұл тағам арнайы рецепттер бойынша дайындалады және таңғажайып дәмі бар. Поляк асханасының тағы бір сүйікті тағамы - қырыққабат пен саңырауқұлақ қосылған бәліштер - бұл хош иісті және шырынды пирогтар.

Бигос

Сондай-ақ, поляк асханасында краков стиліндегі котлеттер танымал – бұл нан үгінділері мен дәмдеуіштердің жабыны бар қуырылған ет котлеттері. Тағы бір дәстүрлі тағам зупа - картоп, сәбіз, бұршақ және басқа да көкөністерден тұратын көкөніс сорпасы, ол әрқашан поляк мерекелеріне арналған үстелде беріледі. Поляк асханасының маңызды элементі ет, қырыққабат немесе жидек қосылған пирогтар болып табылады - бұл арнайы дәстүрлі рецепт бойынша дайындалған хош иісті және шырынды пирогтар.

Поляктардың тағамдары әртүрлі. Күнделікті диета көкөністерден, тамыр дақылдарынан, саңырауқұлақтардан, жидектерден, жаңғақтардан тұрады. Мерекелік тағамдары: шошқа, қой, құс еті. Балық аулаумен айналысқан халықтар ас мәзірін жаңа піскен, ысталған, кептірілген балықтармен әртараптандырды. Сиыр мен ешкі сүтінің негізінде ірімшік, сүзбе, қаймақ өнімдері жасалады. Дәстүрлі ұлттық тағамдары печенье (поволятки), пряник (торунь), торт, тәтті нандар және т.б. Сусындардан шай мен кофе жиі кездеседі. Белгілі алкогольдік сусындар: сыра, шарап, глинтвейн, медовуха т.б.

Осылайша, поляк асханасы әртүрлі дәм мен тағамдар ғана емес, сонымен қатар поляк халқының бай мәдени мұрасының көрінісі болып табылады. Оның дәстүрлі рецептері мен тағамдары өздерінің түпнұсқалығы мен бірегейлігін сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа беріледі.

Краковяк биі.

Фольклоры

Поляк фольклорының кең тараған жанрларының бірі – халық әндері. Олар поляк шаруаларының өмірі мен еңбегін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін көрсетеді. Поляк халық әндері әдетте бірнеше дауыста орындалады, бұл ерекше атмосфера мен ерекше дыбыс тудырады.

Поляк фольклорының тағы бір маңызды элементі - халық билері. Олар өздерінің жандылығымен, энергиясымен және сұлулығымен ерекшеленеді. Ең танымал поляк билеріне мазурка, кужец және оберек жатады. Би билеу поляк мерекелері мен үйлену тойлары, Пасха және Рождество сияқты мерекелерде маңызды рөл атқарады.

Поляк ертегілері мен аңыздары да осы елдің фольклорының ажырамас бөлігі болып табылады. Олар даналық пен өнеге тағылымын жеткізеді, сонымен қатар маңызды тарихи оқиғалар мен қаһарман тұлғалардың ерліктерін көрсетеді. Ертегілер мен аңыздар поляк халқының мәдени мұрасын сақтауға және оны болашақ ұрпаққа жеткізуге көмектеседі.

Поляк фольклорында салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар да маңызды орын алады. Олар әртүрлі мерекелер мен дәстүрлермен, соның ішінде үйлену тойлары, шомылдыру рәсімі, Пасха және Рождествомен байланысты. Бұл рәсімдер поляк халқының рухани сенімдері мен құндылықтарын көрсетеді және қоғамдастық пен бірлікті нығайтуға көмектеседі.

Қазақстандағы поляктар

Саяси жер аударылғандар Қазақстанда XIX ғасырда пайда болды (1926 жылы 1807 поляктың тұратын жері тіркелген). Поляктарды Қазақстанға Украина мен Беларусьдан жаппай жер аудару 1936 жылы басталып, 1937 жылы жалғасты; жер аудару мен қоныс аударудың кезекті толқыны екінші дүниежүзілік соғыстың басында жүзеге асырылды (осы жылдары 200 мыңға жуық поляк жер аударылды. Қазақстанның поляк диаспорасы санының жалпы динамикасы:

• 61 445 (1970 ж.),
• 61 136 (1979 ж.),
• 59 354 (1989 ж.),
• 47 297 (1999 ж.),
• 29 728 (2020 ж.).

Қазақстанда Қазақстан поляктар одағына біріккен 15 облыстық поляктар қоғамы жұмыс істейді. Бұл қоғамдар Қазақстан халқы Ассамблеясы мен үкіметтік мекемелерде поляк халқының мүдделерін білдіреді. Қазақстанда балалар мен ересектерге арналған 22 жексенбілік мектеп жұмыс істейді, онда поляк тілі мен мәдениеті оқытылады. Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінде және Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде «Поляк тілі мен әдебиеті» мамандығы бар. Қазақстанда «Степовэ квяты» поляк халық ансамблі (Көкшетау қ.), балалар би ансамблі (Алматы қ.) кеңінен танымал. 2020 жылдың басындағы мəліметтер бойынша халықтың шоғырланып қоныстануы Солтүстік Қазақстан облысында – 37,33%, Ақмола облысында – 25,41%, Қарағанды облысында – 11,42% байқалады.