Тоғай маралы

Тоғай кермаралы немесе Бұхар бұғысы (лат. Cervus elaphus bactrianus) – жұптұяқтылар отряды, бұғылар тұқымдасына жататын аң. Жойылып бара жатқан түр. Орта Азия мен Қазақстанның шөлді аймақтарында таралған ақмарал бұғысының 8 түршесінің бірі.

Тоғай маралы
Аталық
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Сабы: Жұптұяқтылар Тұқымдасы: Бұғылар Кіші тұқымдасы: Cervinae Тегі: Нағыз бұғылар Түрі: Кермарал Кіші түрі: C. e. bactrianus
Үш-есімді атауы
Cervus elaphus bactrianus

Биологиялық сипаттамасы

Дене мөлшері шағын, шоқтығының биіктігі 120 см-дей. Денесіндегі жүнінің түсі ақшыл-сарғыш, мүйіздері әдетте бес тармақты.

Өзен жайылмаларындағы қамыс, тоғайларды мекендейді. Қазақстанда 19 ғасырдың аяғына дейін Сырдария өзеннің бойын, оның Қызылорда қаласына құятын жеріне дейін, кейбір зерттеушілер оларды өзеннің жоғарғы ағысына дейінгі жерлерді мекендеген деген пікір білдіреді. 20 ғасырдың басында тоғай бұғысы республикамызда толықтай жойылды (соңғы тоғай бұғысы Сыр бойында 1956 ж. атылған). Тоғай бұғысын Қазақстанда қайтадан көбейту мақсатында 1981 жылы Іленің ортаңғы ағысында орналасқан Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық ш-да жерсіндірілді. Жалпы саны – 210 – 250 бас (2005). Өсімдіктермен (жиде, сексеуіл, жыңғылдың бұтақтарымен) қоректенеді, әсіресе, теректің жапырағын сүйсініп жейді. Негізінен, бір жерде (тұрақты) тіршілік етеді, бірақ ормандарда өрт шықса не жазғытұрым өзен тасқыны болса, қоныс аударады. 1,5 – 2,5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Тамыздың аяғынан қыркүйекке (кейде қазан айына) дейін күйекке түсіп, мамыр – маусымда төлдейді. Аналығы жалқы (өте сирек екі) бұзау табады. Тоғай бұғысының жаулары – қасқыр мен жабайы иттер, ал жаңа туған бұзауларына түлкілер үлкен қауіп төндіреді. Қазір тоғай бұғысы Арал-Пайғамбар, Қызылқұм, Бадай-Тоғай қорықтарында (Өзбекстан) және Сарыхосор қорықшасында (Тәжікстан) қорғалады. Саны өте аз, жойылған жануарлардың қатарына жатады. Сондықтан Халықаралық табиғат қорғау одағының және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Таралуы

Орталық Азия эндемигі. Өткен дәуірде Амудария мен Сырдария бойындағы тоғайларда және Қызылқұмда таралған. XX-ғасырдың орта кезінде Қазақстанда Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысындағы тоғайларда мекендеді; бұл жерден соңғы бұғы 1956 жылы өлтірілді. Мүмкін Қаратауға да енген болар. Сондай-ақ ақмарал бұғысының осы түрі Іле өзені бойында мекендеуі мүмкін. 1981 жылы Бұхар бұғысы Іле өзенінің сол жағалауындағы Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығына жарсіндірілді.

Мекендейтін жерлері.

Шөл аймағының өзендері бойындағы тоғайлар мен қамысты қопалар.

Саны.

Қазақстанда ешуақытта саны көп болған емес. 80-шы жылдардың орта кезінде 60 бұғы, 90-шы жылдары – 200, ал қазірде – 350 тоғай бұғысы тіршілік етеді.

Негізгі шектеуші факторлар.

Қазақстанда оны есепсіз қырыпжою және мекендейтін қоныстарының өзгеруі (тоғай ағаштарын кесу мен өртеу, жағалаудағы жерлерді жырту, шөп шабу, есепсіз мал жаю).

Биологиялық ерекшеліктері.

Сырдария бойында бұғылар әртүрлі маусымда қонысын ауыстырып өтырды. Көктемде су тасуы мен өсімдіктердің гүлдейтін незінде Қызылқұмға шығып кетсе, су қайтқан соң олар сыр бойына қайта оралатын еді. Топ құрайтын жануарлар; ал аналықтары төлдер алдында және одан соң жеке бөлініп тіршілік – етеді. Көбіне таңертең және кешкілік жайылады. Күйлеуі-тамыздың аяғы мен қазанның басы, төлдеуі – мамыр-маусым айларында. Көбіне бір, сирек – екі тас бұғы дүниеге келеді. Жынытық жетілуі 1,5-2,5 жастарында болады. Негізгі азықтары - әртүрлі шөптер, бұталар мен ағаштардың жапырағы, өркендері мен жемістері. Қоректену алаңдары мен егістіктерде де жақсы қоректенеді. Бәсекештері – елік, жабайы шошқа. Жаулары – қасқырлар мен қанғырып жүрген иттер. Жаңа шүған жас бұғыларға түлкі мен шиебөрі қауіпті.

Қолда өсіру.

Алматы хайуанаттар паркінде өніп-өседі. 2001 жылы Сырдария өзені бойында бұхар бұғысын өсіру үшін питомник ұйымдастырылған. Қазірде онда 17 бұғы бар. Келешекте тоғай бұғысын Сыр бойындағы қолайлы жерлерге жерсіндіру жоспарланып отыр.

Қабылданған қорғау шаралары.

Халықаралық табиғат қорғау адағының Қызыл кітабына, «Жойылып кету қауіпі бар жануарлар мен өсімдіктер түрлерімен халықаралық сауда жасау конвенциясының» 2-ші қосымшасына енген. Қазақстанда Қарашеңгел аңшылық шаруашылығында қорғалады. Оңтүстік Қазақстан облысы табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттек басқармасы "Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркі" коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Түркістан филиалының Қызылшаруа орманшылығында Сыр сұлуы кермаралды бұхар бұғыларының тұқымбағы 2000 жылы құрылды. Тұқымбақ құрылғандағы бұхар бұғыларының саны 8 бас болса, 2013 жылдың мәліметі бойынша 65 басқа жетіп отыр. Қзаіргі таңда Бұхар бұғыларын күтіп-баптауға толықтай жағдай жасалған және мемлекет қорғауына алынған.

Қорғауды керек ететін шаралар.

Сырдария өзені бойында, Қызылқұмда және Балқаш бойында ерекше қорғалатын табиғи территориялар ұйымдастырып, оларға бұхар бұғысын жерсіндіру қажет. Өзендер бойындағы тоғайларды сақтап, қалпына келтіру керек. Сыр бойындағы бұғы питомнигін осы жануарлар көбейтуге арналған Ұлттық Орталыққа айналдыруда ойластырған жөн. Генофондысын консервация жасау жұмысын жүргізүде керек.

Зерттеу үшін ұсыныстар.

Тоғай бұғысының қарашеңгел популяциясына тұрақты мониторинг қажет.