Іле
Іле — Балқаш көлі алабындағы өзен және Жетісудағы ең ірі өзен болып табылады. Жалпы ұзындығы 1439 км болатын өзен бастауын Қытайдан алады.
| Іле өзені | |
|---|---|
 Іле өзені | |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 1439 км |
| Су алабының ауданы |
140 мың км² |
| Су алабы | Балқаш көлі |
| Су ағысы | |
| Бастауы | Тянь-Шань таулары |
| • Орналасқан жері | Текес пен Күнес және Қас өзендерінің қосылысы |
| • Биіктігі | 750 м |
| • Координаттары | 43°35′00″ с. е. 82°30′00″ ш. б. / 43.58333° с. е. 82.50000° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Балқаш көлі |
| • Биіктігі | 340 м |
| • Координаттары | 45°24′00″ с. е. 74°08′00″ ш. б. / 45.40000° с. е. 74.13333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°24′00″ с. е. 74°08′00″ ш. б. / 45.40000° с. е. 74.13333° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Еңістігі | 3,7 – 4,5 м/км |
| Орналасуы | |
 Балқаш және Алматы облысы | |
| Ел |  Қазақстан  Қытай
|
| Аймақ | Алматы облысы, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы |
| Ортаққор: Іле өзені | |
Басқа мағыналар үшін Іле (айрық) деген бетті қараңыз.Географиялық орны өңдеу
Қазақстанның Алматы облысында және Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы жерімен ағады.
Бастауы өңдеу
Орталық Тянь-Шань (Тәңіртау) тауларынан бастау алатын Текес пен Күнес және Қас өзендерінің қосылуынан пайда болып, Балқаш көліне құяды. Іле – болжап болмайтын өзен, өйткені судағы қалқыма лайдың бөлшектері шөккен, кішігірім аралдары бар бірқатар тармақтар түзе отырып, үнемі арнасын өзгертеді.
Гидрологиясы өңдеу
Ұзындығы 1001 км (Текес саласымен 1439 км), Қазақстан аумағында 815 км. Су жиналатын алабы 140000 км2, Қазақстан аумағында 77400 км2. Жоғарғы бөлігі таулық сипатта. Оң саласы Қас өзені құйғаннан кейін аңғары кеңейеді. Қапшағай қаласына дейін Іле жағасы аласа, кең аңғармен ағады, жайылмаларының кей жерлері батпақтанады. Қапшағай шатқалы тұсында өзен арнасы бөгеліп, Қапшағай бөгені салынған. Төменіректе Күрті өзені құйғаннан кейін аңғары едәуір кеңейіп, Сарыесікатырау және Тауқұм аралығымен ағады. Сағасынан 340 км жерде Іле салаланып, үлкен атырау құрайды. Оның ұзындығы 130 км, енді жері 100 км-ге дейін, ауданы 9000 км2. Іле өзені мұздық, жауын-шашын, жер асты суларымен толығады.
Су ресурстарының шамамен 30%-ы Қазақстан, 70%-ы Қытай аумағында қалыптасады. Көп жылдық орташа ағымы Қайырған бекетінде (шекара тұсында) жылына 12,35 км3, Балқашқа құятыны 11,85 км3. Суының минералдығы 286 мг/л-ден 877 мг/л-ге дейін (шекара маңында) өзгереді, атырау басында (Үшжарма) – 320 – 345 мг/л.
Өзенде балықшылардың балық аулаудағы ең танымал түрі - судағы ірі жыртқыш мысықтарды аулау, ұзындығы 5 метр және салмағы 300 келі. Іле өзенінде 50-100 кг-ға дейінгі кішігірім мысықбалықтар ұсталады. Жазда жауын-шашын мөлшері 150-250 текше метрге жетеді. Іле өзені Қазақстанда судың мөлшері бойынша Ертіс пен Жайық өзендерінен кейін үшінші орында[1].
Шаруашылықтағы маңызы өңдеу
Іленің және оның салаларының суы негізінен суармалы егіншілікке (3,7 – 4,5 км3/жыл), өнеркәсіптік-коммуналдық қажеттіліктерге (200 – 500 млн. м3/жыл), гидроэнергетикаға пайдаланылады. Балыққа бай, атырауында ондатра ауланады. Құлжа қаласынан төмен (Қытайда) кеме жүзеді. Қазақстан аумағында Бақанас ауылына дейін тұрақты кеме қатынасы бар. Арнасы көп жерінде қамысты, тоғайлы.[2]
Жетісу өзендерінің бірі болып саналанады. Іле өзенінде Қапшағай су қоймасы орналасқан.
Салалар өңдеу
Ірі салалары:Қас, Түрген, Талғар, Қаскелең, Күрті, Шілік, Шарын, Үсек (Өсек), Қорғас. Балқаш ауданында өзеннен Шетбақанас, Ортабақанас, Нарынбақанас атты ежелгі құрғақ арналары тарамданады.
Елді мекендер өңдеу
Өзен бойында Қапшағай, Бақанас, Құлжа, Бақбақты елді мекендері орналасқан
Суреттері өңдеу
-
Іле ағыны -
Буддисттік жартастағы жазулары -
Іле -
Кешкі Іле
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://ilovealmaty.kz/priroda/reka-ili.html
- ↑ Қазақ энциклопедиясы, 9 том