Бұғылар
Бұғылар, бітеумүйізділер (лат. Cervidae) — жұптұяқтылар отрядына жататын жануарлар тұқымдасы. Олар өздерінің тармақталған сүйекті, қуыс мүйіздерімен ерекшеленеді. Олардың мүйіздері жыл сайын түсіп, қайтадан өсіп отырады. Бұғылар бөкендермен бірге бұғылар тұқымдасына жатады. Бұғы мен бөкеннің сырт пішіндері бір-біріне ұқсас келеді. Алайда бұғылардан бөкеннің айырмашылығы — олардың мүйіздері мәңгілік болып табылатындығында.
| Бұғылар Қазбалық ауқымы: Early Oligocene–Recent | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Дивергенция нәтижесінде пайда болған бұғылардың көптүрлілігі: 1-теңбіл бұғы; 2-бұғы (марал); 3-кербұғы; 4-солтүстік бұғысы; 5-бұлан; 6-елік; 7-құдыр
| ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Топтары | ||||||||||||||||
Бұғының отыз түрі бес тұқымдас тармағына бөлінеді: құдырлар; мунтжактар; су бұғылары; нағыз бұғылар; Америка бұғылары. Бұғы Азия, Еуропа, Америка және Солтүстік Африкада тараған.
Қазақстанда бұғы екі тұқымдас тармағына жататын төрт түрі (құдыр, елік, марал, бұлан) Алматы, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарының орманды алқаптарын мекендейді [1].
Таралу аймағы
өңдеуБұғылардың табиғи ауқымы Еуразия мен Американың үлкен бөліктерін қамтиды. Африкада олар тек солтүстік-батыс бөлігінде кездеседі, ал Сахараның оңтүстігінде олар жоқ. Адам оларды бұрын болмаған кейбір аймақтармен, соның ішінде Австралиямен, Жаңа Зеландиямен, Жаңа Гвинеямен және Кариб теңізінің кейбір аралдарымен таныстырды. Маралдың тіршілік ету ортасы әр түрлі климаттық және өсімдік аймақтары болуы мүмкін — шөлдер, далалар, батпақты жерлер, ормандар және арктикалық тундра [2].
Бұғылардың көпшілігі орташа немесе ірі денелі, сымбатты келеді. Барлық түрінің дерлік (су бұғысын қоспағанда) еркегінің тармақтанған сүйекті, қуыс мүйізі болады. Ұрғашысында мүйіз тек солтүстік бұғысында ғана болады. Бұғының мүйіздері жыл сайын қыста немесе көктемде түсіп, қайта өсіп шығады. Өсіп келе жатқан мүйізінің терісінде түгі болады, бірақ ол мүйіздің өсуі тоқтағаннан кейін түсіп қалады. Бұғылар орманда, орманды далада, тундрада, тауда кездеседі. Ағаш, бұта жапырағын, қабығын, шөптесін өсімдіктерді, қынаны, мүкті, т.б. қорек етеді. Ұрғашылары мамыр — шілде айларында бұзаулайды. Бұғының барлығы дерлік кәсіптік маңызы бар аң. Олардың терісі және етін пайдаланады. Теңбіл бұғы мен маралдың еркегінің мүйізінен дәрі жасалады.[3]
Әлеуметтік мінез-құлық және ұдайы өндіріс
өңдеуКейбір түрлер жалғыз тіршілік етеді, бірақ түрлердің көпшілігі топтарға, табындарға тіршілік етеді, олардың мөлшері түріне және тіршілік ету ортасына байланысты өзгеріп отырады. Көбінесе бұл гаремдік топтар деп аталады, онда бір ер адам бірнеше аналықтар мен күшіктер тобын басқарады, оны басқа қарсылас ерлердің шабуылынан қорғайды. Еркектер арасындағы жұптасу кезеңінде жұптасу құқығы үшін күрес жиі кездеседі. Мұндай ұрыстарда азу тістер мен мүйіздер қарудың қызметін атқарады, оның жылдық өсуі жұптасу маусымына сәйкес келеді [4]. Аумақты белгілеу және туыстарымен сөйлесу үшін бұғылар бастағы, аяқтардағы және зәрдегі бездер бөлетін құпияларды пайдаланады. Тропикалық аймақтарда жұптасу жыл бойына жүруі мүмкін, қоңыржай ендіктерде ол күзде немесе қыста болады. Жүктіліктің ұзақтығы алты айдан тоғыз айға дейін. Ерекшелік — бұл жұптасу жазда болатын еуропалық маралдар, ал ұрықтанған жұмыртқа бірден дами бастай алмайтындығына байланысты жүктілік ұзарады. Күшіктердің саны бір-екіден, кейде төртеуіне дейін жетеді. Балаларынының терісінің түсі жиі дақты болады [5].
Түрлері
өңдеуӘлемде бұғылардың 50-ден аса түрі белгілі, олар Америка құрлықтары, Еуропа, Азия және Солтүстік Африка бойында кездеседі. Түрлерінің ішіндегі ең үлкені — еуропалық бұлан. Еуропалық бұланның биіктігі 2 м-ге дейін жетсе, ең кіші бұғы- оңтүстікамерикалық пуду бұғысының биіктігі небәрі 0,2 м-дей ғана болады [6].
Сипаттама
өңдеуБұғы тұқымдасының дене салмағы 7–10 кг (Pudu mephistophiles) және 800 кг-ға дейін (Alces alces) ауытқуы мүмкін [7]. Бұғылардың ерекшеліктерінің бірі — мүйіздері, олар әдетте тек ересек еркектерде кездеседі, бірақ солтүстік бұғысының ұрғашыларында да мүйіз болады. Бұғылардың денесін қалың әрі қысқа жүн жабады, әдетте қара, ақ, сұр, қоңыр түстерден тұрады. Көптеген түрлерінде құйрықтары қысқа (1–10 см). Тұяқтары әрқашан төрт саусақты, бірақ бүйірдегі саусақ көбінесе өте кішірейген. Тіс формуласы: 0/3, 0–1/1, 3/3, 3/3 [8].
Бұғылар жақсы жүгіреді. Жыртқыш аң бұғыға сәтсіз шабуыл жасаған кезде, бұғының мүйізінен жарақат алып қалуы мүмкін. Күннің қараңғы уақытында бұғылардың көруі нашарлайды, сондықтан олар жиі жыртқыштардың құрбанына айналады [9].
Кейбір кең таралған бұғы түрлеріне аңшылық жасау маусым кезінде рұқсат етілген. Бірақ бұғы тұқымдасының көпшілігін өлтіруге қатаң тыйым салынады.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ 33 curiosità sui cervi (итал.)
- ↑ 30 interesting facts about red deer (ағыл.)
- ↑ Қазақ Энциклопедиясы, ||-том
- ↑ 27 interessante Fakten über Hirsche (нем.)
- ↑ 10 цікавих фактів про оленів (укр.)
- ↑ Цікаві факти про оленів (укр.)
- ↑ Vaughan T., Ryan J., Czaplewski N. Mammalogy. — Jones & Bartlett Learning, 2011. — С. 351, 352. — ISBN 0763762997. (ағыл.)
- ↑ Holmes, K.; J. Jenkins; P. Mahalin and J. Berini (2011). Cervidae. Animal Diversity Web. Процитовано 24.04.2022. (ағыл.)
- ↑ Бұғылар туралы 26 қызықты факт (қаз.)
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Cervidae |