Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы
Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы (түрікм. Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy) — Кеңес Одағы республикаларының бірі.
| Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы түрікм. Türkmenistan Sowet Sotsialistik Respublikasy КСРО құрамындағы одақтық кеңестік социалистік республика (1925-1991) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» түрікм. «Әхли юртларың пролетарлары, бирлешиң!» | |||||||||
| Әнұраны түрікм. Түркменистан Совет Социалистик Республикасы Дөвлет Гимни | |||||||||
 Түрікмен КСР КСРО картасында | |||||||||
| Астанасы | Ашхабад | ||||||||
| Тіл(дер)і | түрікменше және орысша | ||||||||
| Ақша бірлігі | КСРО рублі | ||||||||
| Уақыт белдеуі | +5 | ||||||||
| Аумағы | 488,1 мың км² | ||||||||
| Халқы | 3 522,7 мың адам | ||||||||
| Басқару формасы | Кеңестік республика | ||||||||
| Түрікменстан Компартиясы ОК 1-хатшысы | |||||||||
| - 1924—1926 | Иван Иванович Межлаук (бірінші көшбасшы) | ||||||||
| Түрікмен КСР президенті | |||||||||
| - 1990—1991 | Сапармұрат Атаұлы Ниязов (соңғы көшбасшы және мемлекет басшысы) | ||||||||
1924 жылы қазан айында Орталық Азиядағы аумақтық бөлініс барысында Түркістан АКСР Түрікмен облысы және бұрынғы Бұхара ХКР (Түрікмен АО) мен Хорезм ХКР (Түрікмен АО) аумақтарының аз бөліктерінен Түрікмен Социалистік Кеңестік Республикасы ретінде құрылды.
1936 жылғы 5 желтоқсаннан бастап — Түркімен Кеңестік Социалистік Республикасы, қазіргі кезде егемен мемлекет — Түрікменстан.
Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасының басшылығы өңдеу
Құрылған сәттен бастап тәуелсіздігін жариялағанға дейінгі жоғарғы басшылықты КОКП құрамында Түркіменстан Компартиясы жүзеге асырды. Коммунистік партияның жоғарғы органы Орталық Комитет (ОК), ал Түркіменстан КП ОК бірінші хатшысы іс жүзінде республиканың жетекшісі болды:
- Түрікменстан КП ОК бірінші хатшылары
- Иван Иванович Межлаук (1924—1926)
- Шаймардан Нұриманұлы Ибраһимов (1926 маусым — 1928 сәуір)
- Николай Антонович Паскуцкий (1928 сәуір — мамыр)
- Григорий Наумович Аронштам (1928 11 мамыр — 1930 тамыз)
- Яков Абрамович Попок (1930 тамыз — 1937 15 сәуір)
- Яков Абрамович Чубин (1937 17 сәуір — 1939 қараша)
- Михаил Макарович Фонин (1939 қараша — 1947 наурыз)
- Шажа Батырұлы Батыров (1947 наурыз — 1951 шілде)
- Сухан Бабаевич Бабаев (1951 шілде — 1958 14 желтоқсан)
- Жұмадұрды Қараев (1958 14 желтоқсан — 1960 4 мамыр)
- Балыш Өуезұлы Өуезов (1960 13 маусым — 1969 24 желтоқсан)
- Мұхамметназар Гапурұлы Гапуров (1969 24 желтоқсан — 1985 21 желтоқсан)
- Сапармұрат Атаұлы Ниязов (1985 21 желтоқсан — 1991 16 желтоқсан)
Қайта құру кезінде басшылықтың партиялық құрылымдардан парламенттік құрылымдарға біртіндеп ауысуы мақсатында Коммунистік партия Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Сапармұрат Ниязов Түркімен КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болып сайланды, содан кейін жаңадан құрылған Түркімен КСР Президентінің лауазымын иеленді. Осылайша, ол Түркімен КСР-нің жетекшісі болды:
- 1985 жылы 21 желтоқсан - 1990 жылы 18 қаңтар Түрікменстан КП ОК бірінші хатшысы;
- 1990 жылы 18 қаңтар - 1990 жылы 27 қазан Түрікменстан Компартиясы ОК бірінші хатшысы - Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы;
- 1990 жылы 27 қазан - 1991 жылы 16 желтоқсанда Түрікменстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы - Түрікмен КСР Президенті.
Түркімен КСР-нің жоғарғы заң шығарушы органы бір палаталы Жоғарғы Кеңес болды, оның депутаттары Түркіменстан Компартиясының басшылығымен міндетті түрде мақұлданғаннан кейін 4 жылға (1979 жылдан бастап - 5 жылға) дау-дамайсыз сайланды. Жоғарғы Кеңес тұрақты жұмыс істейтін орган болған жоқ, оның депутаттары жылына 2-3 рет бірнеше күнге созылатын сессияларда жиналды. Күнделікті әкімшілік жұмыс жүргізу үшін Жоғарғы Кеңес республиканың ұжымдық басшысы ретінде қызмет еткен тұрақты түрде Президиум сайлады.
- Түркмен Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының Төрағалары
- Хиуалы Бабаев (26 шілде 1938 — қаңтар 1942)
- Аллаберді Бердиев (27 қаңтар 1942 — 6 наурыз 1948)
- Ақмамет Сарыев (6 наурыз 1948 — 30 наурыз 1959)
- Нұрберді Байрамов (30 наурыз 1959 — 26 наурыз 1963)
- Аннамұхаммет Клычев (26 наурыз 1963 — 15 желтоқсан 1978)
- Баллы Язкулиев (15 желтоқсан 1978 — 13 тамыз 1988)
- Роза Атамұратқызы Базарова (13 тамыз 1988 — 18 қаңтар 1990)
- 1990-1991 жж. Түрікмен КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағалары
1990 жылдың қаңтарына дейін Жоғарғы Кеңестің Төрағасы жиналыстарда тек жетекші басшы ретінде болды. 1990 жылы 18 қаңтарда Түркімен Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы таратылып, оның міндеттері Жоғарғы Кеңестің Төрағасына берілді, бұл оны республиканың ең жоғары лауазымды адамы етті. Алайда, 1990 жылы 27 қазанда Түркімен Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті қызметі енгізіліп, Жоғарғы Кеңес Төрағасының міндеттері қайтадан жетекші басшының міндеттерімен шектелді.
- Сапармұрат Атаұлы Ниязов (18 қаңтар 1990 — 2 қараша 1990)
- Сахат Непесұлы Мұратов (18 қараша 1990—1995) (2001 жылға дейін Түрікменстан Мәжілісінің төрағасы ретінде)
- Түркмен КСР Министрлер Кеңесінің төрағалары
- Қайғысыз Сардарұлы Атабаев (ақпан 1925 — шілде 1937)
- Аитбай Құдайбергенов (қараша 1937 — 17 қазан 1945)
- Сухан Бабаевич Бабаев (17 желтоқсан 1945 — 14 шілде 1951)
- Балыш Өуезұлы Өуезов (14 шілде 1951 — 14 қаңтар 1958)
- Жұмадұрды Қараев (14 қаңтар 1958 — 20 қаңтар 1959)
- Балыш Өуезұлы Өуезов (20 қаңтар 1959 — 13 маусым 1960)
- Әбді Анналиұлы Анналиев (13 маусым 1960 — 26 наурыз 1963)
- Мұхамметназар Гапурұлы Гапуров (26 наурыз 1963 — 25 желтоқсан 1969)
- Ораз Назарұлы Оразмұхаметов (25 желтоқсан 1969 — 17 желтоқсан 1975)
- Баллы Язкулиев (17 желтоқсан 1975 — 15 желтоқсан 1978)
- Шары Сойүнұлы Каррыев (15 желтоқсан 1978 — 28 ақпан 1985)
- Сапармұрат Атаұлы Ниязов(18 наурыз 1985 — 4 қаңтар 1986)
- Аннамұрат Қожамұратов (4 қаңтар 1986 — 17 қараша 1989)
- Хан Ахметұлы Ахметов (5 желтоқсан 1989 — 27 қазан 1991)
Әкімшілік бөлініс өңдеу
Республика құрылған кезде оның құрамына: бұрынғы Түркістан АКСР Түрікмен облысы (Полторацк, Мерв, Тежен және Красноводск уездері); бұрынғы Хорезм КСР Ташауыз округі; Чаржау және Керкі округтері және Бұхара КСР Ширабат уәлаятының Халиф тұманы кірді.
Бастапқыда Түрікмен КСР 4 уезге (Красноводск, Мерв, Полторацк, Тежен), 5 аудандық шороға (Ілияс, Көнеүргеніш, Порсинск, Тахтинск, Ташауыз), 2 уәлаятқа (Керкі, Ленин-Түрікмен) және 1 түменге (Халифа) бөлінді.
1924 жылы 4 желтоқсанда Түрікменстан 5 округқа бөлінді:
- Ленин округі
- Керкі округі
- Мерв округі
- Ташауыз округі
- Полторацк округі
1926 жылы Мерв және Полторацк округтары таратылды. Бұрын осы округтардың құрамына енген Атрек, Байрам-Әли, Бахарды, Безмеинский, Гинцбургский, Иолотанский, Қазанжақ, Қарақала, Красноводский, Мерв, Серахс, Тақтыбазар және Тежен аудандары тікелей Түрікмен КСР қарамағына өтті. Бір жылдан кейін Ленин округі Чаржау болып өзгертілді. Республикалық бағыныстағы жаңа аудандар құрылды: Хасанкөлі және Көктепе. Республикалық бағыныстағы аудандар: Безмеинский - Полторацкий, Гинцбургский - Каахкинский, Полторацкий - Ашхабад болып өзгертілді.