Дашоғыз

Дашоғыз (түрікм. Daşoguz) — Түрікменстанның солтүстік-шығысындағы қала, Дашоғыз уәлаятының әкімшілік орталығы.

Қала
Дашоғыз
түрікм. Daşoguz
Әкімшілігі
Ел	ТүрікменстанТүрікменстан
Уәлаят	Дашоғыз
Хәкімі	Аман Тойлиев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	41°49′00″ с. е. 59°58′15″ ш. б.41.81667° с. е. 59.97083° ш. б. / 41.81667; 59.97083
Құрылған уақыты	1681 жылы
Бұрынғы атаулары	1992 дейін — Ташауыз 1999 дейін — Дашқауыз
Орталығының биiктігі	88 ± 1 м
Тұрғындары
Тұрғыны	275 278 адам (2012)
Ұлттық құрамы	түрікмендер, өзбектер, орыстар, қазақтар
Ресми тілі	түрікмен
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+993 322
Пошта индексі	746300
Автомобиль коды	DZ
Дашоғыз
Дашоғыз шекарасы

Орналасқан жері

Түрікменстанның солтүстігінде, Дашоғыз уәлаятының орталығы, Шабат арнасының екі жағасында (Әмудария өзенінің суландыру саласы) орналасқан. Арал теңізінің экологиялық қолайсыз аймағында орналасқан. Түрікменстанның астанасы Ашхабад қаласына дейінгі қашықтық 630 шақырым, Қарақалпақстанның астанасы Нүкіс қаласына дейін 101 шақырым, Өзбекстанның Хорезм облысының орталығы Үргеніш қаласына дейін 68 шақырым жерде орналасқан. Қаланың оңтүстігінде Әмірқұм құмдары жатыр. Теміржол вокзалы қала ішінде орналасқан. 2009-2010 ж. жасалған әуежай қаладан 10 шақырым жерде орналасқан. Өзбекстанмен шектеседі. Тұран ойпатында орналасқан.

Атауы

Қаланың тарихи атауы – Ташауыз немесе Дашқауыз – екі сөзден – түркі тіліндегі «тас» және араб حوض [ħawḍ] - «хауыз» сөздерінен құралып, елді мекеннің тарихын көрсете «тас хауыз» дегенді білдірген: Ташауыз Хорезм мемлекетінің түрікмен бөлігіндегі үлкен тас құдығы бар бекініс пен керуен сарайдың айналасында ұлғайған.

Қазіргі ресми нұсқа бойынша қала атауы «Қорқыт ата» эпосында сипатталған оғыз тайпалық бірлестігінің «Даш оғыз», яғни «Сыртқы оғыздар» атауынан шыққан. Орта ғасырларда оғыз түрікмендер екі қанатқа бөлінді: «Іш оғыз» (Ішкі оғыздар) және «Даш оғыз» (Сыртқы оғыздар).

Тарихы

Қала 1681 жылы Хорезм мемлекетінің түрікмен бөлігінен (Хиуа хандығы) тастан жасалған үлкен құдығы бар керуен сарай (жол бойындағы демалыс орны) ретінде құрылған.

1873 жылы Хиуа хандығының құрамында болған керуен-сарай Ташауыз Ресей империясының протекторатына алынды. Ташауыз бектерінің орталығы болды. 1920 жылдан бастап – Хорезм халық кеңес республикасында, 1924 жылдан бастап – Түрікмен облысының орталығы, 1924 жылдың қазанынан бастап – Түрікмен КСР-нің құрамында (1925 жылдан бастап – аудан орталығы, 1939-63 жылдары – облыс орталығы, 1970 жылдан бастап – қайтадан облыс орталығы) болды. Қаланың гүлденуі кеңестік кезеңде болды. Қолайлы географиялық орнына байланысты Ташауыз Мәскеу мен Душанбе арасындағы транзиттік орталық болды. Қала өте көп ұлтты (өзбектер, түрікмендер, орыстар, қазақтар, татарлар, кәрістер, т.б.) болды. Мықты мұғалімдері бар орыс мектептері көп (Кеңес өкіметі көшірген орыс ақсүйектерінің ұрпақтары) болды. 1992 жылы орыс тіліндегі «Ташауыз» деген түпнұсқа атауы түрікменше Дашхауыз нұсқасына ауыстырылды, ал 1999 жылы елдің тұңғыш президенті Сапармұрат Ниязовтың ұсынысымен қала Дашоғыз деп аталды.

Климаты

• Ауаның жылдық орташа температурасы — +13,5 °C;
• Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы — 55,9 %;
• Желдің орташа жылдамдығы — 3,9 м/с.

Дашоғыздың ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Орташа температура, °C	−2,2	−0,1	5,9	15,4	21,9	27,6	29,2	26,9	20,3	12,4	4,8	−0,5	13,5
Дерекнама: NASA. RETScreen мәліметтер базасы

Көлік

Қалалық қоғамдық көлік: муниципалды автобус, бағдарлы такси, муниципалды және жеке такси. Қалада Түрікменстандағы ең ескі әуежайлардың бірі – «Дашоғыз» бар, одан Ашхабад, Түрікменабат, Түрікменбашы, Балқанабат, Керкі және Мары қалаларына ішкі әуесапарлары орындалады. Кеңес дәуірінде әуежайдан Мәскеу, Ленинград, Үфі, Минеральные воды, Баку, Ташкент және КСРО-ның басқа да қалаларына тұрақты әуесапарлар орындалған. «Дашоғыз» автобекеті қаланы облыстың аудан орталықтарымен, басқа облыс орталықтарымен, сондай-ақ Ашхабадпен байланыстырады.

1999 жылға дейін көршілес Қарақалпақстан мен Хорезм қалаларына тұрақты әрі ыңғайлы автобус қатынасы болған.

1994 жылы троллейбус депосын салу туралы шешім қабылданып, белгісіз себептермен салынбай қалды.

1996 жылы салынған «Дашоғыз» теміржол вокзалы тек Түрікменстандағы ғана емес, Арал өңіріндегі ең үлкен әрі заманауи вокзал болып табылады.

Өнеркәсіп

Қалада зауыттар мен фабрикалар: мақта тазалау, май экспеллер, тоқыма, сыра қайнату, май және сүт, ауыл шаруашылығы машиналарын жөндеу, құрылыс материалдары, тәжірибелі темірбетон бұйымдары; ет комбинаты, нан өнімдері комбинаты («Дашоғызғаллаөнімдері» Ө/Б); кілем, жаңа тігін, кондитер фабрикалары бар. Ауылшаруашылық техникумы, медициналық және педагогикалық училище, өнер училищесі, бірқатар кәсіби училищелер, Нұрмұхаммед Андалип атындағы музыкалық-драма театры бар. Заманауи ипподром, жаңа заманауи ауыл шаруашылығы институты салынды. Қалада 5 және 12 мың орынды екі стадион бар. Қала абаттандырылған, көптеген арықтар арқылы кесілген. Шабат арнасы арқылы Солтүстік және Оңтүстік болып бөлінеді.

КСРО дәуірінен бері молшылық орнаған аймақта Дашоғыз базарлары жақсы белгілі. Олардың ең ірісі «Байбазар» қаланың орталық бөлігінде, солтүстік-шығыста «Шорбазар», «2-Орталық» шағын ауданында «Нығмат», шығыста «Наурыз» шағын ауданында «Ақбазар» және т.б.

Діни ұйымдар

«Қайта құру» кезеңінде қалада мешіт салынды. Қаланың оңтүстік-шығыс бөлігінде 2010 жылы салынған православие шіркеуі де бар.

Мерзімді баспасөз

Қалада облыстағы жалғыз «Дашоғыз хабарлары» газеті шығады. 1997 жылға дейін облыстық «Ташауызская правда» (1992 жылдан бастап - Дашхауызская правда) және «Достық байрағы» (өзбек тілінде) газеттері тұрақты түрде шығып тұрды. Соңғы үлгідегі қондырғылармен жабдықталған баспахана бар.

Ұялы байланыс және интернет

Қалада бір ұялы байланыс операторы бар: TMcell (Алтын Асыр) 2007 жылы жұмысын бастаған ұлттық компания. Сондай-ақ жоғары жылдамдықты интернетті пайдалануға болатын интернет-кафе бар.

Әйгілі адамдар

• Құлмет Аманұлы Ханжанов 1921 жылы туған. 1943 жылдан бастап КОКП мүшесі, КОКП Орталық Комитеті қарамағындағы депутат. Марапаттары: Еңбек Қызыл Ту, 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, Ұлы Отан соғысының 14 медалімен және ТКСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының екі Құрмет грамотасымен марапатталған. Ұлы Отан соғысы қатысушысы. 1979 жылы қайтыс болды.
• Беки Сейітәков, түрікмен кеңес прозашысы, ақын, журналист, аудармашы, редактор. Әлеуметтік-саяси қайраткер. Түрікменстанның халық жазушысы (1967).
• Жүнейіт хан, 1918-1920 жылдардағы Хорезм мемлекетінің билеушісі, Хорезм мен Түрікменстандағы басмашылар қозғалысы жетекшілерінің бірі.
• Балыш Әуезұлы Әуезов, 1951-1958 және 1959-1960 жылдары Түрікмен КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы. Түркіменстан Компартиясы ОК бірінші хатшысы.
• Садулла Розметов, диқан, кәсіпкер, меценат. Түрікменстандағы ең ықпалды адамдардың бірі. 2011 жылы қайтыс болды.
• Сапартұрды Тойлиев, түрікмен саяси қайраткері, Түрікменстан Ғылым академиясының президенті.
• Жақсыкелді Ілиясұлы Какаев, түрікмен мемлекет қайраткері. 2021 жылы Халықаралық мұнай және газ университетіне саяси және қоғам қайраткері Жақсыкелді Какаевтың есімі берілді. 2020 қайтыс болды
• Юлий Ким, кеңестік, ресейлік бард, ақын, драматург, композитор.
• Михаил Михайлович Гаврилов, ұстаз, баскетболшы, қоғам қайраткер.
• Бабамұрат Хамдамов, Түрікменстанның, Өзбекстанның, Қарақалпақ АКСР-нің еңбек сіңірген әртісі.
• Батыр Құрбанұлы Саржаев, түрікмен мемлекет қайраткері.
• Хамит Махмұтұлы Хәкімов, 1948 жылы дүниеге келген. Тарих ғылымдарының кандидаты, Түрікменстанның еңбек сіңірген мұғалімі. Белгілі ұстаз, қоғам қайраткер. Түрікменстанның мектептік білім беру жүйесіне елеулі үлес қосты. «Отанға деген сүйіспеншілігі үшін» (Түрікменстан) медалімен марапатталған.
• Жұлдыз Жұмабаева, түрікмен ауыр атлеті. 2018 жылғы әлем чемпионы және 2017 жылғы Азия чемпионатының қола жүлдегері. Түрікменстанның бірнеше дүркін чемпионы. Түрікменстанның спорт шебері.

Қалада туғандар

• Дәулетбай Қожабаев (1931-2019) - цирк әртісі, шабандоз, КСРО халық әртісі (1985).
• Мәтиқұп Қошжанов (1918-2005) – филология ғылымының докторы, Өзбекстан Ғылым академиясының академигі.
• Батыр Әуезов (1939-2007) – техника ғылымының докторы, профессор, Түрікменстанның еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері.
• Месген Аманов – түрікмен шахматшысы, гроссмейстер (2009).
• Владимир Дұрдыұлы Какажанов (1953 ж.т.) – 3-разрядты белгілі кірпіш қалаушы, «қайта құру» жылдарында қаланың ірі кәсіпкері, меценаты.

Демалыс орындары және туризм

Соңғы уақытта аймаққа әртүрлі елдерден туристер ағыны көптеп келеді. Негізгі қызығушылық Хорезм хандығының ең көне қаласы Көнеүргеніш болып табылады. Дашоғыз уәлаятының флорасы мен фаунасы да өте қызықты. Көптеген балықтар мен жабайы құстар, аңшылық пен балық аулау танымал.