Балқан уәлаяты
Балқан уәлаяты (түрікм. Balkan welaýaty) — Түрікменстанның батысындағы әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы – Балқанабат қаласы (бұрынғы Небітдақ). Солтүстік-шығысында Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақстан Республикасымен, солтүстігінде Қазақстанның Маңғыстау облысымен, шығысында Ахал және Дашоғыз уәлаяттарымен шектеседі.
| Балқан уәлаяты | |
| түрікм. Balkan welaýaty | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Енеді |
7 атырап, 6 қала |
| Әкімш.орт. | |
| Хәкім |
Тәңірқұлы Атахаллыев |
| Хәкімнің білім, мәдениет, денсаулық және спорт жөніндегі орынбасары |
Гүнше Атамұратқызы Атаева |
| Тарихы мен географиясы | |
| Құрылған уақыты | |
| Жер аумағы |
139 270 км² (29,2 %, 1 орын) |
| Биіктігі · Ең биік · Орташа · Минималды |
|
| Ірі қалалары | |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
553 500 адам (2005)(5 орын) |
| Тығыздығы |
3,97 адам/км² (5 орын) |
| Ұлттық құрамы | |
| Сандық идентификаторлары | |
| ISO 3166-2 коды |
TM-B |
| Телефон коды |
+993 (222) |
| Пошта индекстері |
745100 |
| Интернет-үйшігі | |
| Автомобиль коды |
BN |
|
balkan.gov.tm/tm/ (түрікм.) | |
|
| |
 Балқан уәлаяты Ортаққорда | |
Тарихы өңдеу
1992 жылы 18 мамырда бұрынғы Балқан облысының аумағында құрылған. Ауданы бойынша Балқан уәлаяты республикада бірінші орында (ол Түркіменстан аумағының 28,5%-ын құрайды, халқының 9%-дан азы) тұр[1][2].
Әкімшілік-аумақтық бөлінісі өңдеу
Атырап мәртебесі бар 2 қала:
- Балқанабат (бұрынғы Небітдақ)
- Түрікменбашы (бұрынғы Красноводск)
7 атырап:
- Берекет атырабы (бұрынғы Қазаншық)
- Мақтұмқұлы атырабы (бұрынғы Қарақала)
- Қызыларбат атырабы (бұрынғы Сердар)
- Түрікменбашы атырабы (бұрынғы Красноводск)
- Есенқұлы атырабы (бұрынғы Хасанқұлы)
- Етрек атырабы (бұрынғы Қызылетрек)
Экономикасы өңдеу
Уәлаят экономикасы отын және минералды-шикізат ресурстардың айтарлықтай қорына, ерекше климаттық жағдайларына, ауыл шаруашылығын дамытуға қолайлы жер көлемінің көптігіне ие. Түркіменбашы және Хазар теңіз порттары арқылы экспорттық және импорттық жүктерді тасымалдау жүзеге асырылады.
2013 жылы уәлаят аумағында республиканың өнеркәсіптік өнімінің 31,0%-ы (1-орын) және ауыл шаруашылығы өнімдерінің 5,2%-ы (уәлаяттар арасында бесінші орын) өндірілді.
Облыс өнеркәсібінің негізін отын-энергетика кешені салалары: өз шикізатын өндіруге және өңдеуге маманданған мұнай өндіруші және мұнай өңдеуші өнеркәсіптер құрайды. 2013 жылы уәлаят мұнай өндіруде негізгі орынды (95,9%) және газ өндіруде 4-орынды (17,1%) иеленді.
Аймақта химия және құрылыс материалдары өнеркәсібі дамыған. Аймақтың химия өнеркәсібі – көміртегі қарасы мен йод, натрий сульфатын, бишофит пен полипропиленді өндіретін елдегі жалғыз өндіруші.
2013 жылы аймақ электр энергиясын (22,8%) және кенсіз құрылыс материалдарын (18,0%) өндіру бойынша Түркіменстанда екінші орынды иеленді, елдегі цементтің 40,2 пайызы уәлаятта өндіріледі.
Уәлаят балық аулау мен тұз өндіруден көшбасшы болып табылады. Уәлаятта ауылшаруашылық жерлерінің ең үлкен аумақтары бар, оның басым бөлігін жайылымдық жерлер құрайды.
Субтропиктік дақылдар құрғақ субтропиктер аймағында (Мақтұмқұлы және Етрек атыраптары) өсіріледі. Сердар мен Берекет атыраптарында негізінен бидай және бақша дақылдары өсіріледі.
Уәлаят негізінен мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы құнындағы мал шаруашылығы өнімдерінің үлесі 70,7 % құрайды. Онда жалпы түйе санының 33,5 % (республика бойынша екінші орында) орналасқан. Балқан уәлаяты ұсақ мал саны бойынша төртінші орында (16,4%) тұр. 2013 жылы уәлаят шаруашылықтары жалпы ірі қара мал басының 3,6%-ын және құстың 6,6%-ын ұстады. Аймақтың үлесіне жалпы ет өндірісінің 8,5 %, жұмыртқаның 5,3 %, жүннің 16,1 % тиесілі.
Уәлаяттың негізгі өнімі бидай болып табылады (2013 жылы – республика бойынша жалпы егіннің 5,5%). Аймақ үлесіне жемістер мен жидектердің жалпы өндірісінің 7,5%-ы, картоптың 4,9%-ы, көкөністің 3,5%-ы келеді.
Уәлаят капиталды көп қажетсінетін аймақ. 2013 жылы елдің жалпы инвестициясының 22,5%-ы оның экономикасын дамытуға (өңірлер арасында үшінші орын) бағытталды, бұл мұнай және газ кен орындарын игеруге, өнеркәсіптің басқа да салаларын және әлеуметтік саланы дамытуға жұмсалды.
Әлеуметтік сала өңдеу
Уәлаятта 2013/2014 оқу жылында 157 орта мектеп 74,9 мың оқушыны қабылдады.
Денсаулық сақтау және медицина өнеркәсіп министрлігі жүйесіндегі отбасылық дәрігерлердің саны 2013 жылы 239 адамды, орта медицина қызметкерлер саны 2,2 мың адамды құрады. Аурухана төсектерінің саны 2,4 мың бірлікті құрады.
2013 жылы бір адамға шаққандағы тұрғын үймен қамтамасыз ету 16,4 шаршы метрді құрады.
Көлік өңдеу
Аймақтың көлік жүйесі негізінен транзиттік міндетті атқарып, көліктің барлық түрлерімен ұсынылған. 2013 жылы республика бойынша уәлаяттың жүк айналымының үлесі 16,8% (үшінші орын), жолаушы айналымы 13,4% (бесінші орын) құрады. Уәлаят аумағы арқылы Қазақстан-Түрікменстан-Иран ұлтаралық теміржолы өтеді[3].
Археология өңдеу
Жебел кентінен шығысқа қарай 4 км жерде Үлкен Балқан тауларында Жебел (Небітдақ) үңгірі бар, одан кеңес археологы А.П.Окладников 1949-1950 жылдары мезолит, неолит және ерте қола дәуіріне жататын көп қатпарлы археологиялық ескерткіштерді тапқан.
Ықтықала — б.з. IV - V ғ. Өзбойдың сол жағалауында, Жоғарғы Ықты құдықтарының жанында орналасқан ежелгі қала (бекініс).
Хәкімдері өңдеу
| № | Аты | Лауазымға тағайындалды |
Лауазымнан босатылды |
Босату себебі |
| 1 | Режепмәмет Пуханов | 26.06.1992 | 02.07.1997 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 2 | Сердар Бабаев | 02.07.1997 | 30.06.1999 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 3 | Хабибулла Абдуллаұлы Дурдыев | 30.06.1997 | 11.09.2000 | басқа жұмысқа ауысты |
| 4 | Режепбай Аразұлы Аразов | 14.09.2000 | 07.07.2001 | басқа жұмысқа ауысты |
| 5 | Рүстем Артықов | 09.07.2001 | 10.09.2002 | басқа жұмысқа ауысты |
| 6 | Поран Бердиев | 10.09.2002 | 15.11.2002 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 7 | Қақакелді Құрбышов | 15.11.2002 | 15.10.2003 | жұмыстағы кемшіліктері үшін |
| 8 | Ташберді Тагиев | 15.10.2003 | 03.03.2006 | басқа жұмысқа ауысты |
| 9 | Меретқұлы Гүбиев | 03.03.2006 | 25.10.2006 | жұмыстағы кемшіліктері үшін, тұтқындалды |
| 10 | Оразмұрат Ниязлиев | 25.10.2006 | 09.07.2010 | |
| 11 | Сатлық Сатлықов | 09.07.2010 | 11.01.2013 | басқа жұмысқа ауысты |
| 12 | Бәшіммұрат Атамұратұлы Қожамәммедов | 11.01.2013 | 09.07.2015 | басқа жұмысқа ауысты |
| 13 | Дұрды Дұрдиев | 09.07.2015 | 13.01.2017 | басқа жұмысқа ауысты |
| 14 | Сатлық Сатлықов | 13.01.2017 | 05.07.2018 | |
| 15 | Дұрды Дұрдиев | 05.07.2018 | 01.02.2020 | |
| 16 | Ата Халлиев | 01.02.2020 | ағымда |
Дереккөздер өңдеу
- ↑ 2013 жылғы Ашхабад қаласы мен уәлаяттардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 наурыз 2013.
- ↑ Түрікменстанның географиясы мен тарихы.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Жаңа геоэкономикалық кеңістіктің архитектурасының негізі қаланды.(қолжетпейтін сілтеме)