Уикипедия

Қарақалпақстан

Қарақалпақстан Республикасы (қарақ. Қарақалпақстан Республикасы; өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi; Қорақалпоғистон Республикаси) — Өзбекстан құрамындағы автономиялы республика, 2022 жылы жалпы халық саны шамамен 1 990 000 адам. Астанасы – Нүкіс қаласы. Қарақалпақстан Өзбекстан құрамындағы ең ірі аймақ болып келеді.

Өзбекстан құрамындағы автономиялы республика
Қарақалпақстан Республикасы
қарақ. Qaraqalpaqstan Respublikası, Қарақалпақстан Республикасы
өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi
Ту Елтаңбасы
Ту Елтаңбасы

Қарақалпақстан әнұраны

Әкімшілігі
Кіреді

Өзбекстан

Енеді

16 аудан және бір республикалық маңызы бар қала (Нүкіс)

Әкімшілік орталығы

Нүкіс

Жоғарғы Кеңес төрағасы

Аманбай Орынбаев

Министрлер Кеңесінің төрағасы

Қахраман Сариев

Тарихы мен географиясы
Координаттары

43°10′ с. е. 58°45′ ш. б. / 43.167° с. е. 58.750° ш. б. / 43.167; 58.750 (G) (O) (Я)Координаттар: 43°10′ с. е. 58°45′ ш. б. / 43.167° с. е. 58.750° ш. б. / 43.167; 58.750 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1785 ж.

Жер аумағы

166 600 км² (1 орын)

Биіктігі
· Ең биік


473 м

Уақыт белдеуі

UTC+5

Ірі қаласы

Нүкіс

Тұрғындары
Тұрғыны

1 791 100 адам (2016)(10 орын)

Тығыздығы

10,75 адам/км² (13 орын)

Ресми тілі

қарақалпақ тілі, өзбек тілі

Сандық идентификаторлары
Аббревиатура

UZ-QR

ISO 3166-2 коды

UZ-QR

Интернет-үйшігі

.uz

Автомобиль коды

23 (1998—2009)
95 — 99 (2009 жылдан бастап)

Министрлер Кеңесінің ресми сайты
Жоғарғы Кеңестің ресми сайты

Қарақалпақстан Республикасы картада

Координаттар: 43°10′ с. е. 58°45′ ш. б. / 43.167° с. е. 58.750° ш. б. / 43.167; 58.750 (G) (O) (Я)
Қарақалпақстан саяси картасы

Басқа ірі қалалары — Қожалы, Қоңырат, Шымбай және Тақиятас. Республика 14 ауданға бөлінген.

ГеографиясыӨңдеу

Республика шығысынан Өзбекстанмен, солтүстігінде және солтүстік-шығысында Қазақстанмен, оңтүстігінде және оңтүстік-батысынан Түрікменстанмен шектеседі. Жалпы жер көлемі — 165 600 шаршы шақырым.

ХалқыӨңдеу

2018 жылы республика халқының саны 1 842 000 адамды құрады, бұл Өзбекстан халқының шамамен 5,6%.

2019 жылдың сәуір айында Қарақалпақстан халқының саны 1 миллион 875 мың адамды құрады[1].

2016 жылдың қаңтар-желтоқсанында туу көрсеткіші 39 427, өлім көрсеткіші 8 396[2]. Бұл ретте елордада 307 400 адам тұрды. 2013 жылғы ресми деректер бойынша жалпы халық саны — 1 711 800 адамды құрады[3][4].

2011 жылы қала халқының саны 49,8% құрады, ал облысқа ауылдарды кенттерге жалпы өзбектік жаппай көшіру әсер еткен жоқ (2008 жылы қала тұрғындары Қарақалпақстан тұрғындарының 48,5% құрады).

Өзбекстан Республикасының Украинадағы елшілігінің сайтында[5] «Қарақалпақстанда негізінен өзбектер (32,8%) және қарақалпақтар (32,1%) тұрады» делінген.

Bradley Mayhew (2007) деректері бойынша жалпы халық саны 1 200 000 деп есептелді, оның ішінде қарақалпақтар 400 000-ға жуық, өзбектер 400 000-ға жуық, қазақтар 300 000-ға жуық болды, бұл (жуық шамамен) 1989 жылғы санақ деректеріне сәйкес келеді (өзбектер — 398 000, қарақалпақтар – 389 000, қазақтар – 319 000).

Тәуелсіз Өзбекстанда жалпы халық санағы ешқашан жүргізілмеген, қазіргі халықты тіркеуді АХАТ органдары жүргізеді.

Этникалық құрамы туралы ақпаратты жалпы ел бойынша ресми статистика органдары жариялайды[6]. Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети жанындағы Ұлтаралық байланыслар және шет елдермен достық байланыстар жөніндегі комитетінің ресми сайтында Қарақалпақстандағы аз ұлттардың саны (2017 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімдеме) бойынша мынадай мәлімет жарияланды[7]:

  • қазақтар — 292 395 адам
  • кәрістер — 6 526 адам
  • немістер — 10 470 адам
  • түрікмендер — 96 264 адам
  • украиндар — 1 104 адам

1926-1989 жылдардағы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Қарақалпақстан халқының саны мен ұлттық құрамының құбылысы.

Ұлты 1926[8](адам) % 1939[9](адам) % 1959[10](адам) % 1970[11](адам) % 1979[12](адам) % 1989[13](адам) %
Барлығы 304 539 100,00 % 469 702 100,00 % 510 101 100,00 % 702 264 100,00 % 905 500 100,00 % 1 212 207 100,00 %
өзбектер 84 099 27,62 % 116 054 24,71 % 146 783 28,78 % 212 597 30,27 % 285 400 31,52 % 397 826 32,82 %
қарақалпақтар 116 125 38,13 % 158 615 33,77 % 155 999 30,58 % 217 505 30,97 % 281 809 31,12 % 389 146 32,10 %
қазақтар 85 782 28,17 % 129 677 27,61 % 133 844 26,24 % 186 038 26,49 % 243 926 26,94 % 318 739 26,29 %
түрікмендер 9686 3,18 % 23 259 4,95 % 29 225 5,73 % 37 547 5,35 % 48 655 5,37 % 60 244 4,97 %
орыстар 4924 1,62 % 24 969 5,32 % 22 966 4,50 % 25 165 3,58 % 21 287 2,35 % 19 846 1,64 %
кәрістер 7347 1,56 % 9956 1,95 % 8958 1,28 % 8081 0,89 % 9174 0,76 %
татарлар 884 0,29 % 4162 0,89 % 6177 1,21 % 7619 1,08 % 7617 0,84 % 7767 0,64 %
украиндар 621 0,20 % 3130 0,67 % 2201 0,43 % 2316 0,33 % 2005 0,22 % 2271 0,19 %
башқұрттар 29 0,01 % 381 0,08 % 571 0,11 % 854 0,12 % 920 0,10 % 1090 0,09 %
қырғыздар 277 0,09 % 181 0,04 % 177 0,03 % 400 0,06 % 1955 0,22 % 867 0,07 %
молдавандар 10 0,00 % 16 0,00 % 57 0,01 % 343 0,04 % 632 0,05 %
беларустар 30 0,01 % 214 0,05 % 328 0,06 % 517 0,07 % 852 0,09 % 567 0,05 %
басқалары 2072 0,68 % 1697 0,36 % 1874 0,37 % 2691 0,38 % 2650 0,29 % 4038 0,33 %

Табиғи байлықтарыӨңдеу

Қарақалпақстан Республикасында табиғи газ, гранит, мұнай, бетонит, каолин, мәрмәр және тағы басқа қазба байлық көздері бар.

Арал теңізі атырабында газ бен мұнай шығады, бірақ бұл қорлар әлі игерілмеген, сондықтан пайдаланылмайды.

Қаратау немесе Сұлтан Уәйіс баба жотасында алтын көздері бар.

Ауыл шаруашылығыӨңдеу

Мақта мен күріш — ең көп егілетін дақылдар. Республикада мүйізді ірі қара, түйе, ұсақ мал, оның ішінде қаракөл қойын өсіру кең тараған.

Әкімшілік-аумақтық бөлінісіӨңдеу

Қарақалпақстан Республикасы өзінің әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы мәселелерiн дербес шешедi. Қарақалпақстанның әкімшілік орталығы – Нүкіс қаласы.

ТарихыӨңдеу

1931 жылы Қарақалпақ АО 11 ауданға бөлінді:

  • Қараөзек, орталығы — Қараөзек қыстағы;
  • Кегейлі, орталығы — Нүкіс қыстағы (Кегейлі қыстағы);
  • Қыпшақ, орталығы — Қыпшақ қыстағы;
  • Қоңырат, орталығы — Қоңырат ауылы;
  • Мойнақ, орталығы — Мойнақ ауылы;
  • Тамды, орталығы — Тамдыбұлақ ауылы;
  • Тақтакөпір, орталығы — Тақтакөпір қыстағы;
  • Төрткөл, орталығы — Төрткөл қаласы (Шурахан ауылы);
  • Қожалы, орталығы — Қожалы ауылы;
  • Шымбай, орталығы — Шымбай қаласы;
  • Шабаз, орталығы — Шейх Абаз қыстағы.

1936 жылы Куйбышев ауданы құрылды. 1943 жылы Тамды ауданы Бұхара облысының құрамына қосылды.

1950 жылы Шоманай ауданы, 1952 жылы Кеңес ауданы құрылды. 1957 жылы аудандарды ірілендіру басталды. Бірінші болып Кеңес және Қыпшақ аудандары жойылды.

Сол жылы Әмудария ауданы құрылып, Шабаз ауданы Бируни деп өзгертілді. 1959 жылы Қараөзяк және Куйбышев аудандары таратылды.

1963 жылы Бируни, Қоңырат, Мойнақ, Тақтакөпір және Шоманай аудандары таратылды.

Дәл осы кезде Мойнақ өндірістік ауданы құрылды, бірақ келесі жылы «қарапайым» ауданға айналды.

1964 жылы аудандар санының біртіндеп көбеюі басталды. Сонымен, 1964 жылы Бируни және Қоңырат аудандары, 1965 жылы – Тақтакөпір, 1967 жылы – Шоманай, 1968 жылы – Нүкіс, 1970 жылы – Ленинабат (қазіргі Қаңлыкөл), 1975 жылы – Қараөзяк, 1977 жылы – Елуқала, 1979 ж. Бозатау ауданы құрылды.

Бозатау ауданы 1988 жылы таратылып, 1990 жылы қайта қалпына келтірілді. 2004 жылы аудан қайтадан таратылды. Ол 2019 жылы қайта құрылды. 2017 жылы 9 тамызда Қожалы ауданының бір бөлігінен Тақиятас ауданы құрылды.

Қазіргі әкімшілік бөлінісіӨңдеу

 
Қарақалпақстан әкімшілік бөлінісі

Қарақалпақстан Республикасында 16 ауданға және әкімшілік статусы аудан статусына теңестірілген республикалық маңызы бар Нүкіс қаласына бөлінген, 12 қала және 25 қалалық елді мекен бар. Әрбір аудандағы мемлекеттік билікті хәкім ұсынады.

Қазіргі әкімшілік бөлінісі:

№ Аудан Өзбекше
атауы 		Қарақалпақша
атауы 		Әкімшілік
орталығы 		Ауданы,
мың км2		 2014 ж. 1 қаңтардағы
тұрғындар саны,
мың адам 		2019 ж. 1 қаңтардағы
тұрғындар саны,
мың адам[14]		 2019 ж. 1 қаңтардағы

Халық тығыздығы (адам), (1 км²)

1 Нүкіс қ. Nukus Nókis 0,22 295,2 315,1 1432,2
2 Әмудария Amudaryo A'miwda'rya Маңғыт 1,02 179,1 195,2 191,4
3 Беруни Beruniy Beruniy Беруни 3,95 170,3 187,6 47,5
4 Бозатау Boʻzatov Bozataw Қазанкеткен 2,04 — 21,6 21,0
5 Қаңлыкөл Qanlikoʻl Qanlıkól Қаңлыкөл 0,74 46,9 50,3 68,0
6 Қараөзек Qoraoʻzak Qaraózek Қараөзек 5,89 49,6 52,4 8,9
7 Кегейлі Kegeyli Kegeyli Кегейлі 0,92 — 77,2 83,5
8 Қоңырат Qoʻng’irot Qońırat Қоңырат 76,0 120,1 128,3 1,7
9 Мойнақ Moʻynoq Moynaq Мойнақ 37,88 29,4 31,3 0,8
10 Нүкіс Nukus Nókis Ақмаңғыт 0,94 44,4 49,1 52,2
11  Тақиятас Taxiatosh Taqıyatas Тақиятас 0,18 — 72,8 404,4
12 Тақтакөпір Taxtakoʻpir Taxtakópir Тақтакөпір 21,12 38,7 39,9 1,9
13 Төрткөл Toʻrtkoʻl Tórtkúl Төрткөл 7,48 192,6 210,3 28,1
14 Қожалы Xoʻjayli Xojeli Қожалы 0,55 — 121,2 220,4
15 Шымбай Chimboy Shımbay Шымбай 1,44 108,3 111,3 36,3
16 Шоманай Shumanoy Shomanay Шоманай 0,78 53,1 55,6 71,3
17 Елуқала Ellikqalʼa Ellikqala Бостан 5,42 140,5 156,0 28,8

ЭнергетикаӨңдеу

Тахияташ электр станциясы және Түйемойын электр станциясы жұмыс істейді.

Қарақалпақстан ЖООӨңдеу

Жоғарғы Кеңес төрағалары тізіміӨңдеу

  1. Тұрсын Алламбергенқызы Ешімбетова (1990–1991)
  2. Дәулетбай Нұратдинұлы Шәмшетов (ақпан–қараша 1991)
  3. Уббанияз Әшірбекұлы Әшірбеков (1991–1997)[15][16]
  4. Темір Камалұлы Камалов (1997–2002)[17]
  5. Мұса Тәжетдинұлы Ерниязов (2002–2020)
  6. Мұрат Қалибекұлы Камалов (2020[18]–2022)
  7. Аманбай Тілеубайұлы Орынбаев (2022–)[19]

ДереккөздерӨңдеу

  1. ↑ Қарақалпақстан Республикасының мемлекеттік үкімет порталы.(қолжетпейтін сілтеме)
  2. ↑ Қарақалпақстанда халық саны қанша?. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 желтоқсан 2018.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 2 наурыз 2019.
  3. ↑ Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 шілде 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 18 қараша 2011.
  4. ↑ Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике. Басты дереккөзінен мұрағатталған 21 қазан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 20 ақпан 2014.
  5. ↑ Узбекистан → Административные районы. Өзбекстан Республикасының Украинадағы елшілігі.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 15 сәуір 2016.
  6. ↑ ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 сәуір 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 11 сәуір 2019.
  7. ↑ Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинеті қарамағындағы Ұлтаралық қатынастар және шетелдермен достық байланыстар жөніндегі комитетінің ресми сайты. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 желтоқсан 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 31 наурыз 2020.
  8. ↑ 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РКФСР аймақтары бойынша халықтың ұлттық құрамы (Қазақ АКСР, Қарақалпақ АО) Мұрағатталған 29 желтоқсанның 2014 жылы. Демоскоп
  9. ↑ 1939 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. Одақтас республикалар облыстарының қала және ауыл тұрғындарының ұлты мен жынысы бойынша бөлінуі Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы. Демоскоп
  10. ↑ 1959 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. КСРО республикалары облыстарының (РКФСР-дан басқа) қала және ауыл халқы жынысы мен ұлты бойынша Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы. Демоскоп
  11. ↑ 1970 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. КСРО республикалары облыстарының (РКФСР-дан басқа) қала және ауыл халқы жынысы мен ұлты бойынша Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы. Демоскоп
  12. ↑ 1979 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. КСРО республикалары облыстарының (РКФСР-дан басқа) қала және ауыл халқы жынысы мен ұлты бойынша Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы. Демоскоп
  13. ↑ 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. КСРО республикалары облыстарының қала және ауыл тұрғындарының жынысы мен ұлты бойынша бөлінуі Мұрағатталған 25 сәуірдің 2016 жылы. Демоскоп
  14. ↑ Қарақалпақстан Республикасы халқының саны туралы мәлімет.(қолжетпейтін сілтеме)
  15. ↑ ЕВРАЗИЯ — Марип Кунградский: Украинские события разбудили все каракалпакские диаспоры.(қолжетпейтін сілтеме)
  16. ↑ Указ Президента Республики Узбекистан от 23.12.1994 г. N УП-1027 «О введении в действие Положения о паспортной системе в Республике Узбекистан» | Паспортно-визовая система |….(қолжетпейтін сілтеме)
  17. ↑ procella.ru is for sale.(қолжетпейтін сілтеме)
  18. ↑ Избран Председатель Жокаргы Кенеса | Институт стратегических и межрегиональных исследований при Президенте Республики Узбекистан.(қолжетпейтін сілтеме)
  19. ↑ Jo‘qorg‘i Kenges Raisi (өзбекше) Жоғарғы Кеңес төрағасы. 2.10.2022
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қарақалпақстан&oldid=3089078» бетінен алынған