Мойнақ (қала)

Мойнақ
	Қала
	Мойнақ
	қарақ. Moynaq / Мойнақ
Әкімшілігі
Ел	Өзбекстан
Аймағы	Қарақалпақстан
Ауданы	Мойнақ
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°46′00″ с. е. 59°02′00″ ш. б. / 43.76667° с. е. 59.03333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°46′00″ с. е. 59°02′00″ ш. б. / 43.76667° с. е. 59.03333° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	XVII ғасыры
Қала статусы	1963 жылы
Тұрғындары
Тұрғыны	33 026 адам (2022)
Ұлттық құрамы	Қарақалпақтар, өзбектер, қазақтар, татарлар және т.б.
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+99861 322
Пошта индексі	230800
	Мойнақ
	Мойнақ шекарасы
	Ортаққордағы санаты: Мойнақ

Мойнақ (қарақ. Moynaq / Мойнақ, өзб. Moʻynoq / Мўйноқ) — Өзбекстан Республикасының құрамындағы егеменді республика Қарақалпақстан Республикасындағы қала. Қарақалпақстан Республикасы Мойнақ ауданының әкімшілік орталығы әрі ең ірі елді мекені.

Мойнақ 1931 жылдан бастап қала мәртебесіне ие. 1980 жылдардың ортасына дейін Мойнақ бір кездері суы мол Арал теңізінің оңтүстік жағалауындағы дамыған балық аулайтын порт қаласы болды. Қалада қала құраушы кәсіпорын және бұрынғы КСРО-дағы ең ірі балық консерві зауыттарының бірі болған Мойнақ балық консерві зауыты жұмыс істеді.

Кезінде Мойнақ Арал теңізінің дәл жағасында орналасқан – бүгінде оларды 100 шақырым жер бөліп тұр. Керемет жағажайлары, балығының көптігі және үлкен көлемі үшін теңіз деп аталған көл қазір шөлге айналды. Жергілікті халық шөлді Аралқұм (Қызылқұмға ұқсастырып) деп атайды. Бұрын теңіз кемелері шөл-теңізде жүзетін. Қазір олар Мойнақ портында, бәріне белгілі «кемелер зиратында» тұр. Олардың Арал теңізіне қайтып оралуы екіталай. Олар жай ғана тастанды, тот басып, ғайыптың тереңдігіне батып кеткен.

Тарихы

1933 жылы 15 қарашада БОАК қаулысымен Мойнақ ауылы жұмысшылар кентінің санатына жатқызылды. Ол кезде Мойнақ РКФСР-дің құрамына кірген Қарақалпақ АКСР-інің құрамында болды^[1].

Мойнақ 1950 жылдары кент мәртебесін алды. 1963 жылы Мойнаққа қала мәртебесі берілді. Арал теңізінің жағасындағы ірі қалалардың бірі болды.

1960 жылдары мақта суару үшін Әмудариядан мелиоративтік арналар салына бастады. Соның салдарынан Арал теңізіне су аз құйылып, таяздай бастады. 1980 жылдары Мойнақтағы балық консерві зауытын жаппау үшін осында Ресейден мұздатылған балық әкелінді. 1990 жылдардың басында балық консерві зауыты жабылып, жұмыссыздық басталды, тұрғындар үйлерін тастап, Нүкіс, Қоңырат және басқа қалаларға кете бастады. Шаңды-тұзды дауылдар, тұрғындардың аурулары (көз аурулары, асқазан-ішек жолдарының аурулары, тері аурулары) жиілеп кетті. Жер асты суларының деңгейі төмендеп, аймақтың шөлге айналу үдерісі жеделдеді. Қалған бұлақтар пестицидтердің көп болуынан (мақта алқаптарынан Әмударияға шайылып кеткен) ішуге жарамсыз болып қалды. Порт кемелер зиратына айналды.

2011 жылғы жағдай бойынша Мойнақтан Оңтүстік Арал теңізінің батыс (терең) бөлігіне дейін шамамен 100 км және шығыс (таяз) бөлігінде шамамен 180 км. Теңіздің шығыс бөлігі (салыстырмалы тереңдікке байланысты) Мойнақтан жылдам кетті: сонау 1990 жылдардың ортасында ол қаладан 45 км қашықтықта, ал 2000 жылдардың басында 100 км қашықтықта болды.

2008 жылы Petro Alliance бұрынғы Арал теңізінің түбінде мұнай мен газды іздеу бойынша барлау жұмыстарын жүргізді; нәтижесі оң болды. Мұндағы газ жоғары сапалы, құрамында күкіртсутегі аз болды.

2017 жылдың 20-21 қаңтарында Қоңырат-Мойнақ су құбыры желісін тарту жұмыстары басталды. Құны 26,6 миллиард сом болатын, ұзындығы 101 шақырымды құрайтын нысанның құрылысы бес айда жүргізілді. Қазір 25 мыңнан астам адам таза ауыз сумен қамтылған. «Мойнақ-Үшсай» су құбыры 1,51 шақырымға ұзартылады.

2000 жылдардың ортасынан бастап қала әлемнің түкпір-түкпірінен туристерді тарта бастады. 2016 жылдан кейін Мойнаққа туристер ағыны күрт өсті.

Қазіргі уақытта Мойнақ Арал теңізінің құрғақ жерлерінің шалғай аймақтарын аралап, зерттеуге баратын туристер мен ғалымдар үшін маңызды аялдау нүктесі болып табылады. Сондай-ақ, туристер Мойнақтан солтүстік пен шығысқа қарай бірнеше ондаған шақырымға созылған Арал теңізінің біршама құбылмалы жағалауына жол талғамайтын көліктермен Мойнақ арқылы жетеді.

Тұрғындары және тілдері

Қарақалпақстанның барлық жерлеріндегідей Мойнақта да өзбек пен қарақалпақ тілдері ресми мәртебеге ие. Орыс тілі іс жүзінде халықаралық қатынас тілі мәртебесіне ие. Қаланың шетелдік туристер арасында танымал болуына байланысты қаладағы туризм мен қызмет көрсету саласының қызметкерлері арасында да ағылшын тілі кеңінен тараған.

2018 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Мойнақ тұрғындарының саны 13 мың 500 адамды құрады. Өзбекстанның көптеген қалаларынан айырмашылығы, Мойнақта халық санының тұрақты төмендеу үрдісі байқалады. Қала халқының негізгі бөлігін қарақалпақтар құрайды. Сондай-ақ қалада өзбектер мен қазақтардың едәуір бөлігі тұрады. Ұлттық азшылықтардың ішінде татарлар, түрікмендер және т.б. кездеседі.

Көлік

Қазіргі уақытта су көлігі жоқ. Мойнақ порты да жұмыс істемейді. Қаланың оңтүстік-шығысында тұрақты емес жұмыс істейтін шағын әуеайлақ орналасқан. Қоғамдық көлікте сирек кездесетін Daewoo Damas шағын автобустары, сондай-ақ жеке тасымалдаушылар мен жеңіл көліктердегі такси жүргізушілері бар.

Стихия фестивалі

Мойнақта жыл сайынғы коммерциялық емес электронды музыка, өнер және ғылым «Стихия Мұрағатталған 4 желтоқсанның 2022 жылы.» фестивалі өтеді. Фестивалдің мақсаты – Арал өңіріне көмек көрсету және Арал апаты туралы халықты хабардар ету. Бүгінгі таңда «Стихия» музыканттар, диджейлер, продюсерлер, өнер мен ғылым қайраткерлері қатысатын бірнеше жобалардың қоспасы. Олардың барлығын жер бетіндегі өте ерекше жерде қуатты тартылыс жасаудың бір мақсаты біріктіреді^[2]. Теңіз құрғағаннан бері фестивал ең шулы оқиға болып табылады^[3].

Фестиваль әдетте екі күнге созылады, тікелей кеме зиратында және жылдар бойы электронды музыка жанрының жанкүйерлері арасында үлкен танымалдылыққа ие болды. Фестиваль биіктігі 10 метрлік «SEA» әріптерінің орнатымын салтанатты түрде жағумен аяқталады.