Қарақалпақтар

 Басқа мағыналар үшін Қарақалпақ (айрық) деген бетті қараңыз.

Қарақалпақтар (қарақ. Qaraqalpaqlar, қарақалпақлар) — түркі тілдес халық. Өзбекстан құрамындағы Қарақалпақ Республикасын мекендейді. Бұрынғы Кеңестер Одағындағы 424 мың қарақалпақтардың 94%-ы өз тілін ана тілім деп таныған (1989).

Қарақалпақтар
Qaraqalpaqlar
Ат мінген қарақалпақ балалардың жарысы
Бүкіл халықтың саны
850 000 - 700 000
Ең көп таралған аймақтар
Өзбекстан
Қазақстан	5 000
Түрікменстан	5 000
Ресей	5 000
Тілдері
қарақалпақ тілі
Діні
ислам
Этникалық топтары
қазақтар, ноғайлар

Эндоэтнонимдері

Өзбек тілінде – «Qaraqalpoklar»; ағылшын тілінде – «Kara-Kalpaks»; қазақ тілінде – «Қарақалпақтар»; татар тілінде – «Каракалпаклар»; ұйғыр тілінде - «ﻗﺎﺭﺍ ﻗﺎﻟﭙﺎﻕ»; түрік тілінде – «Karakalpaklar»; башқұрт тілінде – «Ҡараҡалпаҡтар»; әзірбайжан тілінде – «Qaraqalpaqlar».

Тілі

Қыпшақ тобының қыпшақ-ноғай бұтағына жататын қарақалпақ тілі. Оның пайда болып қалыптасуы Алтын Орда дәуіріне тұспа-тұс келеді. Қарақалпақ тілінде екі диалект бар: қазақ тіліне жақын солтүстік-шығыс диалектісі мен өзбек және түркмен тілдеріне жақын оңтүстік-батыс диалектісі. Қазіргі қарақалпақ әдебиеті солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде жасалған. Қазан төңкерісіне дейін араб жазуына негізделген ортаазиялық түркі әдеби тілі қолданылған. Өзбек тілімен тығыз қарым-қатынаста болу қарақалпақ тіліне, әсіресе оның лексикасы мен морфологиялық құрамына әсер еткен. Қарақалпақ тілінің әліпбиі латын әліпбиіне негізделген.

Діні

Қарақалпақтар сүнниттік мұсылмандар. Оларға да көптен бері исламның мистикалық ағымы – сопылық ағым әсер еткен. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағанға дейін қарақалпақтардың көпшілігінің өмірінде діни тәжірибе мен ілім аз ғана рөл атқарған. Кейбір қарақалпақтар мұсылман дініне ресми түрде кірмейтін кейбір діни нанымдарды ұстанады.

Тарихы

Қарақалпақтардың тарихы бірнеше ғасырларға созылады. Халықтың ежелгі ата-бабалары біздің дәуірімізге дейінгі ІІ-V ғасырларда Арал теңізінің оңтүстік жағалауында өмір сүрген сақ-массагет тайпалары (иран тілдес көшпенділер) болып табылады. Шежірелерде «қара қалпақтарға» сілтемелер бар. Тарихшылар бұл терминді халықтың «қарақалпақ» атауымен байланыстырады.

Қарақалпақтар

XVI ғасырдың ортасына қарай бірнеше печенег, қыпшақ (половцылардың түркі тілдес тайпалары), ноғай және оғыз тайпалық руларынан ұлттың қалыптасу процесі аяқталды. Сол ғасырда тақ үшін жүргізілген өзара күресте Ноғай хандығы Үлкен, Кіші және Алтыұл Орда болып үшке бөлінді. Қарақалпақтар алты ұлыс Ордасының құрамына кірді. XVI ғасырдың аяғына жататын дереккөздерде қарақалпақтар біртұтас халық ретінде айтылады.

Қалмақтардың үздіксіз жорықтары Арал қонысын екі топқа бөлді. Қарақалпақтар Сырдария мен Әмудария арасындағы бос жерлерге қоныстанып, суару және егіншілікпен айналыса бастады. XIX ғасырдың алғашқы жылдарында қарақалпақ тайпалары Хиуа хандығының қол астына өтті.

1811 жылы Хиуа хандары қарақалпақ елін жаулап алып, Әмудария сағасына көшірді. 1855-56 және 1858-59 ж. қарақалпақтар Хиуа езгісіне қарсы көтерілді. Патшалық Ресей әскерлерінің 1873 ж. шапқыншылық жорығынан кейін Әмударияның оң жағалауындағы қарақалпақтар Ресей мемлекетінің қол астына өтіп, Әмудария бөліміне бірікті. Бұл бөлініс 1887 ж. Түркістан ген.-губернаторына қарайтын Сырдария облысының құрамына енді. Ал өзеннің сол жағалауын мекендеген қарақалпақтардың аз бөлігі Хиуа хандығының қарамағында қалды. 1920 ж. желтоқсанда оң жағалаулық қарақалпақ жері Түркістан АКСР-іне қарайтын Әмудария облысы болып құрылды. 1921 ж. Қарақалпақ облыстық партия ұйымы құрылды. 1924 ж. БРОАК Түркістан АКСР-інің қарақалпақтар тұратын аудандарының негізінде Қарақалпақ автономиялық округін құрды, оған Хорезм Республикасының қарақалпақ округі қосылды. 1925 ж. Қазақ АКСР-інің құрамына, 1930 ж. РКФСР құрамына енді. 1932 ж. Қарақалпақ АКСР-і болып, 1936 жылдан Өзбек КСР-інің құрамына енді. 1990 ж. Қарақалпақстан Өзбек Республикасының құрамындағы егеиен мемлекет, 1992 ж. Қарақалпақ Республикасы болып жарияланды.

Кәсібі

Қарақалпақтардың негізгі қызметі мал шаруашылығы. Негізінен ірі қара, қой, құс өсіреді. Балық аулаумен қатар көне дәуірден-ақ суармалы егіншілікпен шұғылданып келді. Бидай, арпа, күріш, тары екті, жүзім өсірді, әр отбасының бау-бақшасы болды. КСРО тұсында Өзбекстанда ауланатын балықтың 90%-ын қарақалпақтар беріп келген. Алайда Арал апатына байланысты балық аулау кәсібі үлкен күйзеліске ұшырады. Қарақалпақтар егістіктерді суару үшін көлдер мен бұлақтарды шебер пайдаланған. Осы уақытқа дейін Сырдария өзенінің төменгі ағысында егістік іздері мен 18 ғасырдағы арнайы суландыру құрылыстарының қалдықтары сақталған. Қысқа малды бордақылау үшін шөп, қамыс жинады. Қарақалпақтар қорғасын, селитра, қызыл мыс өндіріп, олардан оқ пен мылтық жасалған. Олар Бұхарадан қару-жарақ алды.

Қарақалпақтардың шаруашылық және тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыратын жеке қолөнер өндірісі дамыды. Алаша және басқа да маталар тоқып, кілем, жүйрік, төсеніш, киіз (түйе немесе қой жүнінен тоқылған кілем), мата, иленген былғары жасаған. Шеберлер ер-тоқым, ер-тұрман жасаған. Қарақалпақтар ағаш пен сүйек оюының, сондай-ақ кілем тоқу мен кестелеудің тамаша шеберлері болған.

Тұрмыс салты

Олардың рулық бөлінуі қарақалпақтардың мәдениетінде үлкен мәнге ие болды. Қарақалпақтардың бүкіл территориясы екі тайпа конфедерациясына: арыс және қоңыратқа бөлінді. Арыс конфедерациясына 100 рудан тұратын 12-ден астам тайпа кірді. Олар негізінен Амударияның оң жағалауының аумағында өмір сүрді. Қоңырат тайпалары сәйкесінше Әмударияның сол жағалауын алып жатты.

Дәстүрлі баспаналары

Қарақалпақтар жартылай отырықшы халық, оларда құрылыс материалдарымен, орналасу тәсілімен және орналасуымен ерекшеленетін көптеген уақытша тұрғын үйлер болған. Барлығы негізінен табиғи-экономикалық жағдайларға байланысты болды. Негізінен тұрақты тұрғын үйлер - киіз үй мен «там» деп аталатын саман үй. Олар қыста және жазда киіз үйлерде тұрды.

Үй тікбұрышты, тегіс төбесі бар. Онда бір немесе екі тұрғын үй болды. Үймен бірге бір шатырдың астында ошақ, қора, қойма, аула орналасып, үйдің кіреберісі үлкен ағаш қақпамен жабылған. Тамда негізінен қыста өмір сүріп, жазда киіз үйге көшкен. Қарақалпақтар жартылай сазбен сыланған жеркепе салды. Бүгінде Қарақалпақ елді мекендерінде заманауи тұрғын үйлер кең таралған, бірақ көптеген дәстүрлі тұрғын үйлер де бар.

Сәукеле киген қарақалпақ қызы

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі киім тек аға буын өкілдерінде ғана сақталған. Ерлер үшін тоқылған жейде, етікке тығылған шалбар, белдік немесе орамалмен белдікпен байлаған тігілген шапан, қыста қой терісінен жасалған тон жатады. Бас киімі – қара қой терісінен (шөгірме, кураш) тігілген. Әйелдер киімі – көйлек, шалбар (ыштан), қамзол, жеңсіз көкірекше, қыста – тон. Бұрын өзбек және тәжік паранжасы сияқты шапан (жегде) болды, бірақ чачвансыз (Қарақалпақ әйелдері бетін жаппаған). Костюм күміс зергерлік бұйымдармен толықтырылды (білезіктер, сырғалар, сақиналар).

Жастар ашық түсті көйлек киді, қарттар ақ немесе қара түсті, ал жоқтау түсі көк түсті. Бас киімі – урамал (шалма түріндегі бас киімге байланған ұзын мата). Кимешек пен қалыңдықтың тойға арналған бас киімі - сәукеле қолданыстан шығуда.

Дәстүрлі тағамдары

Қарақалпақ асханасы қазақ, өзбек, түркімен сияқты халықтардың асханасымен ұқсас келеді. Ет өнімдерінен сиыр, қой, түйе, жылқы, қоян және үй құстарының еттерін пайдаланады. Әсіресе, қой мен сиыр еті. Қарақалпақтар мұсылман халқы болғандықтан, шошқа етін тұтынбайды.

Кең таралған тағамдары — гүртік, палау, лағман, манпар, шауле, мәнті, самса, тұшпаралар, шорпа, шорпа-машаба, кеспе сорпа. Бидай ұнынан жасалған шелпек барлық дерлік тамақпен бірге беріледі. Тамақты сүт қосылған қара шаймен немесе көк шаймен ішеді. Орта Азияның басқа халықтары сияқты қарақалпақтар да палау, шорпа, мәнті сияқты шығыс тағамдарын дайындайды. Қарақалпақ тағамдарының өздеріне тән ерекшеліктері бар: гүртік (жуери (джугари), бидай гүртік, шаж гүртік, май гүртік және т.б.), палау, шауле, лағман, кеспас (кеспе, манпар, нарын, мәнті, бөрек (көк бөрек, су бөрек, маек борек), ақсаулақ (сорпалы ақсаулақ, қауын ақсаулақ және т.б (ақсаулақ — лаваш,), қарма (балық қосылған джугари), машаба, сүтлаш, гөже, самса, қырмыш, гөш нан, загара нан және т.б.

Қарақалпақтардың кең тараған тағамдарының бірі — жуери гүртік пен май гүртік. Бұлар бұрыннан келе жатқан тағамдар, алайда бұларды қарақалпақ әйелдері қазір де дайындайды. Дурама — үзбе кеспе қосып дайындалатын майдалап туралған ет.

Фольклоры

Бай фольклор сақталған: лирикалық және әдет-ғұрыптық-тұрмыстық жырлар, ертегілер, аңыздар, батырлық эпостар («Алпамыс», «Қырық қыз», «Қоблан», т.б.), халық әншілері (бахсы) мен қиссашылар (жырау) орындаған.

Ұлттық мейрам мен ойындарға құрбан айт, ораза айт, наурыз мерекесі, сүндет той, бәйге (ат жарысы), ылақ (көкпар) күрес (палуан жарысы), дәруаз жатады. Қарақалпақтар сөз өнеріне ден қойған халық. Той-томалақ пен әр алуан жиындарда масқарапаздар (күлдіргі айтысы) жарысы өткізіледі. Қарақалпақтар ауыз әдебиеті бай. 18 ғасырда өмір сүрген ұлттық жазба әдебиетінің негізін қалаушы Жиен жырау мен 19 ғасырдағы Әжінияз, Бердақ қарақалпақ әдеби тілінің дамуына лайықты үлес қосты. Әнші-жыршылар мен қиссахандар халықтың ертедегі музыкалық мәдениетін ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші болып табылады.

Музыкалық аспаптары - дутар, қобыз, ғыржақ, баламан, най, сырнай, шаңқобыз.

Қазақстандағы қарақалпақтар

Қарақалпақтар қазақтармен ежелден туыстас халық болғандықтан, көне дәуірлерден бері аралас-құралас өмір сүріп келеді. Қазақстанда 2,8 мың, оның ішінде Маңғыстау облысында 1,8 мың, Атырау облысында 553 қарақалпақ тұрады (2014).

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Қарақалпақтар