Уикипедия

Ноғайлар

Ноғайлар (ноғ. ногай, ногайлар) — Солтүстік Кавказды мекендейтін түркі халқы. Халық саны 110,000 адамнан астам, соның 104 мыңы Ресейде тұрады. Ноғайлар негізінен Ресейдің Дағыстан, Қарашай-Черкесия, Шешенстан республикалары, Ставрополь өлкесі және Астрахан облысында тұрады. Бір бөліктері Украинаның Қырым Республикасының солтүстігінде, Румыния теңіз жағалауында және Түркияда тұрады. Дағыстанның Ноғай ауданы және Қарашай-Шеркесияның да аттас ауданы бар, алайда екеуінің де автономиялық деңгейі жоқ. Ноғай халқының шығу тегі жиі қыпшақтар, маңғыттар, құмандар және печенегтермен байланыстырылады.

Ноғайлар
ноғ. ногай, ногайлар
Бүкіл халықтың саны

110 000

Ең көп таралған аймақтар
 Ресей

103 660

 Румыния

4 057

 Болгария

5 000

 Қазақстан

425

 Украина

385

 Өзбекстан

200

Тілдері

ноғай тілі

Діні

суннизм

Этнонимі

өңдеу

Макс Фасмер сөздігіне сәйкес, этноним қырым татарларының nоɣаi тілінен шыққан, бұл қазақтың nоɣаi «Ресейдің шығысында тұратын татар» деген сөзімен бірдей. Бұл сөз моңғолдың nоqаi «бөрі» сөзінен шыққан.
А.Ф.Вельтман ноғай моңғол тілінде «ит» дегенді білдіреді, ал ескі моңғол тілінде «бөрі» дегенді білдіреді, бұл оғыз тілінен немесе парсы тілінен енген халық атауының мағынасы — «төбет/ит/қасқыр» бірдей мағынадағы «сақ» деген нұсқаны алға тартты.[1]

Тілі

өңдеу
Толық мақаласы: Ноғай тілі

Ноғай тілі алтай тілдері семьясының түркі тілдерінің батыс ғұн бұтағындағы қыпшақ тобының қыпшық-ноғай ішкі тобына жатады.[2]

Діні

өңдеу

Ноғайлардың дәстүрлі діні — сунни исламның ханафи мазһабы.[3]

Тарихы

өңдеу
 
Филипп фон Страленбергтің картасындағы Үлкен және Кіші ноғай ордалары

Ноғай халқының қалыптасуында 3 кезеңді атап өтуге болады: Ноғай ордасының құрылуы және ыдырауы (XV–XVII ғасырдың бірінші жартысы), бөліну кезеңі (XVII ғасырдың екінші жартысы–XVIII ғасырдың бірінші жартысы) және соңғысы — ноғай ордаларының Ресей империясының құрамына кіруі (XVIII ғасырдың екінші жартысы).

Өз дәуірінде Еуразия құрлығында ноғайлардың рөлі зор болатын. Ноғайлар Қырым хандығында, Днестр мен Днепрдің төменгі сағаларында (орыс тарихында «Дикое поле» деген атпен белгілі, қазіргі Украина жерлері), Валахия мен Добруджада, оңтүстік Молдовада, Еділ бойы, Орал бойы мен Сібірде және бүкіл Солтүстік Кавказда (көбіне Дон мен Құбан арасы) тұрған болатын.

Ноғайлардың өте күшейген кезі ХV ғасырдың соңы және ХVІІ ғасырдың бірінші жарты жылдығының аралығында еді. Мәселен, Қырымда тұратын ноғайлар Қырым ханынан тәуелсіз бола отырып, сол кездегі Ресейдің оңтүстік шекаралас аумақтарына жиі шабуылдар жасап тұрды. Орыс үкіметі 1550 жылы ноғайлардан қорғану үшін «Засечная черта» деген қорғаныс желісін салды. 1580–1590 жылдары осы желі бойында тірек пунктері мынадай қалалар салына бастады: Воронеж, Елец, Ливны, Оскол, Валуйки және т.б.. Бұл қамалдарды салудан кейін орыстар енді өз әскерлерін Ока өзенінің бойынан неғұрлым оңтүстікке қарай жылжытып, Мценск, Орёл және Новосел қалаларының төңірегіне шоғырландыра бастайды.

ХV ғасырдың екінші жартысында ноғайлар екіге бөлінді: Үлкен және Кіші орда. ХVІІ ғасырда қалмақтардың қатты қысымынан кейін (қазақ тарихында «Ала тайдай бүліну» деген атпен белгілі) ноғайлар бұрынғы мекендерін тастап, тек Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауы бойында ғана қалды. Ал, ХVІІІ ғасырда ноғайлар Осман мен Ресей империяларының арасындағы ойыншыққа айналды, бұрынғы тәуелсіздігінен толық айырылды. ХVІІІ ғасырда жұртта қалған аз ноғай төрт приставтыққа бөлініп Ставрополь губерниясының құрамына қосылды, патша үкіметінің отарлау саясатына шыдамаған ноғайлардың екінші толқыны шетел аса берді.

1944 жылы Шешен-Ингуш АКСР таратылғаннан кейін Грозный облысы құрылып, оған Ноғай даласының аудандары қосылды. Шешендер мен ингуштарға Қазақстаннан өз ата-мекеніне қайтуға рұқсат берілгеннен кейін Ноғай, Қызлар және Тарум аудандары Дағыстанның, ал Шелковский ауданы Шешенстан-Ингушетияның құрамына берілді, ал Нефтекум ауданы Ставрополь өлкесінің құрамында қалды. Осылайша, ноғайлардың этникалық аумағы Ресей Федерациясының әртүрлі субъектілерінің құрамында бөлініп қалып, ноғайлардың қоғамдық-саяси өмірінде дағдарыс туды. Дағыстандағы Ноғай ауданын басқа жерлерде тұратын ноғайлар сол жерлерде азшылықты құрауының өзі де әсер етпей қоймады, бірақ 2005–2006 жылдары Қарашай-Шеркес автономиясындағы ноғайлар өз ауданын құра алды.[4]

Ноғай бөліктері

өңдеу
 
Ноғай 1830

Ноғайлардың Үлкен ордасы

  • Бұжақ ноғайлары — Танай (Дунай) өзенінен Днестр өзеніне дейінгі жерлерде;
  • Жетісан ноғайлары — Днестр өзенінен Оңтүстік Буг өзеніне дейінгі жерлерде;
  • Жембойлық ноғайлары — Оңтүстік Буг өзенінен Қырым түбегіне дейінгі жерлерде (ертеде Жем жағасында тұрған);
  • Жетіскөл ноғайлары — Қырым түбегінің солтүстік жерлері;

Ноғайлардың Кіші ордасы

Ашықұлақ, құм ноғайлар бар Ставрополь өлкесінде тұрады, Астрахан ноғайлары бар. Қазаққа кірген ноғай-қазақ деген ру бар, атақоныс жері — Еділ менен Жайықтың арасы.

Кәсібі

өңдеу

Ноғайлының негізгі кәсібі, тұрмысы — мал шаруашылығы. Төрт түлікті: жылқы, түйе, қой, сиырды түгелімен өсірді. Әсіресе, өгіздер, олар негізінен, өгізбен көшетін. Төрт түліктен, қойдан кейінгі көп өсіргендері — жылқы.

Аңшылық ноғайллардың әрі сауығы, әрі кәсібі еді. Қаршыға, лашын, қыран баптап, ит жүгіртіп, құс салу - машықты тірліктері болды. Қолөнер түрлерінен тері, қой терісін, ағаш өңдеу дамыды, киіз, мата жасалды, шапан, бас киім, етік, кілемдер жасалды. Қаз мамығынан жастық, көрпе, мамық төсек, жазу үшін қаз қауырсыны пайдаланылған.[5]

Тұрмыс салты

өңдеу

XIX ғасырда отбасының екі түрі болды: үлкен (патриархалдық) және шағын. Қарым-қатынастар адат (әдет құқығы) және шариғат (мұсылман құқығы жүйесі) нормалары негізінде құрылды, бұл отбасының әміршіл құрылымының сақталуына және әйелдер мен жас ерлердің құқықтарының болмауына ықпал етті.[6]

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

өңдеу

Дәстүрлі тұрғын үйлер – көшпелі және отырықшы өмір салтына сәйкес келетін шатыр (киіз үй) және үй (уьй); Ноғайлардың ең көне баспанасы киіз үй деп есептелу керек. Ноғайлардың киіз үйі – үлкен (термэ) және шағын, тасымалы (отав) – дөңгелек пішінді, көшпелілердің типтік шатыры болған. Отырықшы ноғайлар жартылай жеркепе (ерме къазы) және жер үстіндегі жалпақ төбесі бар саман үйлерде тұрған. Үйде ас үй-кіреберіс (аятюй) және жатын бөлмелері (ичюй) болды. Ұлдары үйленгеннен кейін, үйге жаңа бөлмелер қосылды. Суық ауа райында киіз үйді жылыту үшін және тамақ пісіру үшін ашық ошақ пайдаланылды. XX ғасырдың басында темір пештер пайда болды.[7]

Дәстүрлі киімдері

өңдеу
 
Дәстүрлі киімдегі ноғай қызы

Ноғай халқының киімінің өзіндік стилі мен ерекшелігі бар. Әйелдердің дәстүрлі ұлттық киімі аба (көйлек), кандибаг (алжапқыш), капи (белдік) және кепенектен (шапан) тұрады. Аба – кестемен әшекейленген, шынжыр немесе белдікпен байланған ұзын жеңді ұзын ақ көйлек. Кепенек - көйлек үстіне киетін кең алжапқыш. Кепенек – ою-өрнекпен, ою-өрнекпен әшекейленетін тар жеңді ұзын шинель.

Ерлердің дәстүрлі киімдерінің де көшпелі өмір салтына тән өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың костюмінде бас киім телпек, қара шалбар, былғары белдік, былғары етік және халат сияқты ерекше элементтер бар. Бұл элементтердің барлығы мәдени және діни мұраны бейнелейтін детальдармен және ою-өрнектермен сипатталады. Ерлердің дәстүрлі киімдерінің де көшпелі өмір салтына тән өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың костюмінде бас киім (черкес пальто), қара шалбар, былғары белдік, былғары етік және халат сияқты ерекше элементтер бар. Бұл элементтердің барлығы мәдени және діни мұраны бейнелейтін детальдармен, ғұрыптық бастаулармен және ою-өрнектермен сипатталады.

Ноғайлардың ұлттық киімінің маңызды элементі - бас киім. Әйелдер ленталармен, гүлдермен, моншақтармен және басқа сәндік элементтермен безендірілген тимпей деп аталатын бас киімдер киеді. Ерлердің бас киімдері тақиядан бастап бөрік немесе орамалдарға дейін әртүрлі болуы мүмкін. Зергерлік бұйымдар таққан. Аяқ киімдері — етік, башмақ, шарық.[8]

Дәстүрлі тағамдары

өңдеу

Дәстүрлі ноғай асханасында ет маңызды орын алады. Қолданылатын негізгі ет – қой, сиыр және құс еті. Еттен кәуап, қуырдақ және түрлі ет сорпалары сияқты түрлі тағамдар дайындалады. Әсіресе тоқты еті танымал, мерекелік тағамдардың ажырамас бөлігі болып табылады. Жарма тағамдары ноғай асханасында да кең таралған. Тары, күріш, қарақұмық танымал. Олар әртүрлі ботқалар мен гарнирлерді дайындау үшін қолданылады.

Ноғайлардың рационында сүт өнімдері де маңызды орын алады. Сүт, йогурт, айран, ірімшіктер әртүрлі тағамдарға қолданылады. Мысалы, сүттен сорпа немесе тәтті сүтті десерттер дайындалады. Көкөністер мен шөптер де ноғай асханасының ажырамас бөлігі болып табылады. Олар салаттар, тағамдар мен гарнирлер дайындау үшін қолданылады. Танымал көкөністерге картоп, сәбіз, пияз, бұрыш және қызанақ жатады. Тағамдарға ерекше хош иіс пен дәм беру үшін әртүрлі шөптер мен дәмдеуіштер де кеңінен қолданылады.

Дәстүрлі кондитерлік өнімдер мен тәттілер де ноғайлар асханасының маңызды бөлігі болып табылады. Мысалы, ашық отта немесе пеште пісірілетін ет, картоп пюресі немесе асқабақ қосылған дәстүрлі бәліштер. Ноғайлардың да бірнеше ерекше аспаздық дәстүрлері бар. Мысалы, олар маңызды және құрметті қонақтарға ұсынылатын катори (ұлттық пирогтың ерекше түрі) жиі дайындайды. Ноғайлар сонымен қатар мерекелік дастархандарды ұйымдастырғанды ​​ұнатады, онда олар көптеген тағамдар дайындайды және келгендердің барлығын сыйлайды.

Негізгі ұлттық сусындары — қымыз, одан басқа айран, бөзе, бал шербет, ноғай шайы дайындалады.[9]

Фольклоры

өңдеу

Ноғай халқының мифтері мен аңыздарында бұл халықтың шығу тегі туралы айтылады, олардың космогониясы тұжырымдалады, табиғат құбылыстары түсіндіріледі. Олар маңызды батырларды, құдайларды және тарихи оқиғаларды сипаттайды. Ноғай фольклорында аруақтар мен зұлым рухтар сияқты мифтік тіршілік иелері де ерекше орын алады. Ноғай халқының ертегілері даналық пен әдепті жеткізеді, жақсылық пен жамандықты, батырлардың шытырман оқиғалары мен сынақтарын баяндайды. Әңгімелерде өскелең ұрпақты құндылықтар мен адамгершілікке үйретуге көмектесетін моральдық хабарлар мен сабақтар жиі кездеседі. Ноғай халқының халық әндері олардың мәдениетінде ерекше орын алады. Оларда махаббат, табиғат, еңбек, мерекелер сияқты ноғайлар өмірінің сан алуан қырлары бейнеленген. Әндер көптеген оқиғалар мен мерекелерді, соның ішінде үйлену тойларын, мерекелерді және басқа да қоғамдық жиындарды сүйемелдейді.

Билер мен әдет-ғұрыптар да ноғай фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Дәстүрлі билер халықтың мұрасы мен мәдени құндылықтарын жеткізеді. Олар ноғай мәдениетінің қуанышын, бірлігін, сұлулығын білдіреді. Ноғай халқының фольклорының тарихи-мәдени, әлеуметтік мәні бар. Ол осы халықтың мұрасы мен салт-дәстүрін сақтауға және жеткізуге көмектесіп қана қоймай, оның болмысын нығайтуға және қалыптастыруға көмектеседі. Қазіргі кезде ноғай фольклорын сақтау және насихаттау бағытында көптеген жұмыстар жүргізілуде. Бұл мәдениетті танымал ету үшін фестивальдар, концерттер және басқа да шаралар ұйымдастыратын ұйымдар мен қауымдастықтар бар.[10]

Қазақстандағы ноғайлар

өңдеу

Қазақстанның ноғай диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

  • 1970 жылы — 155 адам;
  • 1979 жылы — 236 адам;
  • 1989 жылы — 539 адам;
  • 1999 жылы — 350 адам;
  • 2009 жылы — 295 адам.

Қазақстан ноғайларының басым бөлігі (63,5%-ы) Атырау облысында тұрады.[11]

Танымал ноғайлар

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Ноғайлар. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  2. ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 155. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
  3. ↑ Ярлыкапов А.А. Ноғайлардың наным-сенімдері. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  4. ↑ Амандық Амирхамзин. Ноғайлар туралы. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  5. ↑ Ноғайлар (ноғай) – Солтүстік Кавказдың жауынгер халқы. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  6. ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 384. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
  7. ↑ Әлем халықтары/Ноғайлар. Тексерілді, 19 ақпан 2025.
  8. ↑ Дәстүрлі киімдері. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  9. ↑ Дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  10. ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 18 ақпан 2025.
  11. ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 342. — ISBN 978-601-7472-88-7.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ноғайлар&oldid=3434688» бетінен алынған