Ингуштар

Ингуштар (өзд. атауы – галгай) немесе инғұштар – Ресей Федерациясы құрамындағы Ингуш Республикасының байырғы халқы.

Халқы

Жалпы саны – 385,5 мың адам (2010). Антропологиялық жағынан ингуштар еуропалық нәсілдің балқан – кавказдық түріне жатады. Нах-Дағыстан тілдері тобына жататын ингуш тілінде сөйлейді. Мұсылман дінінің сүннит тармағын ұстанады. Ингуштер – Солтүстік Қапқаздағы вайнах халықтарының бірі. Бүгінде аталмыш халықтың өкілі болып табылатын қарабұлақтар Түркия мен Таяу Шығыста мекендейді. Әйтсе де, кейде оларды ингуштерден бөлек этнос ретінде қарастырады.

Тарихы

Б.з. І ғасырында ежелгі грек географы Страбон өз еңбегінде солтүстік қапқаздық «гаргарейлер» деген халықты көрсетеді. Бұл ингуштердің өз тіліндегі атауы «галгаи» сөзіне ұқсас болғандықтан ғалымдар аталған халықтың тарихы сол кезеңнен бастау алады деп топшылап жүр. Ерте кезде ингуштар жеке-дара рулық-тайпалық топ болып, таулы, үстіртті өңірді қоныстанып келген. Джерах, ореппин (кистин), галгай, цорин және мецкаль деген бірлестіктер атаулары тарихтан белгілі. Ингуштардың жазыққа қоныстануы 16 – 17 ғасырлардан басталып, әсіресе 19 ғасырдың 30 – 60-жылдары кең өріс алды. Жазықтағы алғашқы қоныстары – Тар аңғарындағы Ангуш ауылы. 1924 жылы Ресей Федерациясы құрамында Ингуш автономиялық облысы құрылды. 1934 жылы ингуштарды өздеріне тілі мен мәдениеті жағынан туыстас шешендермен біріктіріп, Шешен-Ингуш автономиялық республикасы құрылды. Алайда 1944 жылы шешен мен ингуш халықтарының конституциялық құқығы бұзылып, Қазақстанға жер аударылды. Тек 1957 жылы ғана автономиялық республика қайта қалпына келтіріліп, шешендер мен ингуштар өз отанына қайтарылды. Қазіргі Ингушетия – Ресей Федерациясы құрамындағы дербес республика.

Ұлттық киім киген ингуш әйелі

Тілі мен діні

Өз тіліндегі атауы Ингуш, галгаи

Жалпы саны 700 мың адам

Мекен ететін аймағы Ресей (Ингушетия, Солтүстік Осетия), Қазақстан

Тілі Ингуш тілі

Діні Мұсылман-сүнниттер

Туысқан халқы Бацбилер, шешендер

Исламға дейін ингуштер христиан дінінде болды. Кейбір дерек көздерінде христиан діні ингуш жеріне Х ғасырда келген деп көрсетілген. ХҮІ ғасырда аймаққа Шешенстан мен Дағыстан арқылы Ислам діні тарала бастады. Әйтсе де, ХІХ ғасырда ғана Ислам діні ресми түрде бекітіліп, ингуштердің негізгі діні болып қабылданды.

Басты діни мейрамдар: Маулид Аннаби — раби аль-авваль айының 12 күні аталып өтетін Мұхаммед пайғамбардың туған күні. Дұға оқу, қайыр садақа беруден басқа бұл күні Мұхаммед пайғамбарды мадақтайтын өлең оқылады; Лей-лят Әл-Қадыр — тағдыр шешілетін, тілеу тілейтін түн, Рамазан айының 27 не қараған түн (ингуш тілінде «лейлатыл кадри бийс»). Бұл түні Мұхаммед пайғамбарға Құран түскен. Жыл сайын осы түні Алла әр адамның тағдырына байланысты шешім қабылдайды, дұға оқу арқылы тілеген тілектерін қабыл алады.

Шаруашылығы

Ингуштардың негізгі кәсіптері – егін шаруашылығы (негізінен, жазық жерлерде), мал шаруашылығы (таулы жерлерде). Жүзім, бау-бақша шаруашылығы да бар. Дәнді дақыл, жүгері, көкөніс өсіріледі. Малдан қой, сиыр, буйвол[[]], жылқы асырайды. Көптеген ингуштар сакля деп аталатын бір жақ қабырғасы жарға тірелген екі-үш қабатты үйлерде тұрады. Қазіргі мекен-жайлары кірпіштен, тастан, ағаштан қаланған шатырлы үйлер.

Мәдениеті

Ингуштардың ұлттық киімі шешен, осетин халықтарының киіміне ұқсас. Ерлер басына черкес киеді. Әйелдер кең етекті ұзын көйлек киіп, орамал тартады. Ингуштардың ұлттық киімінің дәстүрлі кавказ ұлттарының киімдерінен айырмашылығы болған жоқ. Тек ерлердің тарихи әскери амунициясы мен әйелдердің «кур-харс» деп аталатын бас киімі ғана ерекшеленеді. Ерлердің киімі — газырлы черкеска («бустами-чуки»), салтанатты жағдайлар мен әскери уақытта киюге арналған. Газырлар оқу-әдірлер, қолдан жасалған оқтарды сақтауға арналған қобдиша ретінде пайдаланған. Ерлердің күнделікті киімі белі қиғаштанып келген жағасы жоқ бешмет болып табылады. Қысқы уақытта бешметті черкесканың сыртынан киген. Жорыққа шыққанда сыртынан башлыкы бар («палчык») бурку («тукул-ферт») киген. Қысқы бас киім папаха («холгыз-кий»), жұмыс істеген киетін бас киім — шапка («кертыттул кий») болған. Жазда ыстық күндері үй жағдайында дайындалған жүннен жасалған шляпа («беген-кий») киген. Ерлер жейделерінің жең ұшы қабаттама, жағасы-тік, жіптен жасалған түймеден тігілген. Сонымен қатар бос шаровар, аяғына қоныш киіп жүрген. Белдеріне күміспен безендендірілген жіңішке белбеу таққан. Әйелдердің киімі салтанатты жағдайларда киетін, күнделікті, арнайы және қаралы күндері киетін киімдерден тұрған. Мерекеге және үйлену тойына киілетін киім («чуки») өте қымбат, алтын және күміс жіптермен тігілген. Белбеу, бас киім, күмістен жасалған алқа кіретін арнайы жинақпен бірге киген. Бұрынғы заманда «кур-харс» деп аталған бас киім болған.

Тағамдар ингуш тілінде «шу» деп аталды. Құрметті тағам арнайы сойылған қой етінен, егер қонақ асығыс болса, күрке тауық немесе тауық етінен дайындалады. Етті ірі етіп турап, картоп, көк шөптен дәмдеуіштер қосады. Дәстүр бойынша келген қонаққа арнайы мүшелер: жартылай бөлінген малдың басы, төс, жамбас беріледі. Етке қосып сорпа, жұмыртқа, көк шөп дәмдеуіштері негізінде дайындалған тұздық, одан кейін қонақтың тілегі бойынша сорпа береді. Бұдан басқа етке табаққа салып жүгері немес бидай ұнынан жасалған тұз қосылмаған қамырдан пісірілген («халтымыж») үзік кеспе береді. Ас үстінде ингуш халқы дәстүрінің ұстанымдарына негізделген ерекше әдеп сақталады. Екінші тағамға, шайға үйде дайындалған халва, күріш пен мейіз, өрік, қара өрік қосылған тәтті палау, түрлі ұннан жасалған тағамдар: бәліш, құстіл («зокаж») және т.б ұлттық сипаттағы тағамдар ұсынады.

Ингуштардың бай фольклоры бар. Ингуш халқы ауыз әдебиетіне, эпостық жырларға өте бай. Сондай-ақ, ән мен би өнері де өте жоғары деңгейде дамыған. Қазақстанда Ингуш ұлттық-мәдени орталығы жұмыс істейді. Ұлттық музыкалық ансамбльдері, т.б. өнер ұжымдары бар.

Ингуш халықтарының салтында қонақжайлық ерекше маңызды болып табылады. Қонақ ұлтына, дініне қарамастан демалып, тамақ ішіп, қонып шыға алады. Үй иесі оның өмірі мен қауіпсіздігіне толық жауапкершілікте болады. Бұл салтты бұзу қылмыс жасағанмен бірдей болып бағаланады. Ингуштар арасында басқа да тау халықтарындай қару алмасу салты таралған, қазір де бар. Ингуштардың маңызды дәстүрі ата-анасын құрметтеу, оларға жол беру, жолын кеспеу, сөзін бөлмеу, үлкендердің сөзіне араласпау, олардан бұрын сөйлеп, сөздерін бөлмеу керек.

Дәстүрлі музыкалық аспаптарына: үш шекті балалайка («дахчин пандыр»), саз-сырнай, зурна, шекті аспап («чендырг») и дауылпаз («фатт») жатады.

Қазақстандағы ингуштар

1943 жылдың қазан-қараша айларында Кеңес өкіметі мен Қызыл Армияға қарсы террористік әрекеттер ұйымдастырмақ болды деген айып тағылып, осыған орай ингуштар Қазақстанға 1944 жылдың ақпан айынан бастап күштеп көшірілді. Қазақстанда 15 мыңнан астам ингуштар тұрады (2013).

Тағы қарыңыз

• Ингуш тілі
• Ингуш ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері