Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (шеш. Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика; ингуш. Нохч-Гӏалгӏай Автономни Советски Социалистически Республика), немесе Шешен-Ингуш АКСР (орыс. Чечено-Ингушская АССР), немесе Шешен-Ингушетия (орыс. Чечено-Ингушетия) — 1936—1944 және 1957—1993 жылдары болған РКФСР құрамындағы автономиялы республика. Орталығы Грозный қаласы болған.
| РКФСР құрамындағы республика (1936–1944), (1957–1993) | |||||
| Шешен-Ингуш Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы | |||||
| шеш. Нохч-ГӀалгӀайн Автономин Советийн Социалистийн Республика ингуш. Нохч-Гӏалгӏай Автономни Советски Социалистически Республика орыс. Чечено-Ингушская Автономная Советская Социалистическая Республика | |||||
 Баклан көшесі, Грозный | |||||
| |||||
|
«Чечено-Ингушетия моя» | |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Кіреді | |||||
| Әкімшілік орталығы | |||||
| Жоғарғы Кеңес төрағасы |
Доку Завгаев (соңғысы) | ||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Құрылған уақыты |
1936—1944, 1957—1993 | ||||
| Таратылған уақыты | |||||
| Жер аумағы |
19 300 км² | ||||
| Уақыт белдеуі |
MSK (UTC+3) | ||||
| Ірі қаласы | |||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны |
1 275 513[1] адам (1989) | ||||
| Ұлттық құрамы | |||||
| Конфессионалдық құрамы | |||||
| Ресми тілдері | |||||
| Сандық идентификаторлары | |||||
| Аббревиатура | |||||
|
| |||||
1979 жылғы санақ бойынша республиканың аумағы 19,300 км² және халық саны 1,155,805 адамға тең: оның 611,405-і шешендер, 134,744-і ингуштар және қалғаны орыстар және басқа ұлт өкілдері.[2]
Тарихы өңдеу
Ресей империясы өңдеу
1810 жылы қазіргі Ингушетия өз еркімен Ресей империясының құрамына енді, және қазіргі Шешенстан 1859 жылы ұзақ созылған Кавказ соғысы кезінде Ресеймен аннексияланды.
Құрылуы өңдеу
Ақпан және Қазан төңкерістерінен кейін кеңестер билікке келгенде, 1921 жылы 20 қаңтар күні Шешенстан мен Ингушетия Таулы Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы құрамына енді. Көп ұзамай болған Таулы АКСР ыдырауы нәтижесінде 1922 жылы Шешен жері Шешен Автономиялы облысы болды. 1924 жылы өмір сүруін тоқтатқан Таулы АКСР Солтүстік Осетин Автономиялы облысы және Ингуш Автономиялы облысы болып бөлінді. 1934 жылдың 15 қаңтарында Шешен және Ингуш автономиялы облыстары Шешен-Ингуш Автономиялы облысы болып қосылды, және жылы бұл субъект республика мәртебесіне ие болып, Шешен-Ингуш АКСР атауын алды.
Екінші дүниежүзілік соғыс және ыдыратылуы өңдеу
1942–43 жылдары Ұлы Отан соғысы кезінде 40,000-ға жуық шешендер соғысқа қатысып жатқанда, республиканың кейбір бөліктерін Нацистік Германия басып алған еді.
1944 жылы 7 наурыз күні Иосиф Сталин бұйрығымен республика ыдыратылып, халқы сатқындық, сепаратизм және нацисттермен бірігу айыптарымен депортацияланған еді. Ш-ИАКСР жері Ставрополь өлкесі, Дағыстан АКСР, Солтүстік Осетин АКСР және Грузин КСР аумақтарына берілді.
Қайта құрылуы өңдеу
1957 жылы, 9 қаңтар күні Никита Хрущёв басшылығы және де-Сталинизация кезінде ингуш-шешен халқының өз Отанына оралуына рұқсат берілді және республика қайта құрылды.[3]
Республика ыдырауы өңдеу
1990 жылы 27 қарашада Шешен-Ингуш Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Шешен-Ингуш Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады және 1991 жылғы 24 мамыр күні РКФСР Конституциясының 71-і бабына енгізілген өзгерістерге сәйкес автономиялық республика Шешен-Ингуш КСР деп атала бастады. Алайда бұл өзгеріс КСРО Конституциясына енгізілмеген, сондықтан КСРО ыдырауына дейін ресми түрде ол АКСР болып қала берген.
1991 жылы 8 маусым күні Жохар Дудаевтың бастамасымен Грозныйда Бірінші шешен ұлттық конгресі делегаттарының бір бөлігі өзін Шешен халқының Бүкілұлттық съезі (орыс. ОКЧН немесе шеш. НХДК) деп жариялады. Көп ұзамай Шешенстан ШИКСР-нан бөлініп, тәуелсіз Шешен Республикасы жарияланды.
Тамыз бүлігі Шешен-Ингушетиядағы қоғамдық-саяси жарылыстың катализаторы болды. Бұқаралық қозғалыстың ұйымдастырушысы және жетекшісі Джохар Дудаев басқарған ОКЧН Атқару комитеті болды.
ГКЧП сәтсіздікке ұшырағаннан кейін ОКЧН Атқару комитеті мен ұлттық-радикалды қанат ұйымдары Шешен-Ингуш АКСР Жоғарғы Кеңесінің отставкаға кетуін және жаңа сайлау өткізуін талап етті. 1–2 қыркүйек күндері ОКЧН-ның 3-сессиясы Автономиялық республиканың Жоғарғы Кеңесін «ыдыратты» деп жариялады және республиканың шешен бөлігіндегі барлық билігі ОКЧН Атқару комитетіне берілді.[4]
Дудаев және ОКЧН-ның басқа басшылары Жоғарғы Кеңес жиналыстар өткізетін ғимаратты жаулап алуды шешті. Шешен-ингуш парламентінің 40-тан астам депутаты соққыға жығылды, Грозный қалалық кеңесінің төрағасы Виталий Куценконы сепаратистер терезеден лақтырып жіберді, содан кейін ауруханада аяқтады. Доку Завгаев шерушілердің қысымымен Шешен-Ингушетия Жоғарғы кеңесінің төрағасы қызметінен кетті.[5]
15 қыркүйекте РКФСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Руслан Имранұлы Хасбулатов Грозныйға келді. Оның басшылығында парламенттің ыдырауы жайлы шешім жасалған ШИАКСР Жоғарғы Кеңесінің соңғы жиналысы өтті. Хасбулатов пен ОКЧН жасаған келісім бойынша Дудаевтың одақтасы Хусейн Ахмадов Шешен-Ингушетияның Уақытша Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болып сайланды. Кеңес төрағасының орынбасары болып Хасбулатовтың көмекшісі Юрий Чёрный тағайындалды.
1991 жылдың қазан айының басында Уақытша Жоғарғы Кеңесте ОКЧН жақтастары (4 мүше, Хусейн Ахмадов басқарған) мен оның қарсыластары (Юрий Чёрный басқарған 5 мүше) арасында конфликт туындады. Ахмадов бүкіл Кеңес атынан жоғары билік органы ретінде ОКЧН Атқару комитетін жоғары қоятын бірқатар заңдар мен қаулылар шығарды. 1 қазанда Шешен-Ингуш Республикасының Шешен Республикасы (Нохчийчоь, Noxçiycö) ретінде тәуелсіздігі және Ингуш Автономиялық Республикасынан бөлінуі жарияланды.
5 қазанда Уақытша Жоғарғы Кеңестің 9 мүшесінің 7-еуі Ахмедовті отставкаға жіберу және заңсыз актілерді жою туралы шешім қабылдады. Сол күні ОКЧН Атқару комитетінің Ұлттық гвардиясы Кеңес отыратын Кәсіподақтар үйінің ғимаратын басып алды, сонымен қатар Шешен-Ингуш АКСР МҚК ғимаратын басып алды. 6 қазанда ОКЧН Атқару комитеті «диверсиялық және арандатушылық әрекеттері үшін» Уақытша Жоғарғы Кеңесті таратқаны туралы хабарлады. Кеңес бұл шешімге қарамастан келесі күні өз жұмысын толық күшінде қалпына келтіру туралы шешім қабылдады (32 депутат). Жаңа төраға болып заңгер Бадруддин Бахмадов сайланды.
1991 жылы 27 қазанда ОКЧН жақтастарының бақылауымен республиканың шешен бөлігінде Шешен Республикасында (Нохчийчө) президенттік және парламенттік сайлау өтті. Джохар Дудаев өзін-өзі жариялаған республиканың президенті болып сайланды. Сайлау нәтижелерін Шешен-Ингушетия Министрлер Кеңесі мойындамады. Дудаевтың қыркүйектегі төңкерісінен кейін заңды билік құрылымдары бірнеше ай бойы сақталды. Осылайша, Шешен-Ингушетияның Ішкі істер министрлігі мен КГБ 1991 жылдың аяғында ғана таратылды.
7 қарашада РКФСР президенті Борис Ельцин Шешен-Ингушетия аумағында төтенше жағдай жариялау туралы жарлық шығарды. Алайда оны жүзеге асырудың практикалық шаралары сәтсіз аяқталды. Ханқаладағы аэродромға қонған арнайы жасақтары бар екі ұшақты шешен сепаратистері бөгеп тастады. Дудаевқа қарсы партиялар мен қозғалыстардың жетекшілері шешен сепаратистерінің жағына өтті. Шешен-Ингушетияның Уақытша Жоғарғы Кеңесі мен оның милициясы дағдарыстың алғашқы күндерінде-ақ ыдырап кетті.
8 қарашада шешен сақшылары Ішкі істер министрлігі мен КГБ ғимараттарын, сондай-ақ әскери қалашықтарды жауып тастады. Қоршауда бейбіт тұрғындар мен жанармай таситын көліктер пайдаланылды.
11 қарашада РСФСР Жоғарғы Кеңесі Президент Ельциннің Шешен-Ингушетияда төтенше жағдай енгізу туралы жарлығын бекітуден бас тартты.
1991 жылдың 30 қараша және 1 желтоқсан күндері аралығында Шешен-Ингушетияның үш ингуш аймағында – Малгобек, Назрань және Сунженскийде РКФСР құрамында Ингуш Республикасын құру туралы референдум өтті. Референдумға ингуш халқының 75 пайызы қатысып, 90 пайызы қолдады.
«Шешен революциясының» нәтижесінде Шешен-Ингушетия іс жүзінде Ичкерия Шешен Республикасы және Ингушетия болып екіге бөлінді. 1992 жылы 16 мамырда РКФСР Ата Заңына енгізілген өзгертуге сәйкес іс жүзінде ыдыраған Шешен-Ингуш КСР-і Шешен-Ингуш Республикасы деген атау алды.
1992 жылғы 10 желтоқсанда Ресей Халық депутаттарының Съезі өзінің қаулысымен Ингуш Республикасының құрылуын бекітті және РКФСР-ның 1978 жылғы Конституциясына тиісті түзету енгізді, ол ресми түрде Шешен-Ингуш Республикасын Ингуш Республикасына және Шешен Республикасына бөлді.[6]
Халқы өңдеу
Ұлттық құрамы өңдеу
| 1926 санақ1 | 1939 санақ | 1959 санақ | 1970 санақ | 1979 санақ | 1989 санақ | 2002 санақ1 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Шешендер | 295,762 (61.4%) | 368,446 (52.9%) | 243,974 (34.3%) | 508,898 (47.8%) | 611,405 (52.9%) | 734,501 (57.8%) | 1,127,050 (71.7%) |
| Ингуштар | 70,084 (14.5%) | 83,798 (12.0%) | 48,273 (6.8%) | 113,675 (10.7%) | 134,744 (11.7%) | 163,762 (12.9%) | 363,971 (23.2%) |
| Орыстар | 78,196 (16.2%) | 201,010 (28.8%) | 348,343 (49.0%) | 366,959 (34.5%) | 336,044 (29.1%) | 293,771 (23.1%) | 46,204 (2.9%) |
| Басқалары | 38,038 (7.9%) | 43,761 (6.3%) | 69,834 (9.8%) | 74,939 (7.0%) | 73,612 (6.4%) | 78,395 (6.2%) | 33,755 (2.1%) |
Діни құрамы өңдеу
КСРО құрамындағы республика және субъектілердің барлығы да ресми түрде зайырлы болғанымен, шын мәнінде Кеңес үкіметінің дінге қарсы идеологиясы болған. Одақ бойынша атеизм орнап, діннің әр түрі репрессияға ұшырады.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года
- ↑ "Всесоюзная перепись населения 1979 г. Национальный состав населения по регионам России" (орысша)
- ↑ КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы. 1957 жылғы бұйрық. «О восстановлении Чечено-Ингушской АССР и упразднении Грозненской области»
- ↑ Чеченская Республика Ичкерия. Общий обзор IGPI.RU
- ↑ Зайченко Григорий Чечено-Ингушетия: кунаки Ельцина взяли власть.
- ↑ Закон Российской Федерации от 10 декабря 1992 г. N 4071-I «О внесении изменений в статью 71 Конституции (Основного Закона) Российской Федерации – России»