Шешен тілі

Шешен тілі (өз атауы Нохчийн мотт) — Нах-Дағыстан тілдері тобына кіретін, 2 миллион адам сөйлейтін тіл, Шешен халқының ана тілі. Шешен тілінде сөйлейтін халықтың көбісі Шешен Республикасында тұрады, қалғандарын Ресейдің басқа субъектілерінде, Түркияда, Грузияда, Иорданияда және Қазақстанда табуға болады.

Шешен тілі
Өз атауы:	нохчийн мотт
Айтылуы:	[ˈnɔxt͡ʃĩː mu͜ɔt]
Елдер:	Ресей, Түркия, Грузия, Иордания, Қазақстан,
Ресми күйі:	Ресей Шешен Республикасы  Дағыстан
Реттейтін мекеме:	Шешен Республикасы Ғылымдар Академиясы
Сөйлеушілер саны:	2 миллион
Күйі:	осал
Классификация
Санаты:	Еуразия тілдері
Солтүстік Кавказ тілдері (толық танылмаған) Нах-Дағыстан тілдері Нах тілдері Вайнах тобы
Жазуы:	Кириллица (қазіргі және ресми) Грузин жазуы (тарихи) Араб жазуы (тарихи) Латын әліпбиі (тарихи)
Тіл коды
МЕСТ 7.75–97:	нох. 785
ISO 639-1:	ce
ISO 639-2:	che
ISO 639-3:	che
Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика

Шешен тілі — Ресейдің 5-ең көп тараған тіл болып келеді (орыс тілі, татар тілі, украин тілі және башқұрт тілінен кейін).

Классификациясы

Шешен тілін Нах-Дағыстан тілдерінің Нах тобына жатқызады. Ол оның ең жақын туыстас тілі, Ингуш тілімен бірге Вайнах тобын құрайды.

Диалектілері

Шешен тілінің көптеген диалектілері бар: Эһки, Чантша, Чебарлой, Малхи, Нохчмахках, Орстхой, Шарой, Шуотой, Терлой, Итум-Қали және Химой.

Шешен тілінің диалектілері көбінесе олардың Шешен Республикасы картасындағы орналасуы бойынша жіктеледі. Мысалы, солтүстіктегі ойпаттардағы шешен тілін «Оһарой мотт» («Ойпаттардағылардың тілі») дейді, және оңтүстіктегі таулы аймақтардағы диалектті «Лаамарой мотт» («Таулардағылардың тілі») деп атайды. Шешен әдебиетінің көбісі оһарой мотт диалектінде негізделген. Лаамарой тобының диалектілерінде кірме сөздерді басқалармен салыстырғанда сирек кездеседі және прото-Шешен тілінің қасиеттері байқалады.

Географиялық таралуы

Ресейдегі шешен тілінің сөйлеушілер саны 1,3 миллионнан астам болып келеді.

Ресми статусы

Шешен тілі Ресей Федерациясының құрамындағы Шешен Республикасының ресми тілі болып келеді.

Иордания

Иорданиядағы шешендер Иордания Хашимит Патшалығымен жақсы қарым-қатынаста болып келеді және өздерінің мәдениеті мен тілін еркін қолдана алады. Иорданиядағы шешен қауымы арасында шешен тілі көп қолданылады. Иорданиялық шешендер шешен және араб тілдерін біледі, бірақ олар бір-бірлерімен арабша сөйлеспейді.

Жазуы және әліппелері

Шешенстан аумағындағы Ислам дінінің пайда болғаны шешен тіліне араб жазуын алып келген еді. 1862 жылдан бастап Пётр Услар жасап шығарған шешен кириллицасы болды, бірақ ол көп қолданылмаған.

1925 жылы латын әліпбиі қабылданды. 1938 жылы ол қайта ауысып, кириллица қолданылуы басталды. Шешен тілінің осы әліпбиі бүгінгі күнге дейін қолданыста. 1990 жылдары, шешен тәуелсіздігін құру талпыныстары жылдарында, латын әліпбиінің қайта оралуы жоспарланды, бірақ барлығы да сәтсіз болып шықты.

Шешен тілінің қазіргі әліпбиі:

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	ГӀ гӀ	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Кх кх	Къ къ	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н
О о	Оь оь	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Уь уь
Ф ф	Х х	Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Юь юь	Я я	Яь яь	Ӏ

Шешен тілінің қазіргі кириллицасы орыс тілінің кириллицасынан қатты ерекшеленбейді. Орыс тілінде кездеспейтін, шешен тіліне қосылған әріптер ішінен тек бір әріп, таяқша (палочка) («Ӏ») бар. Шешен тілінде бар, бірақ орыс тілінде жоқ көптеген дыбыстарды осы таяқшаны қолданып диграф арқылы жазады. Мысалы, қазақ тілінде бар «ү» дыбысы (/y/) «уь» диграфымен; «һ» дыбысы (/h/) «хь» диграфымен; «ғ» дыбысы (/ɣ/) «гӏ» диграфымен; «қ» дыбысы (/q/) «кх» диграфымен жазылады.

Шешен әліппесінде «ё», «ф», «щ», «ы» (және кейде «я») әріптері жоқ.

Фонологиясы

Шешен тілінің дыбыстары оның басқа көршілес кавказ тілдеріне ұқсас. Шешен тілі өзінің дауыссыз дыбыстарымен ерекшеленеді: олардың оқылуы қиындықтар келтіруі мүмкін (фарингализацияланған және фарингализацияланбаған дауыссыздардың ерекшеленуі, эйективті (абруптивті) дыбыстар, диграфтар және триграфтар (екі немесе үш дыбыстың бірге, бір әріптей оқылуы)).

Дауыссыз дыбыстары

	Еріндік	Альвеолярлық	Постальвеолярлық	Тіл арты	Увуляр	Фарингал	Глотталды
Мұрындық	[m] [mˤ]	[n] [nˤ]
Үзілмелі	[pʰ] [b] [pʼ] [pː] [pˤ] [bˤ] [pːˤ]	[tʰ] [d] [tʼ] [tː] [tˤ] [dˤ] [tːˤ]		[kʰ] [g] [kʼ] [kː]	[qʰ] [qʼ] [qː]		[ʔ] ([ʔˤ])
Аффрикаттар		[t͡sʰ] [d͡z] [tsʼ] [t͡sː] [t͡sˤ] [d͡zˤ] [t͡sːˤ]	[t͡ʃʰ] [d͡ʒ] [t͡ʃʼ] [t͡ʃˤ] [d͡ʒˤ]
Саңылау	([f]) ([v])	[s] [z] [sˤ] [zˤ]	[ʃ] [ʒ] [ʃˤ] [ʒˤ]	[x] [ʁ]		[ʜ]	[h]
Ротикалық		[r] [r̥] [rˤ]
Аппроксиманттар	[w] ([ɥ]) [wˤ]	[l] [lˤ]	[j]

Дауысты дыбыстары

	алдыңғы шеңберленбеген	алдыңғы шеңберленген	артқы~ орталық
жоғарғы	ɪ iː	y yː	ʊ uː
дифтонг	je ie	ɥø yø	wo uo
орта	e̞ e̞ː	ø øː	o̞ o̞ː
төмеңгі	(æ) (æː)		ə ɑː

Шешен Уикипедиясы

Уикипедияның шешен тіліндегі «Шешен Уикипедиясы» (шеш. Нохчийн Википеди) атты нұсқасы бар. Ол 2005 жылы 28 ақпан күні пайда болды және кириллицаға негізделген.