Ноғай ауданы (Қарашай-Шеркесия)
Ноғай ауданы (ноғ. Ногай район[1]; қараш.-малқ. Ногъай район[2]; абаз. -{Нагӏвай район}-[3]; кабард.-шерк. Нэгъуей район / Нэгъуей куей[4]) — әкімшілік-аумақтық бірлік және Ресей Федерациясының Қарашай-Шеркес Республикасының құрамындағы муниципалды құрылым (муниципалды аймақ).
| Ноғай ауданы | |
| ноғ. Ногай район | |
 | |
| Әкімшілігі | |
|---|---|
| Ел | |
| Кіреді | |
| Әкімшілік орталығы | |
| Аудан әкімшілігінің басшысы |
Хапиштов Мұрат Азаматұлы |
| Аудандық кеңестің төрағасы |
Кукаев Рустам Эдуардович |
| Тарихы мен географиясы | |
| Координаттары |
44°22′00″ с. е. 41°57′00″ ш. б. / 44.36667° с. е. 41.95000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 44°22′00″ с. е. 41°57′00″ ш. б. / 44.36667° с. е. 41.95000° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Құрылған уақыты |
2007 жылы |
| Жер аумағы |
209,59 км² (1,47 %, 10 орын) |
| Тұрғындары | |
| Тұрғыны |
↘15 449 адам (2020)(3,32 %, 12 орын) |
| Тығыздығы |
73,71 адам/км² |
| Ұлттық құрамы |
ноғайлар, шеркестер, татарлар, қарашайлар, абазиндер, орыстар |
| Телефон коды |
87870 |
|
noghay-rayon.ru (орыс.) | |
|
| |
 Ноғай ауданы Ортаққорда
Координаттар: 44°22′00″ с. е. 41°57′00″ ш. б. / 44.36667° с. е. 41.95000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
.svg)
Әкімшілік орталығы — Еркін Шаһар ауылы.
Географиясы өңдеу
Ноғай ауданы Қарашай-Шеркес Республикасының солтүстік бөлігінде орналасқан. Ауданның жер аумағы - 209,59 км2 (2013 жылдан бастап), бұл Қарашай-Шеркесия аумағының шамамен 1,47% құрайды.
Ол шығыста және батыста Адығ-Хабыл ауданымен (осылайша оны екіге бөледі), оңтүстігінде Хабез ауданымен, солтүстікте Ставропол өлкесінің Кочубей ауданымен шектеседі.
Тарихы өңдеу
Қазіргі Ноғай ауданының, яғни негізінен ноғай қоныстарын біріктіретін әкімшілік-аумақтық бірліктің тарихи бастамашысы 1935-1956 жылдары болған Үлкен Халық ауданы саналады. 1980 жылдардың аяғынан бастап аймақтағы ноғай қауымдастығының өкілдері Үлкен Халық ауданын қалпына келтіру немесе ноғай халқы бар елді мекендерді қамтитын жеке аудан құру идеясын айтты.
Бұл ұмтылыстарды республикалық деңгейде іс жүзінде іске асыру 2005 жылдың маусымында басқа «ұлттық» аудан - Абазинды құру мәселесі бойынша аймақтың ішкі саяси жағдайының шиеленісуі кезінде басталды. Сонымен бірге, Қарашай-Шеркесияның ноғай халқы, әдетте, республика ішінде әр түрлі элиталық топтардың текетіресімен байланысты қақтығыстарға, оның ішінде ҚШР-ды мекендейтін әр түрлі халықтардың ұлттық элиталары арасындағы қақтығыстарға қатыспауға тырысады. 2005 жылы 5 маусымда Қарашай-Шеркесия халықтық ассамблеясы Абазин және Ноғай аудандарын құру туралы қаулы қабылдады.
2006 жылдың 8 қазанында аудан құру туралы жергілікті референдумы өткізілді, сол жылдың қарашасында оның қорытындысы Халық Ассамблеясында бекітілді, ал 2006 жылдың 15 желтоқсанында аймақ парламенті Ноғай ауданын туралы қаулы қабылдады. 2007 жылдың 12 қазанында Ресей Федерациясы Үкіметінің қаулысымен орталығы Еркін Шаһар ауылында орналасқан Қарашай-Шеркес Республикасының жаңа ауданына «Ноғай» атауын беруін мақұлданды, сол жылдың қарашасында ҚШР Конституциясына тиісті өзгерістер енгізілді.
2008 жылдың қаңтарында Адығ-Хабыл ауданының аумағында жаңа әкімшілік-аумақтық бірліктің шекарасы туралы референдум өтті, 2008 жылдың ақпанында референдум қорытындысы бойынша Ноғай ауданының шекарасы және оған муниципалды аудан мәртебесін беру туралы республикалық заң қабылданды. Осылайша, аудан бұрын Адығ-Хабыл ауданының құрамына кіретін аумақта ноғайлардың тығыз орналасқан жерлерінде құрылды. Жаңа әкімшілік-аумақтық бірлікке Адығ-Хабыл ауданының 39% аумағы кірді.
2008 жылдың мамырында муниципалды биліктің құрылу әдістері мен құрылымы бойынша референдум өткізілді, сонымен бірге уақытша аудандық әкімшілік құрылды. 2008 жылдың маусымында аумақтық сайлау комиссиясы құрылды, 2009 жылдың наурызында аудан басшысы мен аудандық кеңес депутаттарының бірінші сайлауы өтті. 2009 жылдың маусымында Аудандық кеңес Ноғай ауданының Жарғысын қабылдады, ал муниципалды құрылым РФ Әділет министрлігімен елдің муниципалды құрылымдарының тізіліміне енгізілді. 2009 жылдың желтоқсанында бірінші аудандық бюджет қабылданды. 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ноғай ауданы Қарашай-Шеркес Республикасының толыққанды субъектісі болып саналады.
Тұрғындары өңдеу
| 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 13 426 | ↗15 659 | →15 659 | ↘15 655 | ↘15 608 | ↘15 577 | ↗15 642 |
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | ||
| ↘15 624 | ↗15 657 | ↘15 566 | ↘15 515 | ↘15 449 |
Ұлттық құрамы өңдеу
2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша[5]:
| Халық | Саны, адам |
Жалпы халықтан үлесі, % |
|---|---|---|
| ноғайлар | 11 851 | 75,68 % |
| орыстар | 1 912 | 12,21 % |
| шеркестер | 474 | 3,03 % |
| абазиндер | 267 | 1,71 % |
| татарлар | 166 | 1,06 % |
| қарашайлар | 162 | 1,03 % |
| басқалары | 615 | 3,93 % |
| көрсетілмегендер | 212 | 1,35 % |
| барлығы | 15 659 | 100,0 % |
Муниципалдық-аумақтық құрылым өңдеу
Ноғай муниципалды ауданда 5 ауылдық қонысынан тұратын 8 елді мекен бар:
Аудан халқының таралуы Үлкен Халық а. (28,18%) Еркін Шаһар а. (27,08%) Еркін Жұрт а. (14,28%) Әділ Халық а. (11,39%) Еркін Халық а. (10,87%) Other (Айтылым қатесі: Танылмаған тыныс белгісі «,»%)
| № | Ауылдық қоныс | Әкімшілік орталығы | Елді мекендер саны | Тұрғындары | Ауданы, км² |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Әділ Халық | Әділ Халық ауылы | 1 | ↘1760 | 24,85 |
| 2 | Үлкен Халық | Үлкен Халық ауылы | 2 | ↗4720 | 88,76 |
| 3 | Еркін Халық | Еркін Халық ауылы | 1 | →1679 | 23,33 |
| 4 | Еркін Шаһар | Еркін Шаһар ауылы | 2 | ↘4945 | 21,11 |
| 5 | Еркін Жұрт | Еркін Жұрт ауылы | 2 | ↘2345 | 51,54 |
Елді мекендері өңдеу
| Аудан елді мекендерінің тізімі | ||||
|---|---|---|---|---|
| № | Елді мекен | Түр | Тұрғындары | Муниципалды құрылым |
| 1 | Үлкен Халық | ауыл | ↗4353 | Үлкен Халық ауылдық қонысы |
| 2 | Еркін Шаһар | ауыл, әкімшілік орталық | ↗4184 | Еркін Шаһар ауылдық қонысы |
| 3 | Еркін Жұрт | ауыл | ↗2206 | Еркін Жұрт ауылдық қонысы |
| 4 | Әділ Халық | ауыл | ↘1760 | Әділ Халық ауылы |
| 5 | Еркін Халық | ауыл | →1679 | Еркін Халық ауылы |
| 6 | Қобан Халық | ауыл | ↘976 | Еркін Шаһар ауылдық қонысы |
| 7 | Евсеевский | ауыл | ↗237 | Еркін Жұрт ауылдық қонысы |
| 8 | Қызыл Тоғай | ауыл | ↘230 | Үлкен Халық ауылдық қонысы |
Жергілікті үкімет өңдеу
Ноғай муниципалды ауданының әкімшілігі — Еркін Шаһар ауылы, Шоссейная к-сі, 36.
Муниципалды құрылымның жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымы:
- Ноғай муниципалды ауданының кеңесі — ауданның сайланбалы өкілді органы;
- Ноғай муниципалды ауданының әкімшілігі — ауданның атқарушы және басқарушы органы;
- Ноғай муниципалды ауданының басшысы — ауданның жоғары лауазымды тұлғасы, Аудандық кеңестің төрағасы.
- Аудан әкімшілігінің басшысы
- Керейтов Әнуар Рамазанұлы (2014—2019)
- Хапиштов Мұрат Азаматұлы (2019 жылдың 14 қазанынан бастап)
- Аудан басшысы, аудандық кеңестің төрағасы
- Қатағанов Ысмайыл Жамболатұлы (2009—2019)
- Кукаев Рустам Эдуардович (2019 жылдан бастап)
Достық байланысы өңдеу
Тағы қараңыз өңдеу
- Ноғай дауысы — жергілікті, ноғай тілде шығарылатын газет.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Калмыкова С. А. и др. Ноғай-орыс сөздігі. Шамамен 15 000 сөз / Под ред. Баскакова Н. А. М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1963. 562 б. Б. 237, 275.
- ↑ Суюнчев Х. И., Урусбиев И. Х. Қарашай-малқар-орыс сөздігі. Шамамен 35 000 сөз. М.: «Советская Энциклопедия», 1965. Б. 337, 528.
- ↑ Абазин-орыс сөздігі. Шамамен 14 000 сөз / Под ред. Тугова В. Б. М.: «Советская Энциклопедия», 1967. 536 б. Б. 284, 315.
- ↑ Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Қабардин-шеркес-орыс сөздігі. Шамамен 27 000 сөз / Под ред. доктора филологических наук Бижоева Б. Ч. Нальчик: «Эльбрус», 2008. С. 191, 334, 391.
- ↑ Бүкілресейлік халық санағы 2010 ж. 3 -том. Этникалық құрамы мен тіл байлығы, азаматтық. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 желтоқсан 2017.(қолжетпейтін сілтеме)