Бабыр
Бабыр (араб.: ﻇﻬﻴﺮ ﺍﻟﺪﻳﻦ محمد بابر, «Бабыр» есімінің парсы тіліндегі мағынасы «арыстан, қолбасшы, барыс»[1]) — Ұлы Моғолдар патшалығының 1-падишаһы және негізін қалаушысы, сардар, ақын, жазушы[2].
| Бабыр араб.: بابر | |||
| |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 30 сәуір 1526 — 26 желтоқсан 1530 | |||
| Ізашары | Лауазым пайда болды | ||
| Ізбасары | Хумаюн | ||
| |||
| қазан 1504 — 26 желтоқсан 1530 | |||
| Ізашары | Мүкім | ||
| Ізбасары | Хумаюн | ||
| |||
| маусым 1494 — 1500 | |||
| Ізашары | Омар Шейх мырза | ||
| Ізбасары | Лауазым ыдыратылды | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Ислам | ||
| Дүниеге келуі | 14 ақпан 1483 Әндіжан, Темір мемлекеті | ||
| Қайтыс болуы | 26 желтоқсан 1530 (47 жас) Агра, Ұлы Моғолдар патшалығы | ||
| Жерленді | Бабыр бақтары, Кабул | ||
| Әкесі | Құмар Шейх Мырза II | ||
| Анасы | Кұтлық Нигяр ханым | ||
| Жұбайы | Айша Сұлтан бегім Бибі Мүбарика бегім Ділдар бегім Гүлрух бегім Махам бегім | ||
| Балалары | Ұлдары: Хумаюн Камран мырза Мұхаммед Асқари мырза Әбу Насыр Мұхаммед Хиндал мырза Қыздары: Гүлбадан бегім Фахрунниса бегім Алтын Бішік бегім | ||
өңдеу  |
|||
Толық атағы: әс-Сұлтан әл-Ағзам уә-л-Хақан әл-Мүкаррам Захиреддин Мұхаммед Жалалуддин Бабыр, Падишаһ-и-Ғази.
Өмірбаяны
өңдеу1483 жылдың 14 ақпанында Ферғана уәлаятында туған. Оның әкесі Омар Шейх мырза — Әмір Темірдің немересі, Ферғана әмірі еді. Ал Бабырдың шешесі — Құтлық Нигяр ханым Моғолстан ханы, Шыңғыс хан әулетінен болған Жүніс ханның қызы болатын. Бабыр және қазақтың тұңғыш тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің шешелері апалы-сіңілілі адамдар болған. Демек, Бабыр мен Мұхаммед Хайдар Дулати — бөле болып келеді.
Мәуереннаһр
өңдеу1494 жылы Омар Шейх мырза қайтыс болады да, Ферғана әмірінің орны бос қалады. Осы кезде Омар Шейх мырзаның інісі, Самарқан әмірі Ахмет мырза осы орынға ауыз салып, Ферғана әмірінің тағына таласады. Алайда Омар Шейх мырзаның беделді бектері оған қарсы шығып, Омар Шейх мырзаның 11 жасар баласы Бабырды Ферғана әмірі деп жариялап, асығыс таққа отырғызады. Бабыр үкімет басына келген кезде, Самарқан, Бұқара, Ташкент, Әндіжан, Хисар, Кабулды билеуші Темір тұқымдары өзара жауласып, бір кездегі аса қуатты Темір мемлекетін әбден әлсіреткен еді.
Міне, осындай аса ауыр жағдайда үкімет басына келген бала Бабырдың көп майданда күрес жүргізуіне тура келді. Ол бір жағынан өзінің туған қаласы Әндіжанды өзінің немере ағасы Ахмет мырзаның шабуылынан сақтап қалуға тиіс болса, екінші жағынан, өзі отырған тағына өз туысы Жиһангір мырзадан қорғап қалуға тура келді. Өзін Шыңғыс ханның мұрагері, Әмір Темірдің әулетінен санаған Бабыр Мәуереннаһрда бір орталыққа бағынған ірі мемлекет құрып, Темір ұрпақтарының әр жерге шашырап жүрген әскери күштерін бір қолға топтастырмақ болды.
Осы кезде Самарқан мен Бұхара әмірі Сұлтан Ахмет мырза қайтыс болып, оның артында ұрпақ қалмады. Осыған байланысты Самарқанда Темір әулеттерінің арасында таққа талас басталды. Осыны пайдаланған солтүстіктегі көшпелі өзбектер ханы — Мұхаммед Шайбани хан өзінің қол астындағы адамдарын жинап алып, дереу Самарқанға қарай шеру тартады. Алайда самарқандықтар туған қаласын ерлікпен қорғап қалады. Бірақ ол уақыт өткізбей, Қаршы және Шахрисәбіз қалаларына бет алып, оларды жаулап алады да, бірден Бұқараға беттейді. Үш күн қоршауға шыдай алмаған Бұқара бектері қаланы Шайбани ханға беріп қояды.
Шайбани әскерлерің Бұқарды басып алуы самарқандықтардың үрейін ұшырады. Қаланың көптеген бектері Бабырға және ташкент Әмір Уейс мырзаға келіп, олардан көмек сұрайды Темірдің бұл екі әулеті де Самарқанға қарай шабады. Бірақ мұнда үкімет билігін Сұлтан Әли мырза өз қолына алып қойған еді. Бірақ ол өз маңайындағылардың опасыздық жасауға ыңғайланып жүргенін байқап қалып, қаланы Шайбаниға өзі беруге ұйғарады.
Жұма күндердің бірінде қала халқы намаз оқып жатқан кезде, Сұлтан Әли мырза аз ғана адамдармен жасырын түрде Самарқанды тастап шығып, Шайбаниға барады. Мұнан кейін қаланың басқа әмірлері мен белді бектері де қала жұртшылығының мүддесін сатып кетіп, Шайбаниды үлкен сый-құрметпен қарсы алады. Сөйтіп, Шайбани хан 1500 жылы Ақсақ Темір әулетінің көне астанасы — Самарқанды соғыссыз-ақ басып алады.
Бірақ Шайбани Самарқанда ұзақ тұра алмады. Самарқанның аса ірі ғұламаларының бірі — Әбіл Мәкәрім Бабырға хат жазып, оның өз ата-бабасының астанасын басып алып, ондағы таққа отыруға шақырады. Сондай-ақ белгіленген уақытта оған қаланың қақпасын ашып беруге уәде береді.
Бабыр ғұламаның хатына жауап ретінде Самарқанға аттанады. Ол түнде аз ғана адамдармен қаланың ішіне кіріп, ондағы Шайбани хан әскерлерін қырып салады да, таң атқанда өзін Самарқанның падишахы деп жариялайды. Алайда Бабырдың бұл падишалығы, өз сөзімен айтқанда, жүз-ақ күнге созылады. Өйткені Самарқан халқы үздіксіз ұрыстың нәтижесінде әбден арып-ашыған болатын. Бабыр осы ашаршылыққа ұшыраған халықтың жағдайын жақсарту үшін өзінің Ферғанадан әкелген әскерлерін таратып жібереді.
Мұны білген Шайбани хан жақсы жарақтанған қалың қолмен Самарқанға шабуыл жасайды. Бабыр аз уақыттың ішінде шағын қол жинап алып, өзіне көмекке келе жатқан шағатайлықтар мен моғұлдарды күтпестен Шайбани ханға қарсы шықты. Зараушан өзенінің бойында Шайбани хан әскерлерімен кездесіп, соғыс ашады.
Өзінің жеке басының асқан ерлік етуіне қарамастан, Бабыр әскерлері жеңіліп, Бабырдың өзі Самарқанға келіп тығылды. Шайбани төрт ай бойы қаланы қоршап алды. Аштық күшейе берді. Қаланың көптеген бектері аштыққа шыдай алмай, Шайбани ханға өтіп кетіп жатты. Өзінің осындай ауыр жағдайға душар болғанын сезген Бабыр бір түнде Самарқанды тастап шығып, Ташкенттегі ағасы, Моғолстан ханы — Махмұт ханға барды. Бабырдың өзіне тиген еншісі — Әндіжан өлкесі де бұл кезде Шайбани ханның қолында болатын. Енді Бабыр Әндіжанды азат етіп алу үшін Махмұт ханнан көмек сұрады.
1501 жылдың қысында моғол әскерлері жорыққа аттанады. Бірақ Шайбани хан әскерлері оларды Сырдария бойында тас талқан етті. Бабыр енді Моғолстанның солтүстік-шығыс облыстарына қарай қашты. Осы күннен бастап Бабыр өз сөзімен айтқанда, шатыраш шаһы сияқты бір бұрыштан бір бұрышқа тығылумен болды. Ақыры 1504 жылы Кабул бектерінің көмегімен ондағы үкімет билігін өз қолына алады және жақсы жарақтанған әскер құрады.
Жеңістен жеңіске жетіп желіккен көшпелі өзбек ханы Мұхаммед Шайбани хан Темірдің соңғы көрнекті ұрпағы Сұлтан Құсайын мырзаның әмірлігін де басып алуға әзірленеді. Шайбани ханның аяқ алысынан қауіптенген Ақсақ Темір тұқымдары — Хисар, Хатлан, Куляб, Құндыз, Бадахшан әмірлері өзара одақ құрады. Міне, осы одаққа Бабыр да қосылады. Одақтың басшысы болып Хисар әмірі Қысырау шах тағайындалады. 1504 жылдың шілдесінде ол өзінің әскерлерімен Құндызға қарай аттанады. Бірақ осы жерде жол тосқан Шайбани әскерлерінен қатты жеңіліп, өзі тұтқынға түсіп, сол жерде қаза тапты. Одақтастардың бұдан былайғы шабуылы өздерінің өзара ұрыс-керісі салдарынан тоқтап қалады. Осы кезде Шайбани хан Бұқардан Хорезмге қарай шабуыл жасап, 1505 жылы Үргенішті басып алды.
Ауғанстан
өңдеу1506 жылдың көктемінде Құсайын мырза қайтыс болады. Оның орнына екі баласы Бадиуззаман мен Мұзаффар-Құсайын қалады. Шайбани хан Балх қаласын қоршайды. Тек күздің басында ағалы інілі мырзалар әскер жинап, Балхқа көмекке келеді. Жолшыбай оларға өз әскерлерімен Бабыр қосылады. Бірақ бұлар келіп жеткенше, әбден әлсіреген Балх тұрғындары Шайбани ханға беріліп қояды. Ал, Шайбани хан болса, өзімен соғысқалы келе жатқан Темір ұрпақтарымен майданға түспей, Мәуереннаһрға қарай бет алады. Одақтастар жаудың ізіне түсіп, оны талқандаудың орнына келер көктемге дейін соғыс әрекеттерін бастамауға келіседі.
1507 жылдың мамырында Мұхаммед Шайбани хан Әмудариядан өтіп, Хорасан жеріне барады. Темірдің соңғы әулеті Сұлтан Құсайын мырзаның елордасы — Герат дұшпан алдында әлсіздік көрсетеді. Шайбани хан Гератты жаулап алып, өзінің жаугершілік жолында Иран шекарасына жетеді. Ал, парсы шаһы I Ысмайыл Шайбани ханның бұл қылығын ұнатпайды. 1510 жылы I Ысмайыл Хорасан жеріне жорық жасайды. Осының алдында ғана, 1508 жылы қазақтар мен моғолдармен бірігіп күш көрсетудің нәтижесінде Шайбани хан бастаған әскерлер Сырдария бойында үлкен жеңіліске ұшыраған еді. Сондықтан олар парсы әскерлеріне қарсы керісуге жарамайды. Мұны сезген Шайбани хан өзінің аз ғана адамдарымен Мерв қаласына барып тығылады. Бірақ кейінгі бір ұрыста Шайбани хан қаза тауып, әскерлері талқандалды. Сөйтіп Гератты парсы шаһы I Ысмайыл басып алады.
Осы кезде Бабыр өзінің ең қауіпті дұшпаны Шайбани ханның қаза тапқанын естіп, өзінің бұрынғы патшалығын Шайбани әулетінен қайта тартып алу үшін әрекет жасайды. Осы мақсатпен ол парсы шаһына ұсыныс жасайды. Шаһ бұған келіседі. Сөйтіп Бабыр Кабулдан қалың қолмен аттанып, Әмудариядан өтіп, Хисарға келеді. Қарсылық көрсеткен Шайбани әулетінің жасақтарын қиратып, Мәуереннаһрдың көптеген бөлігін (Хисарды, Кулябты, Құндызды, Бадахшанды) басып алады. Сөйтіп, Самарқанға қарай бет алады. Осы жорықта Бабырдың қасында жүрген оның туған бөлесі, "Тарих-и Рашиди" тарихи еңбегінің авторы Мұхаммед Хайдар Дулатидің айтуына қарағанда, қатал көшпелілерді жеңіп шыққан Бабырды Самарқан халқы қуанышпен қарсы алады. Оның жолына жібек кілем төсейді. Көшелер қызыл гүлге бөленеді. Сөйтіп 1511 жылы Бабыр Самарқанға салтанатпен кіреді. Бірақ Бабырдың парсы шаһы I Ысмайылмен одақтас болуы самарқандықтарды қатты мазасыздандырады.
Мешітке Хутба оқылып, онда Бабырды "падишаһ" деп жариялайды. Бұл хутбада қызылбастардың (ирандықтардың) он екі имамының есімі аталып, I Ысмайыл шаһтың аты да қосыла оқылады. Міне, осы жағдай Бабырдан самарқандықтардың көңілін суытты. Оның үстіне самарқандықтарға сенген Бабыр өз қолындағы парсы әскерлерін таратып жібереді.
Міне, Бабырдың осы қателігін көшпелі өзбектер тағы да пайдаланып, 1512 жылы Мәуереннаһрға тағы шабуыл жасайды. Бабыр аздаған күшпен оларғы қарсы шығып, оларға ұрыс ашады. Бірақ қатты жеңіліп Хисарға қарай қашады. Мұнда келгеннен кейін бекіністер жасап, қаланың көшелерімен бұрыштарында тосқауыл тұрғызады. Көмек сұрап, Исмаил шахқа кісі жібереді. Мұны естіген Шайбани әулеті Мәуереннаһрға қайтып келеді.
1512 жылдың күзінде Нәжімсани бастаған 60 мыңдық парсы әскері Әмудариядан өтіп, Термез төңірегінде Бабыр қолына қосылады. Қызылбастар әулеті Хизарды, кейін Қаршы қаласын басып алады. Олар бейбіт халықты жаппай қырғынға ұшыратады. Соның ішінде атақты әрі Шайбани ханның өзара тарихшысы Бенаи да қаза табады. Мұнан кейін қызылбастар Бабырмен бірігіп, Гиджубанға қарай аттандаы. Бірақ Шайбани әулеті бұлардан бұрын Гиджубанға келіп, ұрысқа әзірленеді. Әскерлерін көше бойымен қатар тізіп тастайды. Қызылбастар мен Бабыр қолы қалаға енгенде, Шайбани әулеті бұрыш бұрыштан оларды атқылай бстайды. Оқ астында қалған қызыбастар тасада тұрған Шайбани әулеті әскерлеріне еш шара қолдана алмайды. Бабырдың өз басынан асқан ерлік көрсетуіне қарамастан тағы да жеңіліске ұшырайды. Парсы әскербасы Нәжімсани мен оның офицерлері қаза табады. Бабыр тағы да Хисарға қашады, одан әрі Кабулға кетеді.
Үндістан
өңдеуБабыр Кабулда ұзақ жылдар болып, Үндістанды жаулап алу жоспарын жасайды. Бұл істе оған өзінің өмірлік тәжірибесі, Шайбани әулетімен ұрыста алған сабақтары көп көмек көрсетеді. Үндістан жорықғын Бабыр 14 жыл әзірлейді. Осы жылдардың ішінде ол әскерді қайта құрады, зеңбіректер жасайды, соғыс амал-тәсілдерін жетілдіре түседі. Сөйтіп, 1526 жылдың қарашасында Бабыр 12 мыңдық қолмен Панджабқа кіреді де, Делиге қарай бет алады. 1526 жылы 21 сәуірде Панипат маңында Үндістанның тағдырын шешкен үлкен ұрыс болды. Бұл кезде Бабыр ысылған қолбасшы болып қалған еді. Ол қызылбастардың зеңбіректерімен соғысын және көшпелі Шайбани әулетінің «толғама» атты әскери әдісін шебер меңгерген болатын. Міне, осы ұрыс әдістерінің нәтижесінде Бабыр 12 мың әскермен Дели сұлтандығының сұлтаны Лоди Ибраһим шаһтың 40 мыңдық қолын жеңіп шығады. Сөйтіп қазіргі Ауғанстан мен Үндістан жерінде Ұлы Моғолдар патшалығы аталған үлкен мемлекет құрылды.
Сонымен Үндістан Бабырдың екінші отаны болды. Ол мұнда үлкен мәдени жұмыстар жүргізді, аса күрделі құрылыстар салды, елдің ең таңдаулы ақындары мен ғалымдарын өз маңына топтады. Дегенмен, оның өмірінің соңғы кезі де қайғы-қасыретпен өтті.
Ең алдымен ол өзінің туып-өскен, жастық шағын өткізген отанын — Мәуереннаһрды сағынды, оның үстіне жеңілген дұшпандар да қарап жатпады, оған қарсы астыртын күрес жүргізді. Мәселен, Лоди Ибраһимнің шешесі Бабырдың асына у қосып беріп, оны улап өлтірмек болды. Бабырға Үндістанның ауа-райы да жақпады. Біресе ыстық соғып, біресе салқын тиіп, ауыра берді. Ақырында, ол 1530 жылдың 26 желтоқсанында Аграда қайтыс болды. XVII ғасырдың басында оның денесі әкелініп, өзінің көзі тірі кезіндегі өсиеті бойынша, биік төбенің бауырындағы бақ ішінде жерленеді, басына мәрмәрдан құлпытас қойылды.[3][4][5]
Шығармалары
өңдеу- Бабур-наме. Записки Бабура, Таш., 1958; Лирика, М., 1957.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ История Узбекистана в период с XVI по XIX вв — параграф 9 Мұрағатталған 21 қазанның 2013 жылы.
- ↑ Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
- ↑ Кор-Оглы Х.Г., Узбекская литература, М., 1968; Полн. собр. русских летописей, в 30-ти т., т. 13, СПб. — Л. — М., 1841 — 1965; История Индии в средние века, М., 1968; История Афганистана, т. 2, М., 1965; Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр, “Бабырнама”, А., 1993.
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9 I том
- ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2