Адамның кейбір кездері...

«Адамның кейбір кездері...» - Абайдың 1886 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 7 шумақтан турады. Абайдың сөз өнері, өлең, ән туралы ең таңдаулы лирикалық туындыларының бірі. «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы...», «Біреудің кісісі өлсе, каралы - ол...», «Көңіл кұсы кұйқылжыр шартарапқа...», «Өзгеге көңлім тоярсың...» сияқты өлеңдерінде Абай өлең мен әнді, ақындық, әншілік өнерді өте жоғары бағалайды. Сөз өнерінің халықтың өмірі, күнделікті тұрмысымен тығыз байланысты екенін танытып, ақындардан алдына үлкен қоғамдық мақсат қоюын, өмір шындығын, халықтың арман-тілегін, қуанышын, қайғы-мұңын терең түсініп, көңілге қонымды, нанымды етіп айта білуді талап етеді. «Адамның кейбір кездері...» де, міне, осындай ақынға үлкен қоғамдық міндет артатын шығарма. Абай поэзиясы, өлеңді аса маңызды өнер ретінде бағалай отырып, ақындық шабыттың сыры, қуат-күші жайында тебірене ой толғайды. Ақын не туралы жазу керек, қай тұрғыдан келіп, қалай айтуға керек деген мәселені қозғайды. Рухтанып, бойына жойқын жігер күш пайда болып, шынайы шабыты келгенде ақын ұшқыр қиялмен өмірдің жағымды кірінен тазаланған жағын да көре отырып, көлеңкелі жақтарын, надандық пен зұлымдықты сынай, шеней білуін, әсіресе, құптайды:

«Қыранша қарап қырымға,
Мұң мен зарды қолға алар.
Кектеніп надан зұлымға,
Шиыршық атар, толғанар..,
Әділет пен ақылға,
Сынатып көрген-білгенін..,
Ызалы жүрек, долы қол,
Улы сия, ащы тіл Не жазып кетсе, жайы сол,
Жек көрсеңдер, өзің біл...»

Абайдың осы өлеңіндегі ақын бейнесі, ақындық шабытты суреттеуімен А. С. Пушкиннің «Ақын» атты өлеңіндегі ақынның шабыттанып, толғанған сәтін сипаттауы үндес келетіні айтылып келеді. Ал, асылында бір тақырыпқа жазылған ұлы ақындардың өлеңдерінде бірлі-жарым ұқсастық кездесе беретіні түсінікті. Кейбір сырттай ұқсастықтар, тіпті жекеленген сөздердің мәндес келуі, әрине, тікелей жақындықты білдірмейді. Басқа бір шығарманың құнын кеміте алмайды. Осыны толық ескере отырып, «Адамның кейбір кездері...» ешқандай да басқа өлең емес, М. Ю. Лермонтовтың «Журналист, читатель и писатель» атты шығармасымен, сондағы жазу шының сөзімен сарындас келеді. Орысша текстен үзінді:

«... бывает время,
Когда забот спадает бремя,
Дни вдохновенного труда, Когда и ум и сердце полны,
И рифмы дружные, как волны,
Журча, одна во след другой
Несутся вольной чередой.
Восходит чудное светило
В душе проснувшейся едва;
На мысли, дышащие силой,
Как жемчуг нижутся слова».

Өлеңнің «Адамның кейбір кездері...» деп басталатын алғашқы үш шумағы осы келтірілген үзіндімен мағынасы жағынан әбден сәйкес, кейбір сөйлемдері дәлме-дәл келетінін байқау қиын емес. Ал «Сонда ақын белін буынып» деп басталатын соңғы төрт шумағы орысша текстің «Тогда с отвагою свободной» деп басталатын орыс ақыны өлеңінің кейінгі жағымен кей жері сәйкес болғанымен, көбінесе өзінше келеді. Түгелдей алғанда Абайдың бұл өлеңі оның төл шығармасы деп саналуы әбден орынды. Өйткені, Нәзира дәстүрімен жарыса жазылған өлең деуге лайық. Өлең 7-8 буынды шалыс ұйқаспен жазылған. Алғашқы рет 1909 ж. С.Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайүғылының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Туынды басылымдарында аздаған текстол. өзгерістер кездеседі. 1910 жылғы Мүрсейіттің қолжазбасында 1-шумақтың 2- жолы «Көңілден алаң басылса» делінсе, кейінгі басылымдарда 1909 жылғы жинақ негізінде бұл жол «Көңілде алаң басылса» болып берілген. 1909, 1939 жылғы жинақтарда 3-шумақтың 3-жолы «Қуаттан ойдан бас құрап» болса, қалған басылымдарда Мүрсейіттің 1910 жылғы қолжазбасына сәйкес «Қуатты ойдан бас құрап» түрінде алынған.