Алаша хан

Алаш хан — қазақ халқының XVI ғ. билік құрған билеушісі ретінде көрсетіледі. Шын есімі - Орыс хан. Көк түрік халықтарында құрметті хандардың есімімен өздерін атау дәстүрі бар. Мысалға, Өзбек хан, Ноғай аттарымен аталған өзбек, ноғай халықтары. Қазақтарда Орыс ханның құрметіне өздерін алаш халқы деп атаған. Ал қазақ атауын Керей мен Жәнібек қазақтық (өз билеушісінен кетіп еркін өмір сүру) жасағаннан кейін көрші халықтар берген.

Ғалымдар ортасында Алаша ханның шығу тегі жайлы жайлы бірнеше пікір қалыптасқан. Радик Темірғалиевтің пікірінше Алаш хан деп Керей мен Жәнібек хандардың арғы атасы Орыс ханды атаған. И.В. Ерофеева Алаша ханды қазақтың атақты билеушісі Хақназар ханмен байланыстырады. Ол Алаша ханға қатысты деректерді 3 үлкен топқа бөлген. Бірінші топқа шынайы тарихи оқиғаларға жақын деректерді, екіншісіне - тарихи оқиғалармен қатар ұштасқан аңыздарды, ал үшіншісіне, негізінен, мифологияға қатысты мәліметтерді жатқызған.

Жалпы шолу

Жиналған деректерді топтастыру

№	Дереккөз	Уақыты	Жазып алған жері	Ескертпе
1.	Шангин И.П. Дневные записки в Канцелярию Колывано- Воскресенского горного начальства о путешествии по киргиз-кайсацкой степи. Барнаул, 2003. С. 67–70	1816 ж. мамыры	Солтүстік Қазақстан (Зеренді өзенінің маңайы)	шекаралық аудармашы Крайкин арғын руынан жазып алған
2.	Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. Изд. 3-е. Алматы, 2009. С. 147 (Предание пятое)	1820-1822 жж.	Жайық өзенінің орта және төменгі ағысы	жетіру және байұлы руларының өкілдерінен жазып алынды
3.	Казанцев И. Описание киргиз-кайсак. СПб., 1867. С. 1–4	1850 ж.	Солтүстік-батыс Қазақстан және Бөкей Ордасы	М. Н. Житниковтың жолаушы күнделігінен алынған
4.	Янушкевич А. Дневники и письма из путешествия по казахским степям / Пер. с польского Ф.Стекловой. Алма-Ата, 1966. С. 174–176	1846 ж. 10 тамызы	Шығыс Қазақстан (Шыңғыстау)	арғын-тобықты руының старшыны Құнанбай Өскенбайұлының сөзінен жазып алынған
5.	Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Изд. 2-е. Т. 2. Алма-Ата, 1985. С. 158–159	1856 - 1857 жж.	Солтүстік, Орталық және Оңтүстік-шығыс Қазақстан	қазақтар арасында кең тараған "ортақ аңыз"
6.	Красовский Н.И. Область сибирских киргизов. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. СПб., 1868. Ч. 1. С. 331	1860 жж.	Солтүстік және Орталық Қазақстан (Атбасар, Ақмола, Көкшетау округтері)	найман-бағаналы, тама және жетіру руларынан жазып алынған
7.	Алексеев К. Предание о происхождении киргиз-кайсаков // Оренбургский листок. 1894. № 8	1871 ж. дейін	Батыс Қазақстан (Торғай немесе Орал облысы)	Біршімбай есімді жағалбайлы руының өкілінен жазып лаынған
8.	Потанин Г.Н. Аласа-хан // ИКРИ-7, 2006. С. 221	1876 - 1877 жж.	Шығыс Қазақстан	керей-шұбарайғыр руынан жазып алынған
9.	Потанин Г.Н. Алаша-хан // ИКРИ-7, 2006. С. 248, 264–265	1880 ж.	Солт.стік-шығыс Қазақстан (Баянауыл округі)	арғын немесе найман руынан жазып алынған
10.	Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. Юридический быт. Изд. 2-е. М., 2011. С. 16	1886 ж.	Оңтүстік Қазақстан (Сырдария облысы, Шымкент уезді)	Ұлы жүздің биі Сұлтан Қанаевтың сөздерінен жазып алынған
11.	Абдурахманов А. Сказание о происхождении киргизов // «Киргизская степная газета». Литературные образцы. / Сост. У.Субханбердина. Алма-Ата, 1990. С. 33	1894 ж. дейін	-	-
12.	Бекметов. Предание о происхождении киргиз // «Киргизская степная газета». Литературные образцы / Сост. У.Субханбердина. Алма-Ата, 1989. С. 541–543	1894 ж. дейін	-	-
13.	Альджанов О. Предания об Алаша-хане и его сыне Джочи-хане [Предание 1] // Әлжанов О. Шығармалар,Қосымшалар. Алматы, 2004. С. 123–124	1897 ж. дейін	Шығыс Қазақстан	найман-бағаналы руынан жазып алынған
14.	Альджанов О. Предания об Алаша- хане и его сыне Джочи-хане [Предание 2] // Там же. С. 124–126	1897 ж. дейін	Шығыс Қазақстан	найман-бағаналы руынан жазып алынған
15.	Альджанов О. Предания об Алаша- хане и его сыне Джочи-хане [Предание 3] // Там же. С. 126–129	1897 ж. дейін	Шығыс Қазақстан	найман-бағаналы руынан жазып алынған
16.	Нестеров А.Д. Прошлое приаральских степей в преданиях киргиз Казалинского уезда //ИКРИ-9, 2007. С. 119	1898 ж. 26 маусымы	Арал теңізі аймағы (Сырдария облысы, Қазалы уезді)	Қазалы уездінің Мақбал болысының 78 жасар тұрғыны Тәңірберген Жайлаубайұлының сөзінен жазып алынды
17.	Потанин Г.Н. Алаша-хан // Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина (Архивные материалы и публикации) / Отв. ред. Н.С.Смирнова. Алма-Ата, 1972. С. 67–68	1900 жж.	Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан	А.М. Головачев Ақмола облысы, Ақмола уездінің Нұра болысының 49 жасар биі Өтеу Бөжиннің сөзінен жазып алынған
18.	Кудайберды-улы Ш. Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий / Пер. Б.Каирбекова. Алма-Ата, 1990. С. 47	1900 жж.	Шығыс Қазақстан	электикалық сипатқа ие
19.	Потанин Г.Н. Поколения казак-киргизского народа. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки// Живая старина. Вып .2 -3. СПб., 1916. С.59-69	1900 жж.	Солтүстік және Орталық Қазақстан	Потанинге қолжазба ретінде ұсынылды
20.	Потанин Г.Н. Поколения казак-киргизского народа. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки// Живая старина. Вып .2 -3. СПб., 1916. С.59-69	1900 жж.	Орталық Қазақстан (Тоқырау өзені)	Орта жүздің сұлтаны Сұлтанқазы Қазиннің сөзінен жазып алынды
21.	Потанин Г.Н. Поколения казак-киргизского народа. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки// Живая старина. Вып .2 -3. СПб., 1916. С.59-69	1900 жж.	Орталық Қазақстан	-
22.	Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. 2-ші бас. толық. Астана, 2007. С. 83–92б	1900 жж.	-	-

Алаша ханның Ноғай Ордасымен қарым-қатынасы

Алаша ханның таққа отыру алдындағы өмірін халық арасында тараған аңыздар арқылы анықтауға болады. Олар да жазба деректер сияқты Алаша ханмен қатар өмір сүрген тұлғаларды, жер-су аттарын және т.б. қамтуы мүмкін. Алаша ханның жас кезі Ноғай Ордасымен тығыз байланысты. Ноғай Ордасы деп XV-XVI ғғ. Еділдің төменгі ағысын, Батыс және Орталық Қазақстанның бір бөлігінде орналасқан көрпенділер мемлекетін айтамыз. Өзінің шарықтау шегінен кейін Ноғай Ордасы ыдырай бастайды. Оның шығысындағы көшпенділер қазақтарға қосылып кетті. Екі көршілес халықтың арасындағы тығыз байланыс Кіші жүз қазақтарында сақталған аңыз-әңгімелеріне өз әсерін тигізді. Мәскеу патшалығының Қазан хандығын жаулап алмаған кезінде (XVI ғ. ортасына дейін), Ноғай Ордасындағы билік формальды түрде Шыңғыс ұрпақтарының қолында болды (қазан, қырым хандарының жері ретінде саналған). Алайда, мемлекеттегі нақты билікті ноғай мырзалары жүргізген. XVI ғ. 2-ші жартысында ноғай мырзалары билікті қуыршақ хандарсыз жүргізгендіктен, көршілес мемлекеттерде "маңғыт жұрты" деген атауға ие болды.

Левшин А.И. 1820-1822 жж. Орал тауларының маңайындағы қазақтардан өте маңызды, әрі ақпараты мол аңызды жазып алған. Аңызда қазақ жүздерінің түп атасы Ақнияз Әмір Темірден кейін өмір сүрген Өлеңті есімді ноғай ханының қолбасшысы болыпты. Уақыт өте келе Ақнияз Өлеңтіге бағынбай, жеке-дара билеушіге айналып, ноғай ханы ұрпақтарының жерін тартып алып, бірнеше түркітілдес халықтар мен моңғолдардың (ойрат тайпалары) бір бөлігін өзіне бағындырған. XIX ғ. ортасында ресейлік тарихшы В.В. Вельяминов-Зернов аңыздағы Ақнияздың Хақназар хан, ал Өлеңтінің Ноғай Ордасының XVI . 30-50 жж. билеушісі Шейх-Мамай екендігін дәлелдеген.

XVIII ғ. ортасында П.И.Рычков Орал башқұрттарының старшыны болған Қ.Молақаевтан Ноғай Ордасының құрамындағы башқұрт жерлерін Ақнияз (Ақизияр) сұлтан биледі деген ақпаратты жазып алды. Кейінгі тарихшылардың айтуынша, Ақназар жас кезінде Шейх-Мамайдың сарайында өсіпті. В.В. Трепавлов қазақ және башқұрт жерлерінде жазып алынған аңыздарды жазба деректермен салыстыра отырып, Қасым ханның ұлы Хақназардың жас кезін Ноғай Ордасында өткізгенін растайды. Хақназардың туған қарындасына үйленген Шейх-Мамай, 1522 ж. сұлтанды башқұрт тайпаларының билеушісі ретінде тағайындайды. Башқұрт жерінде Хақназар 16 жыл өткізеді. 1538 ж. Шейх-Мамай Қазақ хандығын талқандап, қазақ тағына Хақназарды отырғызады.

Алаша ханның Бұхар хандығымен қарым-қатынасы

Халық аңыздарын топтастыра отырып, екінші топқа Алаша ханның тәуелсіз билеушіге айналып, қазақтардың батыс пен оңтүстіктегі көршілерімен болған қарым-қатынастарына тоқталған жөн. И.П. Шангиннің 1816 жылғы және Н.И. Красовскийдің жарты ғасырдан кейінгі жазып алған деректерінде Алаша хан мен Бұхар хандығының билеушісі Абдаллах ІІ саяси қарым-қатынасы сипатталған.

Ол заманда Бұхара көршілеріне өз жеріндегі байлығымен танымал болды. Бірақ, Алаша ханның Бұхар хандығына тікелей соғыс жариялайтын мүмкіндігі болмады. Оның қол астындағы халық еркіндік, бағынбау қасиеттерін әлі де жоғалтпаған еді. Оған қоса Алаша хан Бұхараның басқа көршілес мемлекеттің билеушілерімен одақтасуынан қауіптенді. Алаша хан оңтүстіктегі көршілерін тұтқиылдан шабуылдамақшы болады. Алайда, Бұхараға күтпеген жерден басып кірген Алаша ханның жоспары іске аспады. Шангиннің қолжазбасында Бұхар хандығы билеушісінің аты аталмаса да, тарихи деректерден оның Абдаллах II екендігі айқын байқалады. Ол Шейбанид мемлекетінің астанасын 1557 ж. Самарқанд қаласынан Бұхараға көшіріп, оны 1560-1583 жж. билеген. Орталық Азия халықтары мен қазақтар лексикасында "Бұхар хандығы" атауы дәл сол уақытта пайда болды. Шангиннің қолжазбасына Красовскийдің жетіру (тама) және найман (бағаналы) руларынан жазып алған аңыздарына дәйекті. Красовскийдің жазбасында Алаша ханның моңғолдарды (ойрат тайпаларын) талқандап, қазақ жерін кеңейтіп, бұхар ханымен теке-тіресіне алып келді. Бұхар хандығына жорығы кезінде Алаша хан өзімен бірге аттанған ең батыл 300 адамымен тұтқынға түседі. Шангин мен Красовскийдің жазбалары XVI ғғ. 70 жж. болған Қазақ хандығының билеушісі Хақназар ханның Шейбанидтермен Ташкент қаласы және Түркістан өлкесі үшін болған тартысын баяндайды. Өз мақсатына жету үшін Хақназар хан Ташкент билеушісі Баба сұлтан мен Абдаллахтың арасындағы қарама-қайшылықтарды пайдалануды көздеді.

Алаша-шапан хан

Халық арасында сақталған аңыздарды зерттей келе, Хақназар ханның не себепті дәл осы (Алаша хан) лақап атқа ие болғаны туралы сұрақ туындайды. Аңыздардың бір бөлігінде болашақ ханның белгісіз дақтармен туғанын мәлімдейді. Келесі аңыздар оны алаша киізге орап, хан көтерген дейді. Алаш қозғалысының көрнекті өкілі, интеллигент, халық ауыз әдебиетін жинаушы О. Әлжановтың Орта жүз қазақтарының шығысында жинаған аңыздарында Алаша ханның не себепті "алаша" деген лақап атқа ие болуының себебі анықталған. XVI ғ. дейін қазақ жерінде шапандар, негізінен, біртүсті, кейде гүлдермен және басқа да өрнектермен безендірілген. Кейін Бұхарада Ираннан алашадан жасалған, жолақты шапандар сатыла бастайды. Бұл шапандардың бағасы тым жоғары болғандықтан, жекелеген адамдарда ғана кездесетін. Әлжановтың пікірінше, осындай шапанды Бұхар хандығының билеушісі Абдаллах II қазақтың ханына сыйлаған. Бұрын соңды қазақ даласында кездеспеген осындай шапан жұртты таңғалдырады. Сондықтан халық өз ханын "Алаша шапан хан" деп атай бастайды.

Алача (Олоча) хан

Тарихта "Алаша (Алача)" деген лақап атқа ие болған тағы бір хан кездеседі. Оның шын есімі - Сұлтан Ахмад хан I. Ол Моғолстанның орталығы мен шығысында билік құрған (1485 - 1504 жж.) Шағатай әулетінің өкілі. Ойраттармен болған қақтығыстарда асқан қатыгездік көрсетіп, ойраттарды үлкен адам шығынына ұшыратқан. Сол себепті "Алача, Олоча" деген лақап атымен тарихта қалған. Бірақ Ұлытаудағы кесененің Сұлтан Ахмад ханға тиесілі болуы екіталай. Себебі, XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басында қазіргі Қарағанды облысындағы Ұлытау ауданы Моғостан хандарының қол астында болмаған.

Алаша хан кесенесі

Ұлытау облысы, Ұлытау ауданында “Алаша хан ордасы” аталатын үлкен сарай-қамалдың қалдығы (Жаңғабыл өзенінің бойында) және Малшыбай ауылынан 2 шақырым жерде Қаракеңгір өзенінің жағасындағы “Алаша хан кесенесі” аталатын XVI ғасырда салынған ғимарат әлі күнге дейін сақталған.