Алаштың бөлінбеген еншісі

Алаштың бөлінбеген еншісі - қазақы ортада қалыптасқан моральдық-этикалық әрі әлеуметтік мәнді ұғым. Алаштың бөлінбеген еншісі жалпы қазақтың ортақ ата тегі - түп атасы Алаша хан өзінің қартайған шағында малдарының бір бөлігін өзінде қалдырып, қалғанын үш ұлына бөліп берген нтен аңызбен байланысты қалыптасты. Генеологиялық мифке сәйкес, кейін, үш ұл (Ақарыс - ұлы жүз, Бекарыс орта жүз, Жанарыс - кіші жүз) қазақтың үш жүздік к үрылымының негізін қалаушылар болды. Сан алуан енші ішститутының бірі- Алаштың бөлінбеген еншісі. Қазақы ортада ауылга келген кез келген қонактың өзі түстенген үйден тиесілі үлесі - ішетін тағамы, оған арнайы төсек- орынның дайындалуы және конақтың көңілін көтеру мен пулауға байланысты әртүрлі шаралар (ойын-сауық, тіпті, үй иесімен бірлесе аңга шығу және т.б.) бөлінбеген енші немесе Алаштың бөлінбеген еншісі деп аталды. Сондай-ақ, келген қонақты немесе конақтарды олар түстенген үйдің иесі ғана күтіп қойған жоқ, оларды көршілері де шақырып, құдайы қонақ еткен. IX ғасырдың аяғында Сырдария облысына саяхат жасаған Н.Н. Гродековтың айтуынша, үйге келген қонақты көршісі іс міндетті түрде қонақасы арнап, үйіне шақырады. Көршісі құдайы беріп және оның қонақтарының саны ойлағаннан көп болса, көмек беру парыз деп санаған. ( оіітіп, көрші үйге келген қонақтардың біразына қонақасы пісіріп, жатар орнын дайындап, қондырып жібереді. Бірнеше жыл қатарынан көрші отырғандар бір-бірінің құда-жекжаттарын да осылай күтеді. Алаштың бөлінбеген еншісі атқарылуы біртүрлі ғұрыптық құқықтың принциптері арқылы реттелініп отырды. Осыған сәйкес, егер, қонақ түстенген үй иесі оны дәстүрге сәйкес күтпесе немесе күте алмаса, әлгі қонақтың биге шағымданып, айып талап етуге құқы болды. Деректерге қарағанда, осындай жағдайда билердің кесімі, көбінесе, қонақтың пайдасына шешілді. Бітімің басқа да түрлері сияқты егер, қонақ түстенген үй иесі оны дәстүрге сәйкес күтпесе немесе күте алмаса, әлгі қонақтың биге шағымданып, айып талап етуге құқы болды де, бір жағынан, іиікі рулық-қауымдық қатынастар жүйесін нығайтудағы маңызы ерекше болды. Екінші жагынан, руаралық байланыстарды ұйымдастырудың және реттеудің пәрменді институционалдық компоненттерінің бірі болды.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2