Александр Стюарт, Бьюкен графы

Александр Стюарт (ағыл. Alexander Stewart, шотл. Alasdair Mór mac an Rígh, 1343 — мүмк. 20 маусым 1405), Бьюкен графы (1382 жылдан бастап) — «Баденох қасқыры» деген атаумен әйгілі, Роберт II мен Элизабет Мурдың ең кенже ұлы. Ол 1382 жылдан бастап қайтыс болғанға дейін Джон Комин уақыттан бері Бьюкеннің алғашқы графы болды. Александр жесір әйелге Ефимия, Росс графинясына үйленді, бұл некеден балалар болмады, бірақ оның көңілдесі Эханның қызы, Мариотадан көп бала сүйді. Александр біраз уақыт Солтүстік Шотландияда юстициардың рөлін ойнады, бірақ өз міндеттерін орындай алмады. Ол елдің солтүстігінде үлкен аумақтардың көбісін жоғалтқанша иеленді. Александр, ең алдымен, патшалық Элгин қаласын және оның соборын өртеп жібергенімен танымал. Ол лақап атын зұлымдық пен ашкөздігінің арқасында алды, бірақ оны тірі кезінде оған берілгендігі туралы ешқандай дәлел жоқ.

Александр Стюарт
ағыл. Alexander Stewart
шотл. Alasdair Mór mac an Rígh
Александр Стюарт, Бьюкен графы
Өмірбаяны
Дүниеге келуі 1343 (1343)
Қайтыс болуы 20 маусым 1405 (1405-06-20)
Перт-энд-Кинросс, Шотландия
Династия Стюарттар
Әкесі Роберт II
Анасы Элизабет Мур
Жұбайы Ефимия, Росс графинясы және Мариота, Эханның қызы
Балалары Александр, Эндрю, Дункан, Джеймс, Уолтер, Роберт, Маргарет

Билігі мен ықпалы

өңдеу
 
«Қасқырдың апаны»: Баденохтағы Лохиндорб сарайы, Александрдың қамалы
 
Бьюкен графы, Александр Стюарттың иелігі

Александр Стюарт дереккөздерде Александр Сенешаль есімімен кездеседі (яғни Стюарт). Ол Морей епископына және оның барлық жерлеріне, Баденохтағы адамдары мен мүліктеріне қорғауды қамтамасыз ету туралы Рутвен қамалынан жазбаша патентін шығарғаннан бастап алғашқы мәліметтер 1370 жылы 14 тамызда кездеседі. Бәлкім, оның әкесі, Роберт Стюарт Баденохтағы жерлерді жесір Морей графинясы, Ефимияға үйленіп алды. Роберт ағасы, Дәуіт II-ге елдегі орталық билікті нығайтуға бағытталған саясатына қанағаттанбады. 1368 жылы ол және оның ұлдары Дәуіт II-нің парламентінің алдында өз адамдарын бақылауында ұстайды деп ант беруге мәжбүр болды. Кейінірек, сол жылы, мүмкін, осы уәделердің бұзылғанына байланысты Роберт пен оның ұлы Александр Лохлевен сарайында тұтқында ұсталды. Роберт II Шотландия тағына отырғаннан кейін, Александр 1371 жылы 30 наурызда ресми түрде Баденох лорды атағына ие болды.

Роберт II-нің билігінің алғашқы уақытында Баденохтағы Александрдың иелігі бөлініске салынбады - 1372 жылы наурызда Морей графтығы Джон Данбарға, Лохабера - Аралдар лорды, Джон Макдональдке, сонымен қатар Аркарт (Инвернесстен оңтүстікке қарай) аймағындағы жерлерді Стратерн графы, король Роберт пен оның екінші әйелі Ефемиядан туған, Дәуітке берілді. Александр 1371 жылы өз аумағын кеңейтуді жалғастырып, қандас кіші інісінен Аркартты жалға алып, содан соң Баденохқа шекаралас Стратэйвон сеньориясын иелігіне қосты. 1372 жылдың қазан айында Морей графтығында, Инвернесстен солтүстігінде және батысында, сондай-ақ Абердиншир және солтүстік Пертширде патшалық лейтенант болып тағайындалды. Сол жылы ол Пертширде, Аппин Дуллскте патшалық юстициар болып тағайындалды, бұл Александрға Пертширдің солтүстігінен Пентленд-Ферт бұғазына дейін ең жоғарғы сот және әкімшілік билік берілгенін білдірді. Сол уақытта, Кейтнесс графтығының басты үміткері Александр де Ард өзінің аумағын Александр мен оның қандас бауыры Дәуіттің пайдасына орай мемлекетке тапсырды. Бұдан басқа, Александр 1382 жылдың маусым айында Росс графинясы, Ефимияға үйленіп иелігін үлкейтті. Ол өзінің әйелі құқығына байланысты (jure uxoris) Росс графы болды. Әйеліне тиесілі басқа жерлер - оның ішінде Льюис, Скай, Дингвалл және Абердинширдегі Киндвард - ол онымен бірге биледі. Бұрынғы Бьюкен графтығының көп бөлігін алып жатқан Кингдвард сеньориясына деген құқығы Роберт II-ге Алесандрға Бьюкен атын үйленген соң бірнеше күн өткеннен кейін беруіне мүмкіндігі болды. Замандастарының айтуы бойынша, Александр осы аумақтарды кельттік жақтастарының , көбінесе - Хайленд қарақшыларының көмегімен басқарды, бұл аймақтағы басқа жер иеленушілер тарапынан наразылық туғызды, олардың ішінде Морей епископы, Александр Бур болды.

Морей епископымен қақтығыс

өңдеу
 
Александр Бурдың мөрі

XII және XIII ғасырларда Мориде ешқандай нақты билеуші жоқ еді, ал епископтар өздерінің аумақтарын тәуелсіз биледі. Бұл 1312 жылы король Роберт I Брюс өзінің жақын досы Томас Рэндольфты Морей графы етіп тағайындағанда аяқталды. Рэндольфтар үйінен шыққан графтар графтықты ұзақ уақыт билеген жоқ: Томастың ұлы, Джон қайтыс болғаннан кейін, 1346 жылы графтық мемлекетке қайтарылды. Келесі 26 жылда графтың лауазымы бос қалды. 1365 жылы епископ Бур Баденох пен Стратспед жерлерін патшаның өкілі басқаруы тиіс екеніне Дәуіт II-ні көндірді. Бұған назар аудару үшін, Бур, 1370 жылы Александрмен қорғау туралы келісім жасасқан кезде, оның шын мәнінде Баденох лорды оған, оның жерлері мен адамдарына билігі жоқ екенін алдын-ала ойластырды. Бірнеше ай өткен соң, 1371 жылдың наурызында, әкесі таққа отырғаннан кейін, Александр ресми түрде Баденох лорды атағын алды. Роберт II граматасымен оған жерді Баденохтағы жерлер, тіпті, шіркеу жерлеріне билік жүргізе алу құқығымен берілді. Епископ Бур, бұған қарсы наразылық білдірген болса керек, себебі, Үлкен Мөр Регистріне сәйкес, Баденохты бергендегі алдындағы марапаттарында шіркеудің меншіктеріне биліктері жүрмеді. Александр, осылайша, бір ғасыр бұрынға қарағанда, Джон Коминге қарағанда, Баденохтың жерлеріне қатысты өкілеттілігі біршама жоғары болды. Дегенмен, епископ Александр өзінен және өздерін біршама еркін сезінген оның шалғайдағы қарақшыларынан қысым көрді. Стивен Бордменның айтуынша, «The Early Stewart Kings: Robert II and Robert III» Морей мен Абердин епископтары Александрмен жаман қарым-қатынаста болды, себебі оның қарақшылары шіркеудің жерлері мен жалға берушілерге шабуыл жасады. Бордмен сондай-ақ шіркеуге арнайы кіріс әкелмеген шіркеу жерлерін зорлық-зомбылыққа ұшыратқанын және Бурге 1382 жылы 20 сәуірінде Розиемурхус сияқты меншіктен «өз еркімен» құқығынан бас тартуы мүмкін екенін айтады. Епископтардың ешқайсысы «заңды жоғары билікке», яғни Александрдың өзі - Баденох лорды және патшалық лейтенантқа қорғауға өтініш бере алмауы мәселені ұшықтырды, бұл олардың тікелей патшаға жүгінуіне себеп болды.

Қысымның күшеюі

өңдеу
 
Роберт II-нің мөрі

Роберт II-нің беделі Бьюкеннің әдістерін қолдауға байланысты төмендей бастады, сондықтан 1384 жылдың қарашасында Каррик графы, Джон, кеңестің мақұлдауымен, әкесінің атқарушы билігін солтүстікте өскелең заңсыздықпен күресу үшін қабылдады. Стратнайрн лордықты патшаның келісімімен Бьюкен басқарған, бірақ Карриктың басшылығымен сэр Дәуіт Линдси өзінің құқығын сол жерге растай алды. 1385 жылы сәуірде кеңесте Бьюкеннің қандас бауыры, Дәуіттің мәлімдеуінше, Бьюкен Аркартты заңсыз иемденді, ал Кроуфордтық сэр Джеймс Линдси, Бьюкенге қатысты талаптарын қайта жандандырды, соңында Морей графы Александрдың кейбір адамдары бірнеше адамын өлтірді деп айыптады. Өз ұстанымдарына алғашқы шабуылдардан басқа Бьюкен өзінің аумақтық ұстанымдарын едәуір нығайтты, әсіресе Ұлы аңғарда, онда ол бауыры қайтыс болғаннан кейін Аркартты сақтап қалды, содан кейін 1386 жылдың күзінде ол Морей графынан Лох Несс өзенінің сағасындағы Бон жерін алды, сондай-ақ, сэр Роберт Чишолмдан Абриахин жерлерін қосып алды. Шотланд істеріне Бьюкеннің ықпалының күшеюі 1387 жылдың ақпан айына дейін Форт бұғазынан солтүстікке елдің юстициар орнына тағайындалған кезде көрінді.

Карриктің регенттігі сәтті болмады, және, сөзсіз, Бьюкенге бақылау орнату әрекеті сәтсіздікке ұшырады. Бұл Роберттің Роберт деп аталған үшінші ұлы, Файф графы, патшалықтың билеушісі болуы, 1388 жылға дейін жалғасты. Бірнеше күннің ішінде Файф Бьюкенді юстициария лауазымнан алып тастады, сондай-ақ Инвернесстің шерифі мен лейтенант лауазымынан алып, кейінірек ұлы Мердокты Форттан солтүстікке дейін елдің юстициары ретінде тағайындады. Файф үлкен кеңестің отырысында «қоғамға пайдасыз» деп пікір айтқан Бьюкенге өте ымырасыз болды. Бьюкен әйелінен кетіп, көп бала сүйгізген, оның ішінде Александр Стюарт, Мар графы бар, Мариотпен бірге өмір сүрді. Үйлену заңы шіркеудің артықшылығы болғандықтан, 1389 жылы 2 қарашада Морейлік епископ Александр Бур Росстық епископ Александр Килкуспен бірге әйелі Ефимияға оралуды бұйырды. Бьюкен бұған келісті, бірақ уәдесін орындамады, сондықтан Файф Росстық Ефимияны ажырасқан кезде Александрға қарсы тұруға көндірді. 1392 жылы Ефимия Авиньондағы папа сарайына жүгінді және олардың некелері тоқтатылды. Осыған байланысты, Бьюкен Ефимияның жерлеріне құқықтарын жоғалтты, жерлер оған және Файф графының қызымен некелескен ұлы Александр Леслиге қайтып келді.

Элгинді өртеу

өңдеу
 
Элгиндегі соборды өртеу.
XIX ғасырда салынған сурет

Патша Роберт 1973 жылы 19 сәуірде Эйрширдегі Дундональд сарайында қайтыс болды. Тарихшы Винтон Роберт Роберт III атанған ұлы Джон, Каррик графының тәж кигізу жорасына бір күн қалғанда, яғни, тек 1390 жылы 13 тамызда Сконда жерленгенін айтады. Файф Шотландия Сақтаушысы болып қала берді, ол, бәлкім, Каррик графы кезінде өз күшінің жегіне жеткен Бьюкеннің үмітіне қарсы болды. Бур епископы Инвернесс шерифі, Томас Данбарға және Морей графының ұлына қорғау туралы өтініш айтты. 1390 жылдың мамыр-маусым айларында Морейдегі Лэйхада болған оқиғалар, Бьюкенге әсер ететін әртүрлі жағдайлардың болуы мүмкін. Біріншіден, Джон Данбар, Морей графы және оның серігі Гленэсктен келген Дәуіт Линдси Ричард II-нің сарайындағы үлкен турнирге бару үшін Морейді тастап кетті. Бұған қоса, епископ Бурдың Бьюкеннің әйелімен ажырасу барысына қатысуы және одан кейінгі Морей графымен коалициясы кекке мүмкіндік жасады, Форрестың мамыр айында жойылуы, ал кейін Эльгинді соборымен бірге маусым айында жойылуына мүмкіндік берді. Элгиндегі шіркеулер толығымен жойылуды - собор, францискандық монастырь, Киелі Гильдің приходтық шіркеуі және Мэйсон Дью ауруханасы өртенді. Шіркеу мен халық Бьюкенге қарсы шықты. Бурмен шіркеуден аластатылған, ол, ағалары Шотландия королі Роберт III және Файф графымен бірге, олар оған кешірім өтінген Перттегі ғибадатханада болды - оған Сент-Эндрюс епископы, Уолтер Трейл кешірім берді.

1390 жылы Морейге жасырын шабуыл Файфтың үстемдігінен құтылу әрекеті болды, бірақ ол толықтай сәтсіздікке ұшырады - Александр 1392 жылы Аркарт лордығынан айырылды, содан кейін 1392 жылы әйелімен ажырасқаннан соң Россқа деген талаптарын жоғалтты. Файфтың ықпалы 1390 жылдардың ортасында әлсірей бастады, Роберт пен оның ұлы Дәуіт, Каррик графы өз билігін нығайтқан кезде - патша ағылшын-шотланд байланысы на жауапкершілікті қалпына келтіріп, Шотландияның оңтүстік-шығысына Файфтың одақтасы, Қара Дугластың орнына Ангус графы, Қызыл Дугласты орналастырды. Файфтың Шотландық істерге ықпалы азайғанымен, ол үкіметте үстемдігін сақтап қалды. Файф пен Каррик Бьюкенге және оның ұлдарына, сондай-ақ солтүстікте және батыстағы басқа қылмыстық элементтерге қарсы әрекет жасады. Алайда, Бьюкен өзінің зорлық-зомбылық әдістерін қойғанымен, оның ұлдары тоқтатқан жоқ. Питлохриге жақын жерде болған шайқас қарақшылар бандасының басында тұрған Дункан мен Роберт Стюарт арандатқан. Осы кезде сэр Уолтер Огили мен Уолтер де Личтон өз жақтастарымен бірге қаза болды. Сосын Бьюкеннің үш ұлы 1396-1402 жылдар аралығында Стирлинг сарайында тұтқында ұсталды және Александр Грант XIV ғасырдың 1390-жылдары Бьюкеннің әрекетсіздігі оның ұлдарын тұтқында болғандығынан деп болжайды.

 
Жанып кеткеннен кейінгі собордың қалпына келтірілуі

1398 жылы 3 мамырда Роберт III Спини бекінісін Морей епископы, Уильямге берілуін бұйырған кезде, Бьюкеннің есімі қайта аталды. Бьюкен өмірінің соңғы жылдарында солтүстікті тастап, 1402 жылы Атолл графтығының атымен аталды, содан кейін оның есімі 1404 жылы Перте аталды.

Солтүстіктегі кең аумақтарға ие болған Бьюкен тірі кезінде көп бөлігін жоғалтты (Росс пен Аркарт). Ол кейін одан тартып алынған патшалық билікке ие болды (Шотландия юстициариясы және Морей шығанағынан солтүстікке қарай патшалық лейтенант). Ол заң мен тәртіпті қолдай алмады және өзінің Росс аумағын усында ұстай алмады. Ол 1405 жылы қайтыс болды, Пертширдегі Данкелд соборында жерленді. Оның қабірі өзінің сауыт киген бейнесін бейнелейді және сол уақыттан бері Шотландияда сақталған бірнеше ескерткіштердің бірі болып табылады.

Балалары

өңдеу

Әдебиет

өңдеу
  • Barrow, G W S, 'The Sources for the History of the Highlands in the Middle Ages' in The Middle Ages in the Highlands ed L McLean, Inverness, 1981. [Barrow, History of Highlands in Middle Ages]
  • Boardman, Stephen, The Early Stewart Kings: Robert II and Robert III, 1371-1406, Edinburgh, 1996. [Boardman, Early Stewart Kings]
  • Cramond, William: The Records of Elgin, Aberdeen, 1903.
  • Alexander Grant, 'Stewart, Alexander, first earl of Buchan (c.1345-1405)', Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004. [Alexander Grant, Alexander Stewart, ODNB]
  • Grant, Alexander: "The Wolf of Badenoch" in W.D.H. Sellar (ed.), Moray: Province and People. Scottish Society for Northern Studies, Edinburgh, 1993. [Grant, Moray: Province and People]
  • Oram, Richard, (Ed.), The Kings and Queens of Scotland, Stroud, 2001. [Oram,Kings and Queens]
  • Simpson, W D: The Palace of the Bishops of Moray at Spynie, Elgin, 1927. [Simpson, Spynie Palace]