Алтыұл Ордасы
Алтыұл Ордасы (Алтыұл ұлысы, Алты Ұлы) — XVI ғасырдың ортасында Ноғай Ордасынан шыққан Жайық, Ембі және Сырдария өзендерінің аралығындағы ноғайлардың мемлекеттік қалыптасуы.
Тарихы өңдеу
Алтыұл Ордасы 1550 жылдары Ноғай биі Шейх Мамай қайтыс болғаннан кейін және оның бауырлары Ысмайыл мен Жүсіптің арасында би тағына өзара тартыс басталғаннан кейін Ноғай Ордасынан бөлінді.
Шейх Мамайдың алты ұлы - Қасым, Хан, Бай, Би, Бек және Ақ - ұлыстарымен бірге ноғайлардың негізгі бұқарасынан бөлініп, Ноғай Ордасының шеткі шығысында (Жайық, Ембі және Сырдария өзендері) көшіп-қонуды бастады. Олар әлсіз, бірақ салыстырмалы түрде тәуелсіз саяси бірлестік - Алты Ұл ұлысын құрды.
«Алтыұл» («у Шти Сынов», «Шесть Сыновей») тіркесінің алғашқы қолданылуын орыс тарихшысы В. В. Трепалов 1581 жылы 8 маусымда орыс патшасы Иван Грозныйға жазған хатында Шейх Мамайдың ұлы, ноғай мырзасы Бекте байқады.
1549 жылы мырза Хан бен Шейх Мамай қайтыс болғаннан кейін бес ағайынды, 1555 жылы Қасым қайтыс болғаннан кейін - төрт, 1580 жылы Ақ қайтыс болғаннан кейін - үшеу қалды. Алайда, Шейх Мамай руының мүшелері осы бидің барлық ұрпақтары үшін «Алты ағайынды» және «Алты ұл» атауларын қолдана берді. 1556 жылы Шейх Мамайдың ұрпақтары отыз адам болды.
Алтыұл мырзалары батыста Жайықтан бастап шығыста Сырдарияға дейінгі аралықты кезіп, қазақ көшпенділерімен шекаралас болды. 1570 - 1580 жылдары казактардың шабуылына байланысты Алтыұл ұлыстары Жайықтан шығысқа қарай шегініп, Ембі өзені Алтыұл иелігінің батыс шекарасына айналды. XVII ғасырдың бірінші жартысында алтыұлдар қалмақ тайшының бақылауына түсіп, олармен бірге көшіп-қонып жүре бастады. Алтыұлдың кейбір мырзалары ұлыстарымен бірге қазақ және Хиуа хандарының иелігіне көшті, ал басқалары үлкен және кіші ноғайлардың артынан Қара теңіз далаларына өтіп, Қырым хандарына тәуелді екенін мойындады.
XVII ғасырдың бірінші жартысында Алтыұл Ордасы өмір сүруін тоқтатты. Алтыұлдар өз тәуелсіздігін қорғай алмай, қалмақ тайшаларына тәуелді болып қалды. XVII ғасырдың ортасында қалмақтар Төменгі Еділ бойына кеткеннен кейін, алтыұлдардың бір бөлігі қазақтың құрамындағы Кіші жүзінің құрамына кіріп, сіңісіп кетті, екінші бөлігі үлкен және кіші ноғайлардың арттарынан Қара теңіз бен Солтүстік Кавказ далаларына көшті.