Алыстан сермеп...

«Алыстан сермеп...» (Сегізаяқ) - Абайдың 1889 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 8 тармақты 25 шумақтан тұрады.

«Сегіз аяқ» ұлы ақынның жазушылық еңбегінің орта тұсында туған үлкен бір белдей әрі мол, әрі бар жағынан көркем келісті шыққан, зор шығарманың бірі. Бұл өлеңнің түрі де осы шаққа дейін ақын жазып келген өлеңдердің үлгісінен басқаша. «Сегіз аяқ» демегі - сегіз жолдан қайырылған шумақтар болғандықтан айтылған. Көп ойлармен заман, қоғам шындықтарын және өз басының мұңдарын жиған үлкен өлең, ең әуелі Александр Сергеевич Пушкин, М. Ю. Лермонтовтар дәстүріндегі аса шебер арнаудан басталады. Ол - тағы да мән - мақсаты өзгеше өлеңге арналған шумақтар.
Өзінен бұрын ешкім таппаған қиын ұйқасты шебер түрге Абай әдейі арнап ән де шығарады. Бұл да өлеңнің мазмұны мен мақсатына ақынның ерекше зер салғанын көрсетеді. Алғашқы өлеңге де арналған бастаудан соң Абай: «Қайнайды қаның, Ашиды жаның, Мінездерін көргенде...» - деген ызалы толқын атып, аттап түскенде, өзі тірлік етіп отырған бұзық ортаның дертті кескінін бейнелейді. Содан бірлік кеткенін, ел іргесі тозып бара жатқанын әшкерелей келіп, осы жаманшылықтардың себебін де айтады: «... Тамағы тоқтық, Жұмысы жоқтық Аздырар адам баласын...» - деп, жеке адам үшін, тұтас қауым, халық үшін де ең қадірлі, қажет іс – еңбек екенін айтады.
Осыдан соңғы сан өлеңінде Абайдың бұрын қазақ ақындары айтпаған бір тақырып етіп алатын айнымас ойы - еңбек туралы болады. Еңбекті Абайдың қадірлеуі қазақ поэзиясы үшін аса бір соны сөз еді. Ол бұл тұста биік идеяға барады. Бұл тұста Герценнің «Бізде дұға жоқ. Бізде еңбек бар. Еңбек - біздің дұғамыз!» деген ойларын анық еске алуға керек.
«Сегіз аяқтың» ішінде Абай әр жерде өз күйігін қосып отырады. «Ауырмай тәнім, Ауырды жаным, Қаңғыртты, қысты басымды...» - деп, өз ішіндегі ой толқыны - у толқыны екенін танытады. Бірақ, бұл қасиетті уайым жеке бастың сыры емес. «Мақсұт - алыс, өмір - шақ» деуменен Абай халық үшін қамырық шегетінін танытады. «Не ол емес, бұл емес. Менің де күнім - күн емес...» - дегені, немесе: «Болмасқа болып қара тер, Қорлықпен өткен қу өмір...» - дегені және де қайғылы ойының басынан кешетін жалғыздықты айтқан: «Моласындай бақсының Жалғыз қалдым - тап шыным!» - деген барлық жолдар сөзбен жазылған емес, қанмен жазылған жолдар. Бұл тұста В. Г. Белинскийдің Лермонтов жазған «Одиночество» деген өлеңге берген бағасын еске алу керек.
«Одиночество» өлеңіндегі Лермонтов шығарған зарды Белинский: «Қоғамның қанды жаралары - осы»,- деп бағалаған. Біздің Абайда да кейін, әсіресе, осы «Сегіз аяқтан» басталған көп мұңды көреміз. Ол мұңды ақын өз басының жеке жарасы, өзіндік қам-қайғысы есебінде «мен» деген жүректен жеке-даралық қайғы түрінде айтады. Кейін де Абайда сол түр, солайша толғау көп кездеседі. Осында оқушыға, «Сегіз аяқтай» үлкен жырдың тұсында, қатты ескеретін қорытынды бір ойларды Белинский сөзімен келтіреміз: «Ұлы таланттың ішінде ішкі сыр, субъективтік элементтің мол болуы - гуманностың белгісі. Бұл бағыттан қорықпаңыздар. Ол сізді алдамайды. Жалғанға әкетпейді. Ұлы ақын өзі туралы сөйлеп отырып, өзінің «менін» айта отырып, адам баласы туралы айтады. Өйткені оның жаратылысында бар адам баласы тірлік еткен жәйдің бәрі бар. Сол себепті оның қайғы-шерінен әркім өз қайғы-шерін ұғынады. Оның жанынан өз жанын таниды. Сөйтіп одан ақынды ғана көрмейді, адамды да көреді. Азамат ішіндегі туғанын көреді»,- деген. Дәл Абай басына, оның «мен» деп айтатын қайғы-шерлі зарына, мұңды жүзіне қарағанда, біз де осы ойларды арқау етеміз. Сөйтіп Абайдың бас қайғысын айтқан шығармаларында халық қайғысы жатқандығы, жаңағыдай зарлы, мұңлы жеке жүрек шерінің өзінде де Абайдың позитивтік программасы жатқанын айрықша ескертіп өтеміз. Лермонтовтың өз басындық сырлы мұңға берілген субъективтік шығармалары туралы тағы да қорыта келіп, Белинский және де біздің Абайға бола шешу, қорытынды айта кеткендей болады: «Осы белгісінің өзіне қарап, біз одан орыс ақыны екенін және аса зор, қасиетті мағынада халық ақыны екенін көреміз. Біз ақынның бойынан орыс қоғамының белгілі тарихтық кезеңі көрініп тур деп бағалаймыз»,- деген. «Сегіз аяқ» турасындағы Абайдың өз ішін мұңмен ашқан терең сырын, біз осы ұлы сыншы айтқан айнымас шындықпен аяқтаймыз. М. Әуезов.
Өлең алғаш 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген. «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Басылымдарында текстол. өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1945, 1954 жылғы басылымдарда 5-шумақтың 4-, 5-жолдары «Пайдасыз ақыл, Байлаусыз тақыл», 14- шумақтың 2-жолы «Жүз кісі сұмға» делінсе, 1933, 1957, 1977 жылғы жинақтарда бұл жолдар 1909 жылғы басылымға сәйкес «Пайдасыз тақыл, Байлаусыз ақыл», «Жөн кісі сұмға» деп қабылданған. Мүрсейіт қолжазбаларында 6-шумақтың 6-жолы «Іздегені, баққаны», 8-шумақтың 4-, 5-жолдары «Адам бол - мал тап, Адал бол - бай тап», 10-шумақтың 6-жолы «Қор болып қолда барасың», соңғы шумақтың 6-жолы «Сөзімді ұғар біреу жоқ» болса, барлық басылымдарда бұл жолдар 1909 жылғы жинаққа сәйкес «Аңдығаны, баққаны», «Адал бол - бай тап, Адам бол - мал тап», «Қор болып құрып барасың», «Сөзімді ұғар елім жоқ» ретінде алынған. 1933, 1945, 1954 жылғы басылымдарда 14-шумақтың 6-жолы «Айғаймен етті, амал жоқ» болып басылса, басқа жинақтарда Мүрсейіт қолжазбалары, 1909 жылғы басылым бойынша бұл жол «Айғаймен кетті, амал жоқ» деп түзетілген. 1909, 1933, 1945, 1954 жылғы басылымдарда 22-шумақтың 4-жолы «Есітіп үнін» болып берілсе, кейінгі жинақтарда Мүрсейіт қолжазбаларына сәйкес «Естісем үнін» түрінде алынған. 1954 жылғы жинақта 24 - шумақтың 8-жолы «Қысылған жерде - жанжал дау» болса, 1945, 1957, 1977 жылғы басылымдарда бұл жол «Қысылған жерде - жан жалдау» түрінде көрсетілген. Туынды ағылшын, азербайжан, араб, беларусь, қарақалпақ, қырғыз, латыш, орыс, өзбек, татар, түрікмен, украин, ұйғыр т. б. тілдеріне аударылған. Абай «Сегіз аяқ» өлеңіне ән шығарған. Бұл туынды қазақ поэзиясына Абай тыңнан қосқан өлең өрнектерінің ең соны да күрделі үлгісі болса, әуен-саз бен ырғақ-өлшем тұрғысынан да өзгеше шығармалар қатарына жатады. Бұл әннің әр жылдары жазылған сегіз түрі бар. Әннің I- түрін А. Э. Бимбоэс Ақмола облысының Ақмола ауданында әнші-ақын Мұстафа Нұрбаевтың орындауы бойынша 1920 ж. нотаға түсірсе, А. В. Затаевич Орынбор қаласында 1922 ж. Құстай Мырзабеков пен Кәрім Қашқымбаевтың айтуы бойынша жалаң нотаға хаттаған. Әннің бұл үлгісі «Әр халық әндері» жинағында да жарық көрген (1971). Ал композитор Л. Хамиди 1935 ж. Әрхам Ысқақовтан, 1938 ж. Жүсіпбек Елебековтен «Сегіз аяқ» әнінің екі түрін нотаға жазса, профессор Б. Г. Ерзакович 1938 ж. Темірболат Арғынбаевтың және 1939 ж. Қуан Лекеровтің айтулары бойынша нотаға түсірген. Сонымен бірге «Сегіз аяқ» әнін әнші Қали Байжановтың орындауынан және Мәкен Мұқамеджанованың айтуы бойынша (1984) Қ. Жүзбасов әннің 7-және 8-түрлерін нотаға түсірген. Әннің бұл түрлері алғаш рет «Айттым сәлем, қалам қас» атты Абай әндері жинағында (1986), Абайдың муз. мурасына қатысты Ғ. Бисенованың «Сегіз аяқ» атты мақалалар жинағында жарық көрді (1966). Абай әндері түрлі әншілердің айтуы бойынша, ауызша таралғандықтан, бір текстегі әннің бірнеше түрі кездеседі. Абай әндеріне тән қасиет - поэзия тілі мен музыка әуезінің, ырғақ пен муз. екпіндердің мінсіз жымдасып, қабысып жатуында. Абай әуендерінің түпнұсқасына Қ. Мырзабеков пен К. Қашқымбаев, Ә. Ысқақов, Қ. Байжанов пен М. Мұқамеджановалардың айтқан варианттары өте жақын екендігі аңғарылады. Абайдың қазақ өлеңінің кестесі жүйесіне жаңа шумақ түрін жасағанын және әннің әуен-ырғақтық құрлысына ықпал еткенін байқаймыз. Мұнда өлең шумағы сегіз тармақтан тұрса, ән әуенінің құрылысы алты муз. сөйлемнен құрастырылады, олардың әрбіреуі өлең тармақтарына сәйкес келеді. Сөйтіп, «Сегіз аяқ» әнінің 4/4, 6/4, 2/ 4, 3/4, 5/4, 3/4, 2/4, 3/4, 4/4, 3/4, 4/4, 6/4, 4/4, 3/4, 5/4; 2/4, 4/4, 2/4, 3/4, 4/4, 2/4 т. т. муз. өлшемде айтылып жүргеніне көзіміз жетіп отыр. Осыған орай «Сегіз аяқ» әнінің төрт түрі минорлық ладта болса, қалған төрт түрі мажорлық саз-сарынында орындалады. Осы аталған түрлерінің кейбіреуінде жалпы түркі музыкасында кездесетін «ақсақ ырғақ» желісі де көрініс тапқан. Комп. С. И. Шабельский «Абайды еске алу» деген фортепианолық триосының бір бөлімін осы «Сегіз аяққа» арнаған.