Амангелдінің батыр бабалары (мақала)

Амангелдінің батыр бабалары - Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енді. Бұл мақаласында Сәтбаев 1916 жылғы халық көтерілісінің ер жүрек көсемі, Орталық Қазақстанда кеңес өкіметін орнатушылардың бірі Амангелді Иманов жайлы жазады.

Батырдың Қыпшақ руынан шыққаны, бабаларының жауынгер болтаны туралы айтады. Сәтбаев: «Амангелді батыр шыққан Бегімбет тұқымы Қыпшақ руының ең жақсы жауынгерлік салтын тура сақтап, дамытып отырды. 19 ғасырдың 1- жартысында болған Кенесары Қасымов бастаған қазақ халқының патша өкіметіне қарсы ірі көтерілісі кездерінде Бегімбетте екі мыңнан аса үй бар екен. Олар, қазақ халқының көп заманғы тарихының бесігі саналған Ұлытаудың төңірегін, Қараторғай, Сарыторғай өзендерінің сағасын мекендеді. Бегімбет руы езінің көсемі Иманның (Амангелдінің бабасы) басшылығымен Кенесары көтерілісіне алдымен қосылды; патша жендеттерінің, қырғыз манаптарының, қазақтың өз ішіндегі шонжар байларынан шыққан опасыздардың өзара ауыз жаласып, бірлесіп күш жұмсауымен көтеріліс басылған кезіне дейін, Бегімбет тұқымы сол азаттық жолындағы ұлы күрестің маңдай алдындағы жауынгері болды. Амангелдінің бабасы Иман батыр көтерілістің таңдаулы, қайратты көсемінің бірі, көтерілістің қолбасшысы Кенесарының да ең жақын, сенімді серігі еді», - деп жазды.

Халық аузындағы аңыз әңгімелерге және сол көтеріліске қатынасқан ақындардың жыр-дастандарына қарағанда, Кенесары Иманның жауынгерлік өнері мен тәжірибесін аса жоғары бағалаған. Көтеріліс кезінде Иман бастаған іс пен жорықтар әрқашан абыройлы, жеңісті болған екен. Кенесары көтерілісіне Бегімбет тұқымымен бірге Иманның балалары: Бердалы, Ержан, Балық, Үдербай да (Амангелдінің әкесі) қатынасады. Бердалы мен Ержан Иман батырмен бірге 1847 жылғы көтерілістің соңғы кезіндегі ауыр соғыста ерлікпен қаза табады. Балық пен Үдербай көтеріліс басылып, Кенесары мен Иман тұтқынға түсіп өлгеннен кейін, Бегімбетгің аман қалған аз ғана үйлерімен қаншама апатқа, қорлыққа душар болып, Алатау алабынан өзінің туған мекені Торғай даласына қайтып келеді. Осылардың барлығы жас Амангелдіге көп әсер еткені, жүре келе, оның халық намысын көздеген саяси көсем, айбынды батыр болып шығуына себеп болғаны Сәтбаевтың мақаласында ашып айтылады. Мақалада, бала күнінде Кенесары қозғалысына қатысқан өз әкесі Үдербай мен қарт ағасы Балықтан Кенесарының ерлік жорығы жайында әңгімелерді көп естіп, тыңдаған жас батыр Амангелді өз елінің азаттығы үшін күрескен кемеңгер басшы болып шыққаны жайлы толық мәліметтер беріледі.