Америка әдебиеті

Америка әдебиеті. 20 ғасырдың басында АҚШ-та публицистикалық шығармалар арқылы ұлт-азаттық идеясы насихатталды. Бұл мәселеге М. Әуезовте белсене араласты. Сол тұста ол Америка руханияты бастау алар саяси-мәдени ахуалды саралай келіп, ғылым мен білім жүйесі туралы пікір алысу кезінде: «Ғылымдарды жалғыз жаттап қоймай, алған білімін іске асыра білсін деп, мысалы, Америкада әуәл бастағанда іспен араластырып оқытады» деген ойын айтты (Шығармаларының 50 томдық толық жинағы, 1997, 1-том, 55-бет). Бұл арада Әуезов АҚШ-тың қазіргі ғылыми-оқу саясатының негізін қалаған Тейлор Бруктің тәжірибесін еске салып отыр. Ол ғылыми жаңалықтың маңызын оның тигізетін пайдасына қарай бағалау керек деген болатын. Жазушы американ публицистерінің саяси мақалаларына ерекше назар аударып, қазақ елінің тәуелсіздігі үшін күрес жолындағы нысанаға айналдырды. Ол өзінің «қазіргі қазақ күйі» атты мақаласында «Ресейдің бізге автономия бермеймін дегені - жерімізге, елімізге қызыққаны, қомағайлығы, өзімшілдігі» деген пікір білдірді (сонда, 56-бет). Бұл пікірден Т. Джефферсонның «Тәуелсіздік декларациясының» әсері байқалады. Әуезов АҚШ-тың көсемсөз шеберлерінің еңбектерін үнемі қадағалап оқыды. Ол өзінің мақалалары мен көркем шығармаларында, зерттеулерінде Джон Дрэпердің «Американың азаматтық дамуы» (1885), Джордж Кеннанның «Сібір және жер аударылғандар» (1889), Дж. Ридтің «Дүниені дур сілкіндірген он күн» (1919), Джон Гунтердің «Африкада» (1956) атты еңбектеріне баға беріп, ішінара мысалдар келтірді. Жазушы «Америка әсерлері» (1960) жолжазбасында АҚШ-тың белді-белді газеттері мен журналдарында істейтін публицистерімен әңгімелесіп, олардың ішкі лабораториясымен жете танысқаны жайлы кеңінен баяндады. Әуезов Америка жазушыларының шығармаларымен бала кезінен таныс болды. Абайдың ертекшісі Баймағамбеттің аузынан сан рет естіді. Ш. Құдайбердиев «Том негрдің лашығы» деген атпен Г. Бичер-Стоудың романын қазақша аударған болатын (қолжазбасы жоғалып кеткен). Кейін гимназияда оқып жүрген кезінде олардың шығармашылық жолы туралы арнайы дәріс тыңдады. Соның ішінде Э. По, Г. Лонгфелло, Уитмен, М. Твендердің туындыларын өте жоғары бағалады. 1960 ж. Америкаға барғанда, Уитмен қызмет істеген үйге арнайы соғады. Сол жолы Уитмен мен Твен туралы өз пікірін білдіреді. Ол:

«Америка ақындарының ішінде Щипачевтің ең қадірлеп сүйетіні ұлы ақын Уолт Уитмен болатын. Сол Уитмен жас шағында осы үйде санитар болып қызмет істеген шақтары болған екен. Сөйтіп көп қонақтар арасында біз жүрген бөлмелер, залдар, неше алуан кіріс-шығыс жолдар - бәрі де бүгінгі қонақ ақынға бұрын болып өткен ұлы ұстаз ақынның жылы ізін сездіргендей болды»

деп жазды «Америка әсерлері» атты жолжазбасында. Әуезов Америка жазушыларының шығармаларына Абай туралы роман жазуға бел шешкен кезінде ерекшеден қойды. Соның ішінде Лондонның тағдыр талқысына түскен аязды өлкедегі адамдардың өр рухы мен жан-жануарлар туралы шығармаларын сүйсіне оқыды. Өзі де соған еліктегендей болып «Көксерек» хикаятын жазды (1927). Дж. Лондонның «Ақ азу» хикаятын «Қасқыр» деген атпен қазақ тіліне аударды (1936). Ол әр рухты жазушының шығармасына деген сүйіспеншілікті өмірінің соңына дейін сақтап қалды. «Америка әсерлері» жолжазбасында ол:

«Нью-Йорктағы ұшырасулардың тағы бір есте қалған сәті Американың атақты қарт ақыны Карл Сэндбергке ұшырасу болды. Жасы сексен екіге келген, әлі қапсағай бойы тік, сергек келген қызыл жүз, ақ шаш, ақ мұрт қарт сырт пішіні жағынан өз Отанымызда ұшырасатын кейбір әдебиет, ғылым адамдарына ұқсайды. Москвада болған, ауыл шаруашылық көрмесінен қазақ, өзбек павильондарын жақсылап аралағандарын айтады... Барлық әңгіме үстінде бұл дос қарттың пішінінен мен көз алдыма осындай ауыр кәрілікке жеткен жас шағында осы кісі айтқандай ауыр өмір, у-зәрін ішіп-кешіп өткен Америка жазушысы, біздің халықтарға аса мәлім Джек Лондонды көріп отырғандай болдым»

деп жазды. Америкадағы кездесулерде:

«Бір ғана орыс тілі емес, одақтағы көп туысқан елдеріміздің көптен көбінің тілдеріне Американың Марк Твендер бастаған классиктерінен бері қарай бүгінгі Хэмингуэй, Митчелл, Уилсон, бүгінгі қарт ақындар Роберт Форст, Карл Сэндберг, негр ақыны Ленгстон Хьюз, бүгінгі Америка драматургтері Лилиан Хильман, Артур Миллер сияқты көп адамдарды советтің елдері, оқушылары бір орыс тілі емес, өздерінің ана тілдерінде де оқи білетіндерін айтты. Осы сапарда ол жазушы-публицистер А. Кейзн, Н. Казинс, К. Сэндберг, Л. Хьюз, Э. Райспен пікір алысты. Нью-Йорк қаласындағы жазушылардың пен-клубында: «бүгінгі Америка әдебиетін қалай бағалайсыз?» деген сұраққа Әуезов: «Менің көзіме тастан салынған небоскребтардан құралған қала сипаты бейне бір Манхеттен аралының аспанына таспен жазылған поэма боп көрінеді. Ол поэманың әрбір жолы – әрбір зәулім үй. Американ өлеңінің бір жолы ұзын, бір жолы қысқа. Және сол жолдардың ішіндегі ең ұзын, ең мазмұнды жол - жүз екі этаждық Импайэр стэйт билдинг. Ол поэманың бұл жолын дүние жүзі халқының бәрі біледі, бәрінің де жадында» деп жауап береді. Жазушының бұл теңеуін кейін С. Щипачев «Нью-Йорк» деген өлеңіне пайдаланды. Сол жолы американ драматургтерінің пьесаларымен танысты және театрдағы спектакльдерін көрді. қилы-қилы оқиға қуып, адамныңтебе құйқасын шымырлататын, күш қолдануды, қатыгездікті суреттейтін туындыларды өдебиетке қатысы жоқ шалағай шығармалар деп бағалады. қорыта айтқанда, Әуезов Америка әдебиетінің тарихын өте жақсы білді және ол туралы өзінің ойларын әр тұста білдіріп отырды. АҚШ-та ӘУЕЗОВтің төл шығармалары басылған жоқ. Әдеби журналдар мен кеңес әдебиеті жөніндегі анықтамаларда жекелеген мақалалары мен ол туралы өмірбаяндық шолулар жарияланды. Оның басты себебі, Әуезовтің өзі айтқандай, 60-жылдарға дейін кеңес әдебиетіне көңіл бөлінбеген, «көпшілігі совет әдебиеті дейтін көп ұлтты, көп тілді туыстас әдебиеттер қатары бар екенін біле қоймайтын».

Бұған АҚШ пен КСРО-ның арасындағы қырғи қабақ жағдайдың да әсері тиген. Алайда АҚШ-тың мемлекеттік тілі - ағылшын тілі болғандықтан да, кез-келген мемлекеттегі осы тілде жарияланған кітаптарды алдырып оқуға мүмкіндік жасалған. Сондықтан Әуезовтің Англияда, Мәскеуде т. б. елдерде ағылшын тіліне аударылған шығармалары мен мақалалары американдық зиялы қауымға мағлұм болған. Вашингтон қаласындағы Конгресс және Шекспир кітапханаларына барған кезінде көргені туралы:

«Осы күндерде Совет Одағынан жылына сегіз мыңдай кітапты алдырып тұрады екен. Сол қатарда Украинадан жылына бес жүздей, Қазақстаннан қазақ кітабынан жылына елу шамасын алдырып тұрады екен... Осы кітапхана ішінде төрт жазушы - біздің төртеуімізге де өз кітаптарымыздың Конгресс кітапханасындағы бар тізімнен каталог жинап берісті. Менің кітабым орыс, ағылшын тілінде болумен қатар, сол менің еңбегім туралы жазылған Кедрина, Айқын Нұрқатов еңбектері де бар»

деп жазды. Әуезовтің «Абай» романы (1-2-кітап, аударған Л. Наврозова, 1957), «Өскен өркен» (аударған Н. Перхам, 1971), «Көксерек» (аударған Е. Монинг, 1967) хикаяттары ағылшын тіліне аударылған. Сонымен қатар «Абай қүнанбаев», «Эпостың кеңестік айтушылары», «қазақ совет әдебиетіндегі дәстур мен жаңашылдық туралы», «Жазушы өзінің шығармашылығы жөнінде», «Роман туралы пікір» деген өз еңбектері және ол туралы жазылған 3. Кедринаның, А. Нұрқатовтың, Т. Әлімқұловтың. Г. Ломидзенің, В. Оскоцкийдің, Г. Зелинскийдің, Ш. Елеукеновтің, Ю. Суровцевтің мақалалары ағылшын тілінде жарық көрді. Әуезовтің туғанына 100 жыл толуы мерейтойы қарсаңында Американың университеттерінде арнайы лекциялар оқылды. Осындай игі шаралардың жузеге асуына қарамастан, Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы туралы АҚШ журтшылығының хабары шектеулі, анықтамалық дәрежеде ғана қалған.