Уикипедия

Андромеда галактикасы

(Андромеда тұмандығы бетінен бағытталды)

Андромеда галактикасы (Andromeda Galaxy, andrɒmədə), (немесе Мессье 31, қысқаша М31 және NGC 224, бұрынғы жазбалар бойынша "Андромеда тұмандығы" деп те аталады,} — Андромеда шоқжұлдызы бағытындағы спиралды (үйіріліп) айналатын жұлдыздық жүйе болып, жер шарынан шамамен 2 млн 500 мың жарық жылы қашықтықтағы галактикалық жүйе.

Андромеда галактикасы

Ол Магеллан галактикасын (жер шары тұратын Құс жолы жүйесінің әріптес жұлдыздық жүйесі) айтпағанда жерге ең жақын галактика есептеледі. Оны Андромеда шоқжұлдызы бағытында адамзаттың ет көзімен де көруге болады (3,4-ші дәрежедегі), сондықтан ол көзбен көруге болатын ең алыс аспан денесі есептеледі. Андромеда галактикасы Жергілікті топжұлдыз (Local Group) шоғырындағы ең үлкен галактика, оның диаметрі шамамен 200 мың жарық жылы шамасында, сыртқы тұрқы Құс жолы жүйесінің пішініне ұқсап та қалады. Ол көбінесе M31 деп те аталады, өйткені Мессье жұлдыздық каталогы бойынша ол отыз бірінші диффузиялық аспан денесі жүйесі есептеледі. Жұлдыздық жүйе өзгерісін бақылайтын детектор ғарыш кемесі арқылы 2003 жылы түсірген 10 шақты суретті бірлестіріп зерттегенде, ондағы ақ-көк түсті жаңа тұрақты жұлдыз туындаған аймақтар бар екенін көреміз. Ал орталық өңірі өте көне мұздаған жұлдыздардан құралғаны байқалады.

Galex спутникі түсірген Андромеда галактикасының ультракүлгін жолақты суреті

Жергілікті топжұлдыз шоғырында Андромеда галактикасы, Құс жолы галактикасы, Үшбұрыш галактикасы, және басқа да 50 шақты ұсақ галактика топтасқан. Дегенмен, кейінгі жетілдірілген өлшеу аспаптары арқылы зерттеудің нәтижесі бойынша, қазір ғалымдар Құс жолында өте көп мөлшерде Күңгірт материя бар екені, сол қараңғы материя ғаламның негізгі мөлшерін ұстайтыны белгілі болды. Спитцер ғарыштық телескобының соңғы күзетуіне негізделгенде, Андромеда галактикасында шамамен бір триллион (1012) тұрақты жұлдыз бар екен, бұл Құс жолындағы тұрақты жұлдыздар шамасынан анағұрлым көп. 2006-шы жылғы есептеулер бойынша, Құс жолы Андромеданың 50％ шамасындай ғана екен, яғни шамамен 7.1×1011M☉.

Андромеда галактикасын лайықты қараңғылықтағы ашық аспаннан ет көзбен көруге болады, бірақ ол көбінесе ауасы өте таза ауыл аспанынан, таулы өңірден ғана біршама анық байқалады. Көзбен көрінетін Андромеда галактикасы өте кішкене, өйткені оның өзек бөлігі ғана жарық шығарады, бірақ егер бұл галактиканы толық көретін болсақ, онда ол толған айдың 7 есесіндей болып көрінер еді.

Миллиардтаған жылдардан кейін біздің Құс жолы жүйесі Андромеда галактикасымен өзара соқтығысуы мүмкін деген жорамал бар.

Күзету-өлшеу тарихы

өңдеу
 
Абдуррахман ас-Суфидің "Тұрақты жұлдыз" кітабындағы Андромеда шоқжұлдызы

Ең алғаш Андромеда галактикасы туралы деректі Парсы астрономы Абдуррахман ас-Суфиден (903 — 986) табамыз.[1] Оның «тұрақты жұлдыз» атты кітабында Андромеда шоқжұлдызындағы Андромеда галактикасын «кішкентай бұлт» деп сипаттаған.

Андромеда галактикасын ең алғаш телескоппен күзетіп, ол туралы естелік қалтырған адам неміс астрономы Симон Мариус (Simon Marius). Ол 1612 жылдары Андромеданы күзету арқылы оны «мүйіз түтікке ұқсайтын шам» деп сипаттаған.

1764 жылы Шарль Мессье́ (Charles Messier) Андромеда галактикасын M31 жұлдыздық дене ретінде тіркеді.

 
Уильям Хаггинс

1785 жылы Гершель (Sir Frederick William Herschel) аталған галактиканың орталығының қызылға бейім қосымша жарықтармен түрленгеніне назар аударды. Сонымен ол барлық ғарштық тұмандықтар арасында бұл ең жақын алып тұмандық деген қорытынды шығарды. Ол жұлдыз жарығы мен бояуының байланысына орай (бұл қате әдіснама болатын) Андромеда галактикасының қашықтығы Үлкен Арлан шоқжұлдызының 2000 есесіндей деп мөлшерледі.[2]

Талай жылдан бері Астрономдар оны Құс жолы жүйесі ішіндегі галактика деп түсініп, оны "Андромеда тұмандығы" деп атады. Олар оны біз тұратын галактика ішіндегі үйірілісті (спиралды) айналатын жарық шығаратын тұмандық материя деп түсіндірді.

Тек XX ғ. 20-шы жылдары АҚШ астрономы Хаббл оның Құс жолы галактикасының сыртындағы дербес галактика екенін нақты дәлелдермен көрсетіп берді.

1864 жылы Хаггинс（Sir William Huggins）Андромеда галактикасының жарық спектріне талдау жасап, оның тұманды, газды ғарыштық денеден өзгеше екенін айқындады. Хаггинстің пікірі бойынша, Андромеда галактикасының спектрі жиілігі жағынан ұласпалы спектрлі қараңғы сәулелерді қабаттастырады, демек ол бейне бір дербес тұрақты жұлдыз секілді. Сондықтан Хаггнинс Андромеда галактикасында тұрақты жұлдыздың қасиеті бар деп есептеді.[3]

 
Краб галактикасындағы - SN 1054 ғаламатжұлдыз қалдықтары

1885 жылы , бір ғаламатжұлдыз (Supernova) Андромеда галактикасында байқалды (қазір белгілі болғандай ол Андромеда S жұлдызы екен), бұл соған дейін байқалған тым алыс қашықтыққа орналасқан тұрақты жұлдыз есептеледі. Кезінде оның жарығы төмен мөлшерленіп, жай бір жаңа туған жұлдыз деп есептелді және оны 1885-ші жаңа жұлдыз деп атады.

Андромеда галактикасының тұңғыш суретін Исаак Робертс 1887 жылы өзінің Сассекстегі жеке обсерваториясында түсірді. Дегенмен ол да Андромеда галактикасын Құс жолы галактикасы аумағындағы жұлдыздық жүйе деп түсінуден айнымады.[4]

Андромеда галактикасының (М31) күн жүйесіне салыстырмалы радиалды жылдамдығын (жарығының қызыл ұшқа жылжыуын) 1912 жылы Весто Мелвин Слайфер (Vesto Melvin Slipher) Лоуэлла обсерваториясында тұңғыш рет өлшеді. Оның күнге салыстырғандағы жылдамдығы секундына 300 км (186 ағылшын милі) екен, бұл сол кезде тіркелген ең жоғары жылдамдық есептеледі.[5]

1917 жылы Хебер Кертис Андромеда галактикасының (М31) ішіндегі бір жұлдызды анықтады, кейін олардан 11-і анықталды. Кертис олардың орташа жарық шамасы он бірлік екенін, бұл Құс жолы жүйесі ішіндегі жұлдыздардың жарық бірлігінен төмен екеніне назар аударды. Бұл арқылы оның қашықтығы 500 000 жарық жылы қашықтықта екені мөлшерленді және Кертис осы арқылы өзінің "Әлем аралы" жорамалын жасады. Бұл жорамал бойынша, үйіріліп айналатын жұлдыздық жүйе бейне арал секілді өз алдына дербес жұлдыздық жүйе есептеледі.[6]

1920 жылы Кертис пен Шеплидің үлкен пікірталасы болып өтті. әңгіме Құс жолы, спиралды айналатын жұлдыздық жүйелер және әлемнің кеңдігі қатарлы мәселелерге барып тірелді. Кертис өзінің Андромеда галактикасы (М31) Құс жолының сыртындағы дербес галактика деген пікірін қорғау үшін біздің Құс жолында да тұмандықтарға ұқсас қара із бар және елеулі допплер ауысымы бар деп есептеді.

1925 жылы Хаббл тұңғыш рет өзі түсірген суреттен Құс жолы сыртындағы Андромеда галактикасын айқындап берген соң аталған дау тыншыды. Оның расымен дербес арал секілді жұлдыздық жүйе екені ақыры тұрақтанған шындық болды.[7]

Бұл галактика - галактикаларды зерттеу тарихында өте маңызды рөл ойнады, өйткені ол бізге ең жақын галктика болмағанымен, бірақ ең алып галактикалардың ішіндегі ең жақыны есептеледі. 1943 жылы Вальтер Бадер тұңғыш рет Андромеда галактикасының өзек өзңіріндегі тұрақты жұлдыздарды айқындады. Оның мөлшерлеуінше, екі түрлі тұрақты жұлдыз аталған галактикада бар, бірінші түрдегілері жас, жоғары жылдамдықта қозғалатын тұрақты жұлдыздар, екінші түрдегілері кәртейген, жылдамдығы ақырын, жарығы қызара түскен тұрақты жұлдыздар. Бұл түрдегі тұрақты жұлдыздарды атау амалы қазіргі кезде басқа галактикадағыларды, мысалы біздің Құс жолы жүйесіндегі тұрақты жұлдыздарды да анықтауға қолданылады. Оның зерттеулері Андромеда галактикасының (М31) бізден қашықтығын бір есеге дейін арттырды, әлемнің пайда болуына қатысты идеяларға да әсер етті.[8]

Андромеда галактикасының тұңғыш радиодиаграммасын 1950 жылы Жон Балдуін Кембридж радиоастрономиялық тобымен бірге айқындап шықты. 2С радиоастрономиялық каталогта Андромеда галактикасының өзек бөлігі 2C 56 етіп белгіленді.

Аралықтың есептелуі

өңдеу

Негізінен үш түрлі амал қолданылып Андромеда галактикасының бізбен болған аралығы есептелді. [9][10] 2004 жылы Цефеид жұлдыздарын өлшеу амалын қолданып Андромеда галактикасының бізбен болған аралық қашықтығы шамамен 2510 ± 130 мың жарық жылы екені есептелді.

 
Персей шоқжұлдызындағы Алголь β Қосаржұлдызы (eclipsing binaries)

2005 жылы Испаниялық Ignasi Ribas қатарлы астрономдар Андромеда галактикасынан Қосаржұлдыз (eclipsing binaries) байқады (M31VJ00443799+4129236). Ол қосаржұлдыздың екі жұлдызы біршама жарық және ыстық О жұлдыз, және В жұлдызы. Бұл қосаржұлдыздың өзара айналу периоды 3.54969 күн. Бұл олардың үлкен-кішілігін есептеуге де мүмкіндік береді. Әдетте жұлдыздың үлкендігі мен температурасы белгілі болса, онда жұлдыздық негізгі шаманы да айқындауға болады және бұл оның бізден қанша қашықтықта екенін білуге де көмектеседі. Сонымен есептеулер арқылы бұл тұрақты жұлдыздардың бізден қашықтығы 2520± 140 мың жарық жылы екені белгілі болды. Демек бұдан Андромеда галактикасының бізден қашықтығы 2 500 000 жарық жылы екені айқындалды. Бұл рет алдыңғысына қарағанда ара қашықтық тіпті де дәл есептелді.

Техниканың дамуына ілесіп, Андромеданың бізден қашықтығын Алып Қызыл жұлдыз тармағы техникасын (Tip of the Red Giant Branch ,TRGB） пайдаланып өлшеудің сәті түсті. 2005 жылы осы техника арқылы есептегенде аралық 2560±80 мың жарық жылы болды.

Осынау өлшеулерді тоғыстырғанда, Андромеданың бізден қашықтығы орташа есеппен 2530 ±70 мың жарық жылы шамасында болып табылады.

Бізбен болған бұл аралық қашықтыққа негізделіп, Андромеда галактикасының (М31) ең кең көлденеңі мөлшермен 140±4 мың жарық жылы деп шамалауға болады.

Сапасының есептелуі

өңдеу
 
NGC 6744 галактикасының суреті, ғалымдар Құс жолының толық кескіні дәл осы секілді деп есептейді.

Кезекте Андромеда галактикасының массасы (қараңғы материяны қоса алғанда) шамамен 1.23×1012M☉ болып[11], шамамен Құс жолы массасының （5.8×1011M☉）2.12 есесіндей екен. Әрине, бұл жауап дәл болмағанымен бәрібір Құс жолы массасына қарағанда үлкен, көлемі де Құс жолынан ауқымды екені, ондағы тұрақты жұлдыздар саны да көп екені белгілі болды.

Әсіресе, Андромеда галактикасында Құс жолына қарағанда тіпті де көп қарапайым тұрақты жұлдыздар бар екен, және мөлшерленуінше Құс жолынан екі есеге дейін жарық екен.[12] Дегенмен, тұрақты жұлдыздардың қалыптасу жиілігі Құс жолында жоғарырақ екен. Андромеда галактикасында бір жылда тек бір күн массасындай тұрақты жұлдыз жаратылса (қалыптасса), ал Құс жолы галактикасында шамамен 3-5 ке дейінгі күн массасындай тұрақты жұлдыз пайда болатын көрінеді. Жаңа ұлдыздың туу мүмкіндігі де Құс жолында бір есеге дейін жоғары.[13] Бұл жағдайлар Андромеда галактикасы (М31) әлдеқашан тұрақты жұлдыздарды қалыптастыру кезеңін біршама артқа тастаған, ал, біздің Құс жолы жүйесі бұл тұрғыда әлі де Тұрақты жұлдыздар қалыптастыру кезеңін бастан кешіріп жатқан есептеледі. Бұл болашақта Құс жолы галактикасындағы жұлдыздардың шамасы Андромеда галактикасымен негізінен бірдей болады деген сөз.

Құрылымы

өңдеу

Көрінетін жарық арқылы байқалған пішініне негізделіп, de Vaucouleurs-Sandage-тің cозылған және кеңейген жұлдыздық жүйе бөлу амалы бойынша Андромеда галактикасы SA(s)b Спиралды жұлдыздық жүйе түріне тән деп есептеледі. Дегенмен 2MASS ғарыш қадағалау материалдары бойынша, Андромеда галактикасының орталық шеңбері қорап тәрізді пішінді көрсетеді, бұл аталған галактиканың (М31) шынтуайтында Біліктеніп үйірілетін галактика жүйесіне тән екенін көрсетеді.[14] Ал біз оның ұзын білігі бағытында күзеткендігімізден оның қалған тұсынан қаралған көрінісін көре алмаймыз. Сондай-ақ, Андромеда галактикасы LINRER галактикасына (ядросындағы радиация аймағының әсері төмен) жатады, демек ол ядролық белсенділігі қарапайым деңгейдегі жұлдыздық жүйе есептеледі.

 
Андромеда галактикасы Спитцер ғарыштық телескопындағы инфрақызыл суреті. Спитцер ғарыштық телескопы NASA -ның алып орбиталы обсерватория жоспарындағы төрт үлкен телескоптың бірі есептеледі.

2005 жылы астрономдар Кеск телескобына сүйеніп бейне бүрку арқылы сыртқа созылып жатқандай көрінетін тұрақты жұлдыздарды анықтады, ол шын мәнінде диаграмманың негізгі бөлігі есептеледі. Бұл Андромеда галактикасының спиралды диск аумағы әуелгі межеленгенінен үш есеге жуық үлкен екенін көрсетеді.[15] Бұл дәлелдемелер бойынша Андромеда галактикасының дискісінің диаметрі 220 000 жарық жылынан асатын алып және созылған галактика екені айқындалды. Ал, бұрынғы мөлшерленген диаметрі 70 000 нан 120 000 жарық жылы шамасында ғана болатын.

 
Спитцер ғарыштық телескобының 24 мкм инфрақызыл сәулесімен айқындалған M31 кескіні (NASA/K. Gordon)Аризона университеті Калифорния институты

Андромеда галактикасының жерге салыстырғандағы көлбеулік бұрышы 77° (90° тіке қиғаш бетінен қарау есептеледі) болып, галактиканың көлденең қимасының пішіні жазық бет пішінді емес, S әрібі секілді көрсетіледі.[16] Бұл түрдегі пішіннің бүктетілуін М31 ке жақын серік галактиканың (М32) өзара гравитациялық әсері туғызған деп есептеледі. Спектроскопиялық бақылау арқылы галактиканың өз өсінде айналу жылдамдығы орталықтан қашықтығына қарай ұқсамаған радиуста толық есептелді. Орталық өзегіне жақын өңірде өз өсінде айналу жылдамдығы 225км/сек көрсетсе, 1300 жарық жылы шамасындағы радиусында жылдамдық баяулай бастайды. 7,000 жарық жылы шамасындағы радиусында өз өсінде айналу жылдамдығы ең төменгі 50 км/сек түседі. Сосын жылдамдық қайта көтеріліп, 33,000 жарық жылы радиусында 250 км/сек қайта көтеріледі. Осы радиустың сыртында өз өсінде айналу жылдамдығы тағы да құлдырап, 80,000 жарық жылы шамасындағы радиусында жылдамдық 200км/сек түседі. Жылдамдықтың бұл түрдегі өзгерісі орталық өзек өңірінің массасы 6 × 10 9 M ☉ болатынын, 45,000 жарық жылы шамасындағы радиусы өңірінде жалпы массасы артатынын, содан былай массасы радиустың кеңеюіне орай құлдырай беретінін көрсетеді.[17]

 
Hoag нысаны, Сақина галактикасы. Тағы бір қызыл сақина галактикасы оның арт жағынан байқалады.

Андромеда галактикасының үйірілген Спиралды білегі сыртқа қарай Hii аймақтарын жарқырата шумақталады, оны Walter Baade "меруерт шумағы" деп суреттеген.[18] Олар қарамаққа тығыз оралған, бірақ біздің Құс жолы олардан тым алыста бөлектеніп қалғандықтан анық көрінбейді. Өңделген, түзетілген жұлдыздық жүйе суреттерінен сағат тілі бағыты бойынша айналған Спиралды білік үйірілген спиралды галактиканың ішінде жатқаны байқалады. Галактика өзегінен 1 600 жарық жылы қашықтықтағы өңірде екі Спиралды білек сыртқа қарай сүйрелеп тұрғандай көрінеді, олардың өзара қашықтығы шамамен 13 000 жарық жылы. Спиральды пішін Андромеда галактикасының (М31) М32 мен болған өзара байланысынан туған деуге болады. Бұл әсерлерді тұрақты жұлдыздардың бейтарап сутегі бұлтының орын өзгерістерінен байқауға болады.[19]

1998 жылы Еуропалық ғарыш Агенттіктің инфрақызыл ғарыштық обсерваториясы түсірген суреттерге негізделгенде, Андромеда галактикасының біртұтас пішінін Сақина галактикасының пішінімен бейнелеуге болады. Андромеда галактикасының ішіндегі газдар мен тозаңдар бірнеше қабаттасқан жолақты шеңберлер құраған, арасындағы көрнекі біреуінің өзек нүктеден қашықтығы 32 000 жарық жылы. Бұл жолақты шеңбер суық тозаң түйіршіктерден құралған, ол жай көзге көрінбейді.[20]

 
Күн қоралануы (Гало), Қазақстан, Орал өңірі, 22.05.2011

Тіпті де тәптештеп күзетулерден белгілі болғанындай, ішкі өңірінде кішкентай тозаңды жолақ шеңбер бар екен, ол шамамен 2 000 000 жыл бұрын М32 галактикасымен қақтығысудың нәтижесінде пайда болған. Ұқсатылған жасанды модельге негізделгенде, бұл кішкентай галактика М31 -дің қазіргі өзегінен тесіп өтіп кеткен екен. Бұл реткі қақтығыс М32 ні өзінің жарты массасынан айырыпты және Андромеда галактикасының ішкі бөлігінде Сақиналық құрылым қалыптастырыпты.[21]

Андромеда галактикасындағы (М31) толықтырылған, кейін қосылған Қоралануларды зерттеу көбінесе оны Құс жолымен салыстыруға негізделеді. Қораланулардың метал құрамы аз, аралықтың алыстауына орай тіпті де азая түседі.[22] Бұл Андромеда галактикасының Құс жолымен негізінен бірдей деңгейдегі эволюцияны бастан кешіргенін, 12 млрд жыл көлемінде олар 100-200 дейінгі ұсақ массадағы галактикаларды өзіне қосып алғанын көрсетеді.[23]

Өзегі

өңдеу
 
Андромеда галактикасының өзегіндегі қосядролы жарық. NASA/ESA Хаббл суреті。

Андромеда галактикасы (М31) ежелден бері өзегінде тығыздығы өте жоғары үйіржұлдыз шоғыры бар делініп келді. Үлкен телескоппен қарағанда оның өзегін көптеген бұлдыр жұлдыздық нүктелер айналып жүргендей көрінеді. Өзегінің жарық шамасы да басқа жұлдыз шоғырларынан әлдеқайда күштірірек.

1991ж. Tod R. Lauer Хаббл ғарыш телескопындағы WFPC арқылы Андромеда галактикасы өзегінің суретін түсірді. Белгілі болғанындай ядрода арақашықтығы 1.5 парсек болатын екі өзек бар екен. P1 өрнектелген біршама жарығырағы галактиканың дәл ортасынан ауытқыған екен, ал P2 белгіленген біршама күңгіртірегі дәл өзекке орналасыпты. Кейінгісі 108M☉ шамадағы Қара құрдым деп есептелді.

Кейінгі зерттеулер де екі ядроның барлығын растады және олардың өзара салыстырмалы қозғалысы мөлшерленді. Олардың бірі М31 жұтылып, таси ыдырау күйіндегі кішкене жұлдыздық жүйе екен.[24] М31 ішіндегі көптеген жұлдыздық жүйелердің өзегінде біршама асқынған, шұғыл өзгерген аймақтар бары байқалады. Бұл құбылыстар дәрежеден тысқары салмаққа ие Қара құрдымның өмір сүруі арқылы түсіндіріледі.

Scott Tremaine галактика өзегіндегі жағдайды былай түсіндірді: P1 галактика табағындағы бұзылған орбиталар бойынша ядродағы Қара құрдымды айналатын тұрақты жұлдыздардың жарығы. Бұл өзгеше өзектен тебу күші (эксцентри) ұзақ уақыт тұрақты жұлдыздың орбитасының алыс аралығында сақталып, тұрақты жұлдыздардың топтасуын туғызады. P2 де галактика табағындағы ыстық, A спектрлі тұрақты жұлдыздардан құралған. Қызыл түстің жарықсүзгіште А түрдегі тұрақты жұлдыздар айқын болмайды, бірақ көк және Ультракүлгін сәуле астында олардың өзегі тіпті де жарық болып, P2 ні P1ге қарағанда әлдеқайда жарық етіп көрсетеді.[24]

Пішіні

өңдеу
 
Мэйолл II

Еуропа ғарыш агенттігінің XMM - Ньютон орбиталық обсерваториясы М31 -ден көптеген рентгендік жарық көздерін байқады. Доктор Робин Барнард қатарлылар бұл Қара құрдымның, немесе Нейтрон жұлдыздың әзірлігі, ол газдың өте жойқын жылудың әсерінде атқылаған рентгендік сәулелері. Нейтрон жұлдызы мен жорамалдағы Қара құрдымның жарық спектрі бірдей болады, бірақ олардың массасы жағында айырмашылық сақталады.[25]

Андромеда галактикасында 460 шар пішінді үйіржұлдыздар бар,[26] олардың массасы ең үлкені Мэйолл II деп аталады, оның лақабы G1（Gloup one）, ол үйіржұлдыздар арасындағы жарқырауы ең күшті жұлдыздық жүйе есептеледі.[27] Ол миллиондаған тұрақты жұлдыздарды қамтыған, жарық шамасы Құс жолындағы ең жарық үйіржұлдыз Кента́вр ω -ге қарағанда екі есе жарық есептеледі. G1 бірнеше ұқсамайтын жұлдыз әулетінен құралады және қарапайым үйіржұлдызға салыстырғанда құрылымы алып есептеледі. Сондықтан, кейбіреулер G1 -ді бұрын Андромеда галактикасы (M31) жұтып алған Ергежейлі жұлдыздар жүйесінің қалдығы деп есептейді.[28] Тағы бір алып және анық жұлдыздар тобы батыс оңтүстік айналу білегіндегі G76.

2005 жылы Астрономдар Андромеда галактикасынан мүлдем жаңа түрдегі үйіржұлдыз тобын байқады. Ол миллиардтаған тұрақты жұлдыздарды қамтиды, пішіні шар тәрізді. Оның көлемі алып, неше жүздеген жарық жылына жетеді, тығыздығы да төмен, құраған тұрақты жұлдыздардың арақашықтығы өте алыс.[29]

Серік галактика

өңдеу

Қос жолы секілді Андромеда галактикасының да серік галактикалары бар, қазірге дейін белгілі болған 14 Ергежейлі галактика болып, олардың ішіндегі ең оңай күзетілетіндері эллипс галактика M32 және M110 галактикалары.

Кезектегі деректерге негізделгенде, кезінде M32 галактикасы M31 галактикасымен ұшырасқан екен. М32 әуелде үлкен бір галактика болған екен, бірақ оның өзегі (ядросы) М31 табақшасы ішінде тартылып жылжытыллып, өзек өңіріндегі тұрақты жұлдыздар қалыптасу дәрежесі шұғыл артып кетіпті.[30] М32 қалыпты күйдегі галактика, ол ергежейлі галактика емес екен.

M110 да қарамаққа кезінде M31 өтіскен. Астрономдар M31 (Андромеда) галактикасын күзету арқылы осы серік галактикасынан тартып алынған темір мөлшері мол жұлдыздар ағынын байқады.[31] M110 сұры шаң қаптаған жолақтардан құралады, бұл оның таяуда Тұрақты жұлдыздардың үздіксіз пайда болып жатқанын аңғартады. Бұл эллипс галактикалары арасында аз кездесетін жағдай, оларда газ бен тұмандықтар сирек болады.

2006 жылы 9 серік галактика Андромеда галактикасының өзегінің үстінгі бөлігінде ретті түрде созылып жатқаны байқалды. Бұл осынау серік галактикаларының біркелкі ретпен пайда болғанын көрсетеді.[32]

Ғылыми фантазиядағы Андромеда галактикасы

өңдеу
 
«Жұлдызара соғыстың» ашылу логотипі

Андромеда галактикасы ғылыми фантазиялық әңгімелер мен кинолардың басты объектілерінің бірі. Ол Құс жолына шабуыл жасаушы галактика тұрғындарының көбінесе Андромедадан келді делінеді. Сондай-ақ жұлдыз ара саяхаттың да маңызды тақырыбы ретінде осы галактиканы таңдайды. Мысалы, әйгілі фантазиялық фильм «Жұлдызара соғыс» ағылшын: Star Wars）Андромеда галактикасын меңзейді.

Болашақта Андромеда галактикасы Құс жолына соқтығысуы да мүмкін

өңдеу
Толық мақаласы: Андромеда галактикасы мен Құс жолының соқтығысуы
 
Екі галактиканың соғысуынан пайда болған Антенна галактикасы
 
Орталығынан басқа бір галактика кесіп өтіп кетуден қалыптасқан Доңғалақ галактикасы

Жоғары технологиялық өлшеу-есептеу құралдары арқылы жұлдыздардан келетін сәулелерге өте нәзік талдаулар жасалатыны белгілі. Егер сәуле жарығы барған сайын қызара түссе (redshift), онда ол жұлдыз, не жұлдыздық жүйе бізден барынша алыстап бара жатқанын, ал сәуле көгере түссе (Blueshift), онда ол бізге қарай жақындап келе жатқанын көрсетеді. Андромеда галактикасы секундына 300км (180 ағылшын милі) жылдамдықпен күнге жақындап келе жатқаны оның көгере түскен жарығы арқылы айқындалған және мұндай көгерген жұлдыздар әлемде тым көп емес. Егер күнге оның Құс жолындағы жылдамдығын қоса ескерсек, онда Андромеда галактикасы шамамен секундына 100-140км жылдамдықпен Құс жолы жүйесіне жақындап келе жатқаны анық.[33]

Құс жолы мен Андромеда галактикасының соғысуы, NASA; ESA; G. Besla, Columbia University; and R. van der Marel, STScI Date: маусым 2012

Дегенмен біз бұған бола күндердің бірі сөзсіз Андромеда галактикасы мен Құс жолы галактикасы соғылысады деп кесіп айтуымызға ерте, өйткені біз Андромеда галактикасының көлденең бағыттағы жылдамдығын білмейміз. Тіпті олар соғылысқан күнде де бұл тым, тым кейін — яғни 3 млрд (109) жылдан кейін болатын іс. Ондай жағдайда екі галактика бірігіп үлкен бір галактикаға айналады.[34] Мұндай галактикалар соғысуы әлемде сирек құбылыс емес, мысалы Доңғалақ галактикасын, сондай-ақ Антенна галактикасын айтуға болады.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Kepple George Robert The Night Sky Observer's Guide, Volume 1 — Willmann-Bell, Inc., 1998. — P. 18. — ISBN ISBN 0-943396-58-1.
  2. ↑ W. Herschel (1785). "On the Construction of the Heavens". Philosophical Transactions of the Royal Society of London 75: 213-266. 
  3. ↑ William Huggins (1864). "On the Spectra of Some of the Nebulae". Philosophical Transactions of the Royal Society of London 154: 437-444. 
  4. ↑ Roberts Isaac A Selection of Photographs of Stars, Star-clusters and Nebulae, Vol. II — London: The Universal Press, 1899.
  5. ↑ V.M. Slipher (1913). "The Radial Velocity of the Andromeda Nebula". Lowell Observatory Bulletin 1: 2.56-2.57. http://adsabs.harvard.edu/abs/1913LowOB...1b..56S. 
  6. ↑ Heber D. Curtis (қаңтар 1988). "Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory". Publications of the Astronomical Society of the Pacific 100: 6. http://adsabs.harvard.edu/abs/1988PASP..100....6C. 
  7. ↑ E. P. Hubble (1929). "A spiral nebula as a stellar system, Messier 31". Astrophysical JournalEngl 69: 103-158. http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?1929ApJ....69..103H. 
  8. ↑ W. Baade (1944). "The Resolution of Messier 32, NGC 205, and the Central Region of the Andromeda Nebula". Astrophysical Journal 100: 137. http://adsabs.harvard.edu/abs/1944ApJ...100..137B. 
  9. ↑ Holland, Stephen (1998). "The Distance to the M31 Globular Cluster System". The Astronomical Journal 115 (5): 1916–1920. doi:10.1086/300348. ISSN 0004-6256. http://adsabs.harvard.edu/abs/1998astro.ph..2088H. 
  10. ↑ Stanek, K.Z., Garnavich, P.M. (1998). "Distance to M31 With the HST and Hipparcos Red Clump Stars". Astrophysical Journal Letters 503: 131–141. http://arxiv.org/abs/astro-ph/?9802121. 
  11. ↑ N. W. Evans & M. I. Wilkinson (2000). "The mass of the Andromeda galaxy". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 316 issue 4: 929-942. http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?2000MNRAS.316..929E. 
  12. ↑ Moore Sir Patrick Oxford Astronomy Encyclopedia — New York: Oxford University Press, 2002. — ISBN ISBN 0-19-521833-7.
  13. ↑ W. Liller, B. Mayer (шілде 1987). "The Rate of Nova Production in the Galaxy". Publications Astronomical Society of the Pacific 99: 606–609. http://adsabs.harvard.edu/abs/1987PASP...99..606L. 
  14. ↑ R.L. Beaton, E. Athanassoula, S.R. Majewski, P. Guhathakurta, M.F. Skrutskie, R.J. Patterson, M. Bureau (2006). "Unveiling the Boxy Bulge and Bar of the Andromeda Spiral Galaxy". Astrophysical Journal Letters. http://adsabs.harvard.edu/abs/2006astro.ph..5239B. 
  15. ↑ S. C. Chapman, R. Ibata, G. F. Lewis, A. M. N. Ferguson, M. Irwin, A. McConnachie, N. Tanvir (2006). "A kinematically selected, metal-poor spheroid in the outskirts of M31". Astrophysical Journal. http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?astro-ph/0602604.  Also see the press release, CalTech Media Relations (ақпан 27, 2006). Andromeda's Stellar Halo Shows Galaxy's Origin to Be Similar to That of Milky Way. Пресс-релиз. Тексерілген 2006-05-24.
  16. ↑ UC Santa Cruz (қаңтар 9, 2001). Astronomers Find Evidence of an Extreme Warp in the Stellar Disk of the Andromeda Galaxy. Пресс-релиз. Тексерілген 2006-05-24.
  17. ↑ V. C. Rubin, W. K. J. Ford (1970). "Rotation of the Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission". Astrophysical Journal 159: 379. http://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...159..379R. 
  18. ↑ H. Arp (1964). "Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission". Astrophysical Journal 139: 1045. http://adsabs.harvard.edu/abs/1964ApJ...139.1045A. 
  19. ↑ R. Braun (1991). "The distribution and kinematics of neutral gas, HI region in M31". Astrophysical Journal 372, part 1: 54–66. http://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJ...372...54B. 
  20. ↑ Esa Science News (14 қазан 1998). ISO unveils the hidden rings of Andromeda. Пресс-релиз. Тексерілген 2006-05-24.
  21. ↑ Busted! Astronomers Nab Culprit in Galactic Hit-and-Run, Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics (18 қазан 2006). Тексерілді 18 қазанның 2006.
  22. ↑ J. S. Kalirai, K. M. Gilbert, P. Guhathakurta, S. R. Majewski, J. C. Ostheimer, R. M. Rich, M. C. Cooper, D. B. Reitzel, R. J. Patterson (2006). "The Metal-Poor Halo of the Andromeda Spiral Galaxy (M31)". Astrophysical Journal. http://adsabs.harvard.edu/abs/2006astro.ph..5170K. 
  23. ↑ J.S. Bullock and K.V. Johnston (2005). "Tracing Galaxy Formation with Stellar Halos I: Methods". Astrophysical Journal 635, issue 2: 931–949. http://adsabs.harvard.edu/abs/2005ApJ...635..931B. 
  24. ↑ a b Hubble news desk STScI-1993-18 (20 шілде 1993). Hubble Space Telescope Finds a Double Nucleus in the Andromeda Galaxy. Пресс-релиз. Тексерілген 2006-05-26.
  25. ↑ R., Barnard; U. Kolb; J.P. Osborne (тамыз 2005). "Timing the bright X-ray population of the core of M31 with XMM-Newton". A&A. http://adsabs.harvard.edu/abs/2005astro.ph..8284B. 
  26. ↑ P. Barmby, J.P. Huchra (2001). "M31 Globular Clusters in the Hubble Space Telescope Archive. I. Cluster Detection and Completeness". Astrophysical Journal 122: 2458-2468. http://www.journals.uchicago.edu/AJ/journal/issues/v122n5/201285/201285.text.html. 
  27. ↑ Hubble news desk STSci-1996-11 (24 сәуір 1996). Hubble Spies Globular Cluster in Neighboring Galaxy. Пресс-релиз. Тексерілген 2006-05-26.
  28. ↑ G. Meylan, A. Sarajedini, P. Jablonka, S.G. Djorgovski, T. Bridges, R.M. Rich (2001). "G1 in M31 - Giant Globular Cluster or Core of a Dwarf Elliptical Galaxy?". Astrophysical Journal 122: 830-841. http://www.journals.uchicago.edu/AJ/journal/issues/v122n2/201075/201075.text.html. 
  29. ↑ A.P. Huxor, N.R. Tanvir, M.J. Irwin, R. Ibata (2005). "A new population of extended, luminous, star clusters in the halo of M31". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 360: 993-1006. http://arxiv.org/PS_cache/astro-ph/pdf/0412/0412223.pdf. 
  30. ↑ K. Bekki, W.J. Couch, M.J. Drinkwater, M.D. Gregg (2001). "A New Formation Model for M32: A Threshed Early-type Spiral?". Astrophysical Journal 557, issue 1: L39-L42. http://adsabs.harvard.edu/abs/2001ApJ...557L..39B. 
  31. ↑ R. Ibata, M. Irwin, G. Lewis, A.M. Ferguson, N. Tanvir (5 шілде 2001). "A giant stream of metal-rich stars in the halo of the galaxy M31". Nature 412(6842): 49-52. http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6842/abs/412049a0.html. 
  32. ↑ A. Koch and E.K. Grebel. "The Anisotropic Distribution of M 31 Satellite Galaxies: A Polar Great Plane of Early-Type Companions". Astronomical Journal 131, issue 3: 1405-1415. http://adsabs.harvard.edu/abs/2005astro.ph..9258K. 
  33. ↑ Malik, Tariq Crash Course: Simulating the Fate of Our Milky Way (English). SPACE.com (7 мамыр 2002). Тексерілді, 18 қыркүйек 2006.
  34. ↑ Dr. John Dubinski, University of Toronto A Collision Between The Milky Way And The Andromeda Galaxy. Тексерілді, 24 мамыр 2006.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Андромеда_галактикасы&oldid=3361748» бетінен алынған