Жер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

|астероид санаты =

|ашылым әдісі =

|бұрыштық диаметр =

[[Жер қыртысы (геология)|Жер қыртысында]] ерекше [[гранит]]тік-[[Метаморфтық тау жыныстары|метаморфты]] қабат қалыптасқан. [[Мантия]]дан бөлінген газдар арқылы алғашқы [[атмосфера]] мен [[гидросфера]] пайда болған. Жер бетінде табиғи алғашқы жағдайлардың қолайлы болғаны сонша, планеталар қалыптасқан соң миллиардтаған жылдардан кейін өмір, тіршілік пайда болды. Жер бетінде өмірдің пайда болуы тек қана жер планетасының болу ерекшелігімен ғана емес, сонымен бірге [[Күн]] көзінен қолайлы арақашықтықтың да маңызы бар. Себебі Күн көзіне [[планета]]лар жақын орналасса, онда жылу мен жарық мөлшері көп болады да, кез келген жамылғы ''(жер беті)'' судың қайнау температурасынан жоғары болар еді, ал алыс орналасса жылуды аз қабылдайды да, өте қатты суық болар еді.

Жер эллипстік (дөңгелекке жуық) [[орбита]] бойымен 29,765 км/с жылдамдықпен 149,6 млн. км орташа қашықтықта 365,24 орташа күн тәулігі ішінде Күнді бір рет айналып шығады. Оның табиғи серігі – [[Ай]]. Ай Жерді 384000 км орташа қашықтықта айналады. Жер осінің эклиптика жазықтығына көлбеулігі 66°33´22˝, оның өз осінен айналу периоды 23 сағ 56 мин 4,1 с. Өз осінен айналуы себебінен Жерде күн мен түн ауысса, ал оның осінің орбита жазықтығына көлбеулігі мен Күнді айналуы салдарынан Жерде жыл мезгілдері өзгеріп отырады. [[Жер]] Күнді айналып жүрген 9 планетаның ішінде мөлшері мен массасы бойынша 5-орында. Жердің массасы 5,975•1021 тонна, орташа тығыздығы 5,517 г/см³, көлемі 1,083 млрд. км³, ауд.ауданы 510,2 млн. км², сыртқы пішіні үш [[ось]]ті [[эллипсоид]]қа жақын.

Жердің ішкі құрылысы туралы мәліметтер әлі жете зерттелмеген аса күрделі ғылыми мәселе болып табылады.

Бұл геосфералар сейсмикалық толқындардың жылдамдығына және олардың тереңдік бойынша өзгеруіне байланысты сегіз [[сейсмикалық қабат]]қа бөлінеді: А, В, С, D´, D˝, E, F, G. Сонымен қатар Жерде жоғарғы қатты қабат [[литосфера]] мен төменгі жұмсақ қабат атмосфера бөлінеді. А – [[Жер қыртысы]]. В, С, D´ және D˝ қабаттары – [[Жер мантиясы]]. В. қабаты [[Мохоровивич беті]]нен 400 м тереңдікке дейін бойлайды. В қабаты мен Жер қыртысының арасында қарқынды зат алмасу жүреді. Бұл қабатта [[сейсмикалық толқын]]дардың жылдамдығын төмендететін белдемдер бар. Олардың тереңдігі құрлықта 100 – 220 км, мұхиттардың астында 60 – 220 км. Бұл белдемдердегі толқындардың жылдамдығының төмендеуі жоғарғы температура мен оған сәйкес қысымға байланысты. С қабаты 400 – 900 км тереңдікті қамтиды және бұл қабат минералдық зат тығыздығы артып басқа түрлерге алмасуына байланысты толқын жылдамдығының тез өсуімен сипатталады. D´ (900 – 2700 км) қабатында толқындардың жылдамдығы біртекті заттардың нығыздалуына байланысты өседі. D˝ қабатында (2700 – 2885 км) заттардың құрамы әртекті және температураның жоғары болуына байланысты сейсмикалық толқындардың жылдамдығы тұрақсыз. Е, Ғ, G қабаттары [[Жердің ядросы]]н (радиусы 3486 км) құрайды. Ол сыртқы (Е қабаты) және ішкі (G қабаты) ядроға (субядроға) бөлінеді. Бұл екеуінің арасында сыртқы ядро құрамына кіретін аралық белдем (Ғ қабаты) бар. Ядро шекарасында бойлық сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы 13,6 км/с-тан 8,1 км/с-қа дейін кемиді, субядро шегіне тау 11,2 км/с-қа дейін артады. Субядродағы сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тұрақты. Жердің физикалық қасиеттері мен температурасы тереңдеген сайын өзгереді. Жер қыртысының орташа тығыздығы 2,8 т/м3, шөгінді қабатындағы орташа тығыздығы 2,4 – 2,5 т/м3, «[[гранит]]тік» қабатта 2,7 т/м3, «[[базальт]]тық» қабатта 2,9 т/м3, мантияда 3,6 – 4,5 т/м3, ядро шекарасында 5,6 т/м3, ядрода 10,0 т/м3, Жер центрінде 12,5 т/м3. 2500 км-ге дейінгі тереңдікте ауырлық күші үдеуінің шамасы 10 м/с2-қа, ядро шекарасында 10,7 м/с2-қа, [[Жер центрі]]нде нөлге тең. Тығыздық пен ауырлық күші үдеуінің мәндері бойынша есептелген қабаттардың қысымы құрлықтық Жер қыртысы табанында 1 Гн/м2-ге, В қабаты табанында 14 Гн/м2-ге, С қабаты табанында 35 Гн/м2-ге, ядро шекарасында 136 Гн/м2-ге, Жер центрінде 361 Гн/м2-ге тең. [[Геосфера]]ны құрайтын жыныстар үнемі қозғалыста болады және өзгеріп отырады, бұл процесс, әсіресе, сұйық және газды қабаттарда өте жақсы байқалады. Жер қойнауында және бетінде болатын барлық процестер [[эндогендік процестер|эндогендік]] және [[экзогендік процестер|экзогендік]] болып екіге бөлінеді. Экзогендік процестер бұзушы ([[үгілу]], [[өзен]] және [[мұз эрозиясы]], жел мен жер асты суларының әрекеті, т.б.) және түзуші ([[құрлықтық ойыстар]]дың, [[тау жыныстарының жаралуы]]) болып ажыратылады. Жер қыртысына әсер етуші эндогендік процестердің жиынтығы тектоникалық процестер, ал олар байқалған қабаттар тектоносфера деп аталады. [[Тектоникалық процестер]] [[магма]]лық әрекеттердің барлық түрлерімен тығыз байланысты. Құрлықтардағы [[экзогендік процестер]] Жер бетіндегі биіктіктер мен ойпаңдар бойынша анықталады. Ішкі және сыртқы процестердің өзара байланысы Жер бедерін қалыптастырады. Жер бедерін түзуші факторларға Жер бетіндегі ауырлық күшінен туатын [[гравитация]]лық процестер, Жер – Күн – Ай жүйесінің өзара [[тартылыс күші|тартылыс күштері]] де әсер етеді. Ішкі күштер Жер бедерінің басты элементтерін түзеді, ал сыртқы күштер оларды бұзып өзгертеді. Жер бетінің басым бөлігін (70,8%-ын) дүниежүзілік мұхит құрайды (361,1 млн. км²).

Жер бетінен оның ядросының ортасына дейінгі орташа радиусы 6371 км. Зерттеу барысында жер қыртысының бар болғаны 15 км-ге дейінгі тереңдігі ғана бұрғыланып ''([[Кола түбегі]]ндегі ұңғыма)'', оны құрайтын жыныстардың нақты үлгілері алынған. Жердің бұдан тереңде жатқан бөліктері, оны құрайтын жыныстардың құрамы мен қасиеттері жайлы түсшік, негізінен, [[Жер сілкіну|жер сілкіну]] кезінде пайда болатын [[толқын]]дардың қозғалу жылдамдығын, арнайы [[геофизика]]лық және [[сейсмика]]лық барлау нәтижелерін саралау мен талдау негізінде қалыптасады.

Жердің «қатты» қабатын ''(гидросфераны қоса)'' атмосфера қабаты қоршап жатыр. Ол Жермен бірге айналады және оның құрамы, негізінен, азот ''(78,08%-ы)'' пен оттектен ''(20,95%-ы)'' тұрады.

Жер бетінде өтетін процестердің негізгі энергия көзі – [[Күн радиациясы|Күннің электрмагниттік радиациясы]]. Жер бетіне секундына 1,7•1017 Дж Күн сәулесінің энергиясы түседі. Осы энергияның, шамамен 50%-ы мұхит пен теңіздің беткі қабатына, топырақ пен өсімдікке, ішінара атмосфераға сіңіп, бірқатар өзгерістерден кейін атмосфераның [[Инфрақызыл Сәуле|инфрақызыл сәулесіне]] айналып кеңістікке тарайды. Қалған бөлігі атмосферадан, бұлттан, Жер бетінен шағылып кейін қайтады.

Жер бетіндегі жылдық орташа температура 14,8°С-ты құрайды. Егер [[атмосфера]] қабаты болмаса, Жер бетіндегі орташа температура –23°С болар еді. Ең ыстық аймақ Солтүстік [[Африка]] ''([[Ливия]])'' мен [[Солтүстік Америка]]да ''([[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Ажал аңғары]])''. Бұл аймақтарда температура 57 – 58°С-ты көрсетеді. Ең төменгі температура ''(–90°С)'' [[Антарктида]]ның орталық бөлігінде байқалған. Жер шарындағы жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 1000 мм шамасында. Жауынның көп түсетін аймағы – Шығыс [[Үндістан]]ның тропиктік аудандарында ''(Гималайдың оңтүстік беткейлері, жылына 12000 мм)'', ең аз жауатын жері ''(бірнеше мм, кейде жыл бойы жауын-шашын түспейді)'' субтропиктік және тропиктік шөлдерде, Антарктида мен [[Арктика]]ның жоғарғы ендіктеріндегі мұзды шөлдерде тіркелген. Жердің климаты әр түрлі геологиялық дәуірлерде өзгеріп отырған. Жердің Күн жүйесіндегі басқа планеталардан ерекшелігі – мұнда тіршілік бар.

Жердің құрылымы және құрылысы жағынан ең күрделі бөлігі – оның географиялық қабығы. Ол атмосфераның төменгі қабатын, литосфераның беткі қабатын, бүкіл гидросфера мен биосфераны қамтиды. Олардың арасында зат және энергия алмасуы тоқтаусыз жүріп жатады. Географиялық қабықтың қалыңдығы бірнеше километр ғана болғанымен онда табиғи ландшафтының орасан кеңістіктік дифференциясы байқалады. Олар арктикалық және антарктикалық мұзды шөлдер, тундра, тайга, аралас және жалпақ жапырақты ормандар, орманды далалар, далалар, шөлейттер, шөлдер, субтропиктік жерортатеңіздік ландшафтысы, муссонды ормандар, [[саванна]]лар, гилеялардан, т.б. тұрады. Таулы жерлерде ландшафт түрлері биіктік белдеулік бойынша таралады. Жер бетінің 30%-ын ормандар, 20%-ға жуығын саванналар мен сирек ормандар, 20%-ға жуығын шөлдер мен шөлейттер, 10%-дан астамын мұздықтар және 10%-ға жуығын әр түрлі табиғи ландшафтар, қалған 10%-ын жыртылған жерлер мен урбандалған аумақтар алып жатыр.

Адамның пайда болуымен байланысты Жерде тіршіліктің саналық формасы ''([[ноосфера]])'' қалыптасты. Нәтижесінде, адамзат табиғаттың барлық құраушылары мен ландшафттарына [[антропоген]]дік қысым түсіре бастады. Адамның [[қоршаған орта]]ға [[экология]]лық, [[экономика]]лық, т.б. әсерлері жылдан-жылға ұлғайып, жаһандық сипат алуда.

Ядро шекарасында бойлық сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы 13,6 км/с-тен 8,1 км/с-ке дейін кемиді, субядро шегіне таяу 11,2 км/с-ке дейін артады. Субядродағы сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тұрақты. Жердің физикалық қасиеттері мен температурасы тереңдеген сайын өзгереді. Геосфераны құрайтын жыныстар үнемі қозғалыста болады және өзгеріп отырады, бұл процесс, әсіресе, сұйық және газды қабаттарда өте жақсы байқалады. Жер қойнауында және бетінде болатын барлық процестер ''[[Эндогендік Процестер|эндогендік]]'' және ''[[Экзогендік Процестер|экзогендік]]'' болып екіге бөлінеді. Экзогендік процестер бұзушы ''(үгілу, өзен және мұз эрозиясы, жел мен жер асты суларының әрекеті, т.б.)'' және түзуші ''(құрлықтық ойыстардың, тау жыныстарының жаралуы)'' болып ажыратылады.

Радиациялық белдеуді құратын бөлшектерді Жердің магнит өрісі сірә,Күннен ұдайы шығарылып тұратын бөлшектерден қармап алатын болуы керек.

[[Адам]]ның пайда болғанынан бастап (бұдан 3 млн. жыл бұрын) Жерде тіршіліктің саналық формасы ([[ноосфера]]) қалыптаса бастады. Нәтижесінде адамзат табиғаттың барлық құраушылары мен ландшафттарына антропогендік қысым түсіре бастады. Адамның қоршаған ортаға экологиялық, экономиялық, саяси, т.б. әсерлері жылдан-жылға ұлғайып, жаһандық сипат алуда. Жерді көптеген ғылымдар зерттейді. [[Геодезия]] Жердің мөлшері мен пішінін зерттесе, [[астрономия]] оны аспан денесі ретінде зерттейді; [[геофизика]] – Жер геосферасындағы физикалық процестерді және заттық күйін, геохимия – химиялық элементтердің Жер қойнауында таралуын, геология Жердің даму тарихын, құрылымын, физикалық география мен биология географиялық қабықтағы және биосферадағы табиғи процестер мен құбылыстарды зерттейді.<ref name="source1">"[[Қазақ Энциклопедиясы]], 3 том"</ref>