Уикипедия

Жер

Күн жүйесіндегі үшінші ғаламшар
(Жер (ғаламшар) бетінен бағытталды)
 Басқа мағыналар үшін Жер (айрық) деген бетті қараңыз.

Жер — Күннен әрі қарай санағанда үшінші ғаламшар және тіршілігі табылған жалғыз астрономиялық нысан. Радиометриялық талдау мен басқа айғақтар бойынша, Жер 4,5 миллиардтан астам жыл бұрын қалыптасты. Оның гравитациялық өрісі ғарыштағы басқа нысандармен, әсіресе Күн мен табиғи серігі Аймен әрекеттеседі. Орбита бойымен 365,25 шақты күн ішінде Күнді бір рет айналып шығады.

Жер 🜨

Басқа атаулары

жаһан, жиһан, дүние, дүниежүзі, әлем, жер-көк

Орбиталық сипаттамасы
Перигелий

147 098 290 км
0,98329134 а.б.

Афелий

152 098 232 км
1,01671388 а.б.

Үлкен жарты ось  (a)

149 598 261 км
1.00000261 а.б.[1]

Айналудың сидерикалық кезеңі

365,256366004 күн
365 күн 6 сағ 9 мин 10 сек

Орташа аномалиясы (Mo)

357,51716°

Иілуі (i)

7,155° (күн экваторына қатысты)

Жоғарғы көтерілуші түйіннің бойлығы (Ω)

348,73936°

Перицентрдің аргументі (ω)

114,20783°

Серіктері

1 (Ай), 8300+ (жасандысерік)[2]

Физикалық сипаттамасы
Полюстік сығылысуы

0,0033528

Экваторлық радиусы

6378,1 км

Полюстік радиус

6356,8 км

Орташа радиус

6371,0 км

Үлкен дөңгелектің шеңбері

40 075,017 км (экваторда)

Жазықтық ауданы (S)

510 072 000 км2

Көлем (V)

10,8321×1011 км3

Массасы (m)

10,8321×1011 км3

Орташа тығыздығы (ρ)

5,5153 г/см3

Экватордағы еркін түсу үдеуі  (g)

9,780327 м/с2 (0,99732 g)

Бірінші ғарыштық жылдамдық  (v1)

7,91 км/с

Екінші ғарыштық жылдамдық (v2)

11,186 км/с

Айналудың экваторлық жылдамдығы

1674,4 км/сағ (465,1 м/с)

Айналу периоды (T)

0,99726968 күн (23 сағ 56 мин 4,1 сек)

Альбедо

0,306

Температура
 
мин. орт. макс.
Цельсий
−89,2°C 14°C 56,7°C
Кельвин
184K 287,2K 329,9K
Атмосфера
Атмосфералық қысым

101,325 кПа (теңіз деңгейінде)

Құрамы:

78,08% азот (N2)
20,95% оттек (O2)
~1% су буы (климатқа қарай)
0,9340% аргон (Ar)
0,0413% көмірқышқыл газ (СO2)
0,00182% неон (Ne)
0,00052% гелий (He)
0,00019% метан (CH4)
0,00011% криптон (Kr)
0,00006% сутек (H)
Тағы көріңіз: Портал:Астрономия
Бұл мақалада орхон жазуы таңбалары бар. Құрылғыңыз оларды көрсетпеуі мүмкін.

Жердің айналу осі өз орбиталық жазықтығына қатысты алғанда көлбегендігі жыл мезгілдерін тудырады. Гравитациялық өрісінің Аймен әрекеттесуі судың толысуы мен қайтуына себеп болып табылады. Және де ол әрекеттесу Жерді өз осіне тұрақтандырып, айналуын бірте-бірте баяулатады. Жер Күн жүйесіндегі ғаламшарлардың ең тығызы және 4 Жер тәрізді ғаламшардың бірі болып саналады.

Сыртқы қабаты (литосферасы) Жер бетімен жылжып жүретін бірнеше қатты тектоникалық (литосфералық) тақтаға бөлінеді. Бетінің 29 шақты пайызы құрлықтар мен аралдардан тұрады, қалған ~71%-ын су (көбінесе мұхиттар, бірақ олармен бірге өзендер, көлдер және басқа тұщы су да) алады. Жердегі судың барлығы гидросфераны құрайды. Полюстік аймақтарының көбін мұз, соның ішінде Антарктикалық мұз қалқан мен Арктикадағы теңіз мұзы, қаптаған. Белсенді ішкі бөлігі қатты темір субъядро, Жердің магниттік өрісін тудыратын сұйық сыртқы ядро және тақта жылжытатын конвекциялы мантиядан тұрады.

Жер тарихының бірінші миллиард жылында, мұхитта қалыптасқан тіршілік Жер атмосферасы мен бетіне әсер еткендігінің нәтижесінде анаэробтық және соңыра аэробтық организмдер әр жаққа таралды. Кейбір геологиялық айғақтар бойынша, тіршілік 4,1 млрд жыл бұрын пайда болғаны ықтимал. Сол кезден бері Жер мен Күн арасындағы қашықтық, олардың физикалық қасиеттері, геологиялық тарихы және тағы неше түрлі фактор тіршілікке эволюциялау мен өркендеуге мүмкіндік берді. Жердегі тіршіліктің тарихында биоалуантүрлілік көптеген рет кеңею кезеңдері арқылы өтіп, кейде ағзалардың жаппай қырылғанынан төмендеген еді. Жерде әлдеқашан өмір сүрген түрлердің бәрі 99%-ынан астам бөлігі қазіргі кезде қырылған. Бүгінгі түрлер санын есептеулері әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ. Жерде өмір сүретін 8 миллиард шақты адам оның биосферасы мен табиғи қорларына тәуелді болып, ол арқасында өмір сүреді.

Этимологиясы

Қазақ тілінде жер сөзі қыпшақ тіліндегі yer сөзінен шыққан,[3] оның өзі прото-түркіше *yẹr сөзінен келген.[4] Татарша җир, шуашша ҫӗр, ескі түркіше 𐰘𐰼 (йер) мен 𐰘𐰃𐰼 (йир) және т.б. түркі тілдеріндегі сөздердің когнаты. Алтай тілдерінің гипотезасы бойынша, түркі, манчжур, моңғол және т.б. азиялық тілдер туыстас. Старостиннің этимологиялық базасында жер сөзі жалпы прото-алтайша *ńĕra түбірінен шыққан делінеді. Ол реконструкция рас болса, моңғолша ǯirig және эвенкіше yerke сөздерінің когнаты болуы мүмкін.[5]

Басқа атаулары парсы не араб тілдерінен енген. Жаһан мен жиһан екі сөзі парсыша جهان дегеннен, дүние мен дүниежүзі араб тіліндегі دنيا сөзінен, ал әлем сөзі арабша عالم дегеннен шықты.

Сомен қатар латынша terra (tellus) мен ежелгі грекше γαῖᾰ (γῆ) деген атаулары бар. Қазақ тілінде олар жеке қолданылмайды, алайда террариум, теллурий, география сияқты сөздер ішінде кездеседі.

Хронологиясы

Қалыптасуы

 
Көркемдеуші елесіндегі протоғаламшарлық диск

Кей есептеуше, Күн жүйесінде табылған ең ескі материалға 4,5672±0,0006 миллиард жыл,[6] ал Жерге болса, шамамен 4,54±0,04 миллиард.[7] Теория бойынша, Күн тұмандығы гравитациялық коллапс арқылы молекулалық бұлттың бір көлемін өзіне бөліп алған, ал бұлт болса, айнала бастап, протоғаламшарлық дискіге жалпайып айналды, сосын ғаламшарлар сол дискінен қалыптасқан. Сондықтан Күн жүйесінің денелері Күнмен бірге қалыптасып дамыған. Жоғарыда ескертілген тұмандықты газ, түйір мұз және ғарыштық тозаң, соның ішінде примордиалды нуклидтер құраған. Небулалық теория бойынша, планетезимальдер аккреция арқылы қалыптасты, атап айтқанда Жеріміз 70-100 млн жыл ішінде пайда болды.[8]

Айдың шамамен 4,5 млрд жыл бұрын қалыптасқандығы қазіргі кезде зерттеу тақырыбы болып жүр.[9] Басым гипотеза бойынша, көлемі Марстікіндей Тейя деген нысан Жерді соққанынан кейін Ай аккреция арқылы қалыптасып алған.[10] Тейяның массасы, Жердікімен салыстырғанда, оның 10 пайызындай болған; біраз бөлігі Жермен бірігіп қалған.[11][12]

Геологиялық тарихы

 
Карбон кезеңінің тасы

Жер атмосферасы мен мұхиттары жанартау белсенділігі мен газсыздану (ағылшынша outgassing) арқылы қалыптасты.[13] Сол көздерден шыққан су буы конденсацияланып, мұхиттарды құрады. Содан бөлек, судың кей бөлігі астероидтер, протоғаламшарлар, кометалардан, жалпы айтқанда ғарыштан келді.[14] Жаңа қалыптасқан Күннің жарқырауы қазіргінің 70%-ындай болғанда көшетхана газдары әуелгі мұхиттарды қатып қалудан сақтап жүрген.[15] Атмосфераны талқандағыш күн желінен қорғайтын магниттік өріс 3,5 млрд жылға таман бұрын қалыптасты.[16]

Жердің балқыған сыртқы қабатының қатқанынан кейін тұңғыш қатты, тектоникалық тақталардан тұратын қыртысы пайда болды. Миллиондаған жыл бойы олар тектоника күші арқылы бірігіп, суперконтиненттерді құрып, қайта ыдырап жүрген еді. 750 миллионға жуық жыл бұрын алғашқы суперконтиненттердің бірі — Родиния деген суперконтинент ыдырай бастады. Сосын ыдыраған континенттер қайта бірігіп Паннотияны құрды (600–540 млн жыл бұрын), соңыра Пангея пайда болып, 180 млн жыл бұрын ыдырап қалды.[17] Мұз дәуірлері шамамен 40 млн жыл бұрын орын ала бастады[18] және плейстоценде (~3 млн жыл бұрын) күшейді.[19] Сол кезден бері 21000–100000 жыл сайын биік ендіктерде орналасқан аймақтар әрдайым мұзданып еру циклдері арқылы өтіп жүр.[20] Соңғы мұздану 11700 жыл бұрын бітті.[21]

Тіршіліктің пайда болуы мен эволюциясы


4 млрд жыл бұрын мұхиттағы химиялық реакциялар арқасында алғашқы өзін көбейтетін молекулалар қалыптасты. Жарты миллиард жылдан соң соңғы әмбебап жалпы баба (ағылшынша Last Universal Common Ancestor, LUCA) пайда болыпты.[22] (LUCA деген жердегі бүкіл тіршілікке баба болып табылатын биологиялық түр.) Сосын эволюция үдерісінде пайда болған фотосинтез тірі ағзаларға Күн энергиясын пайдалануға мұрша берді. Фотосинтез нәтижесінде шығатын оттек (O2) атмосферада жиналып, ультракүлгін сәулемен әрекеттесіп, қорғаныс озон (O3) қабатын құрады.[23] Шағын жасушалардың үлкенірек жасушаларға сіңіп кеткендігінен эукариоттар деген күрделі жасушалы ағзалар қалыптасты.[24] Солай-ақ, ультракүлгін радиациясынан қорғайтын озон қабатының көмегімен тірі ағзалар Жер жүзін қаптады.[25] Тұңғыш тіршіліктің қазба айғақтарының кейбіреулері: Аустралиядағы 3,48 миллиард жылдық құмтас үстіндегі микробты мат қазындысы,[26] батыс Гренландиядағы 3,7 миллиард жылдық меташөгінді жыныстар ішіндегі биогендік графит[27] және батыс Аустралияда табылған 4,1 млрд жылдық тастардағы биотикалық материал қалдықтары.[28][29]

Неопротерозойда (1000–541 млн жыл бұрын) Жердің көп бөлігін мұз басқаны мүмкін. Бұл гипотеза «Snowball Earth» (ағылшынша Кесек қар (тәрізді) Жер) атанып, ғалымдар арасында қызық туғызды, себебі ол заманнан кейін бірден кембрий жарылысы деген көпжасушалы ағзалардың күрделілену кезеңі келді.[30][31] Кембрий жарылысынан (535 млн ж. б.) кейін кем дегенде бес ірі және біршама шағын қырылыс болған.[32][33] Қазір болып жатқан голоцен қырылысын санамағанда соңғысы — 66 млн жыл бұрын астероид құлауы салдарынан болған қырылу ұшпайтын динозаврларлар мен басқа үлкен рептилияларды жойып, жәндіктерді, сүтқоректілерді, кесірткелерді және құстарды өркендетті. Бірнеше млн жыл бұрын бір африкалық маймыл түзу тұруды үйреніп алды.[34] Бұл қозғалу өзгерісі сол маймылды құралдарды қолдануға және туыстастарымен барынша байланысуға мәжбүрледі. Сол себептен оған дамыған ми қажет болған. Миы дамығанымен ол бірте-бірте адамға айналды. Ауыл шаруашылығы мен өркениеттің дамуы адамзатқа Жер мен табиғатқа ықпал етуге мүмкіндік берді,[35] алайда біз ол мүмкіндікті немқұрайлы пайдаланамыз.

Болашағы

 
Күн қызыл алыпқа айналғанда

Келесі 1,1 млрд жылда Күннің жарқырауы 10%-ға және кейінгі 3,5 млрд жылда 40%-ға өседі.[36] Сондықтан Жер бетінің өсіп келе жатқан температурасы 100–900 млн жыл ішінде бейорганикалық көміртек циклін үдетіп, атмосферадағы өсімдіктерге қажет CO2 концентрациясын (C4 фотосинтезі үшін 10 ppm) леталды дәрежеге төмендетеді.[37][38] Вегетацияның жоқ болуы нәтижесінде атмосферадағы оттек таусылады да, барлық жануар қырылып қалады.[39] Көтерілген жарқырау салдарынан орташа температура 100°C-қа жетеді және 1,6−3 млрд жыл ішінде барлық мұхит 1,5 жыл ішінде суалып, ғарышқа ұшып кетеді.[40]

5 миллиард жылдан кейін Күн эволюциялап, қызыл алыпқа айналып кетеді. Кейбір модель бойынша, ол 1 AU-ға дерлік, яғни 250 есе үлкейеді.[36][41] Тіршіліктің көбін Күннің 5000 есе күшейген жарқырауы жояды. 2008 жылы өткізілген симуляцияға сай, ақыр аяғында Жер орбитасы су толысу эффектілерінің салдарынан Күн атмосферасына кіріп газға айналып қалады.[36]

Қасиеттері

Пішіні

Толық мақаласы: Жердің пішіні мен көлемі
 
Чимборасо шыңы

Жер пішіні сфераға ұқсас. Айналуы нәтижесінде полюстері кішкене жалпиған, ал экваторы кеңейген.[42] Экваторлық диаметрі полюстік диаметрінен 43 км кеңірек, әйткенмен бұл ауытқу орташа радиустың 1%-ын да құрамайды.[43]

Жер массасының центрінен ең қашық нүкте Эквадордағы Чимборасо жанартауында (6384,4 км) орналасқан.[44][45][46] Орташа диаметрі 12742 км, бірақ жергілікті топографиясы кішкене ауытқиды (демек, әр жері сәл басқаша). Дегенмен, жаһандық масштабта бұл ауытқу елеусіз: ең үлкені Мариана шұңғымасындағы 0,17% (теңіз деңгейінен 10925 м төмен),[47] ал Эверест тауындағы болса, 0,14% (теңіз деңгейінен 8848 м жоғары).[48]

Химиялық құрамы

Толық мақаласы: Жер химиясы
Қыртыстың химиялық құрамы[49][50]
Қосылыс Формула Құрам
Континенттік Мұхиттық
кремний диоксиді SiO2 60,6% 48,6%
алюминий оксиді Al2O3 15,9% 16,5%
кальций оксиді CaO 6,41% 12,3%
магний оксиді MgO 4,66% 6,8%
темір оксидтері FeOT 6,71% 6,2%
натрий оксиді Na2O 3,07% 2,6%
калий оксиді K2O 1,81% 0,4%
титан диоксиді TiO2 0,72% 1,4%
фосфор пентоксиді P2O5 0,13% 0,3%
марганец оксиді MnO 0,10% 1,4%
Жалпы 100,1% 99,9%

Жердің массасы 5,97×1024 шақты кг. Құрамының үлкен бөлігі темірден (32,1%), оттектен (30,1%), кремнийден (15,1%), магнийден (13,9%), күкірттен (2,9%), никельден (1,8%), кальцийден (1,5%) және алюминийден (1,4%) тұрады, қалғанын 1,2%-ын іздік элементтер құрайды. Масса сегрегациясынан ядроның басым бөлігі темірден (88,8%), кішкене бөлігі никельден (5,8%), күкірттен (4,5%) және 1-ден кем пайызы іздік элементтерден тұрады.[51]

Сыртқы қабатын құраушы жыныстардың бәрі дерлік оксид. Қыртыстың 99%-ынан астам бөлігін 11 басым оксид құрайды: кремний диоксиді, алюминий оксиді, темір оксидтері, кальций оксиді, магний оксиді, калий оксиді және натрий оксиді.[51][52]

Ішкі құрылымы

Толық мақаласы: Жер құрылымы
Жердің геологиялық қабаттары[53]
 

Жердің қабаттары (масштабы жалған)
Тереңдік[54]
км 		Қабат Тығыздық
г/см3
0–60 Литосфера —
0–35 Қыртыс 2,2–2,9
35–660 Жоғарғы мантия 3,4–4,4
  660-2890 Төменгі мантия 3,4–5,6
100–700 Астеносфера —
2890–5100 Сыртқы ядро 9,9–12,2
5100–6378 Ішкі ядро 12,8–13,1

Жер тобының кез келген ғаламшары (Жер тәрізді ғаламшар) химиялық немесе физикалық (реологиялық) қасиеттері бойынша бірнеше қабатқа бөлінеді. Сыртқы қабаты силикатты және химиялық жағынан оқшау, оның астында аса тұтқыр, қатты мантия орналасқан. Қыртыс пен мантияны бір-бірінен Мохоровичич шекарасы айырады. Қалыңдығы мұхит астындағы 6 км-ден құрлықтағы 30–50 км-ге дейін вариацияланады. Қыртыс пен жоғарғы мантияның суық, қатты үстіңгі бөлігі литосфераны құрайды.[55]

Литосфераның астында аса тұтқыр емес, үстімен тектоникалық тақта жылжитын астеносфера қабаты орналасқан. Астындағы 410 мен 660 км арасында қос мантияның өтпелі аймағы тұр. Бұл аймақ кристалдық құрылымдары әртүрлі жоғарғы мен төменгі мантиялардың шекарасы болып табылады. Мантиядан кейін тұтқырлығы орасан төмен сыртқы ядро мен дәл центрінде ішкі ядро жатыр.[56] Жер ішкі ядросының бұрыштық жылдамдығы қалған бөлігінен гөрі сәл жоғары болғандығынан ол жыл сайын 0,1–0,5°-қа жылжып кетеді.[57] Ішкі ядро радиусы Жердің жалпы радиусының 1/5 шақты бөлігін құрайды.

Жылуы

Жердің ішкі жылуы ғаламшарлық аккрециядан қалған жылу (20%) мен радиобелсенді ыдыраудан шыққан жылудан (80%) пайда болады. Ішіндегі жылу шығарушы басым изотоптар: калий-40, уран-238 және торий-232.[58] Центрінде температурасы 6000°-қа[59] және қысымы 360 ГПа-ге[60] жетеді. Жылудың басым бөлігін радиобелсенді ыдырау қамтамасыз еткендігінен ежелде, жартылай ыдырау периоды қысқа изотоптар әлі бітпеген кезде, Жердің жылу деңгейі әлдеқайда жоғары болған. Жоғары жылу деңгейі конвекция мен тақталар тектоникасы деңгейін көтерген және коматиит сияқты қазіргі кезде сирек кездесетін магмалық жыныстарға қалыптасуға мұрша берген.[61][62]

Жылу шығаратын изотоптар[61]
Изотоп Жылу шығару
W/кг изотоп 		Жартылай ыдырау

периоды
жыл

Мантиядағы

концентрациясы
кг изотоп/кг мантия

Жылу шығару
W/кг мантия
238U 94,6×10−6 4,47×109 30,8×10−9 2,91×10−12
235U 569×10−6 0,704×109 0,22×10−9 0.125×10−12
232Th 26,4×10−6 14,0×109 124×10−9 3,27×10−12
40K 29,2×10−6 1,25×109 36,9×10−9 1,08×10−12

Тектоникалық тақталары

Толық мақаласы: Литосфералық тақталар
Жердің ірі тақталары[63]
 
Тақта атауы Аймақ
106 км2
     Тынық мұхит тақтасы 103,3
     Африка тақтасы 78,0
     Солтүстік Америка тақтасы 75,9
     Еуразия тақтасы 67,8
     Антарктика тақтасы 60,9
     Үнді-Аустралия тақтасы 47,2
     Оңтүстік тақта 43,6

Жердің литосфера деген қатты сыртқы қабаты бірнеше тектоникалық тақтаға бөлінеді. Ол тақталар өзара үш жолмен жылжығандығынан үш шекара түрі бар: конвергенттік шекарада екі тақта жақындаса жылжиды; дивергенттік шекарада екі тақта алшақтанады және трансформдық шекарада тақталар параллельді жылжиды. Сол шекараларда жанартау белсенділігі, зілзалалар, тау құрылуы, шұңғыма қалыптасуы орын алады.[64] Тақталар астеносфера деген жоғарғы мантияның қатты, бірақ сонша тұтқыр емес бөлігінің үстімен қозғалады.[65]

Конвергенттік шекарада мұхиттық тақта субдукция нәтижесінде континенттік тақтаның астына кіргенде кей бөлігі мантияға оралады, ал дивергенттік шекарада екі тақта арасына мантия заты жоғары көтеріліп, шұңғыма құрайды. Осы екі процестің алмасуы нәтижесінде мұхиттық қыртыс әрдайым жаңарады. Мұхит түбінің үлкен бөлігінің жасы 100 млн жылдан аспайды. Ең ескі жері Тынық мұхиттың батысында орналасқан, жасы шамамен 200 млн жыл.[66][67] Континенттік қыртыс болса, мұхиттағыдан едәуір ескі. Ең ескі бөлігіне 4030 млн жыл,[68] әйткенмен эоархей кезеңінің шөгінді тастарында табылған цирконныңға 4400 млн жыл, демек Жер қыртысы ол кезде де қалыптасып біткені мүмкін.[69]

Ең дәу жеті тақта қатарына Тынық мұхит, Солтүстік Америка, Еуразия, Африка, Антарктика, Үнді-Аустралия және Оңтүстік Америка тақталары кіреді. Кішірек тақталарға Аравия, Кариб, Оңтүстік Америка батысында орналасқан Наска, Атлант мұхитының оңтүстігіндегі Скотия тақталары жатады. Кейбір тақталар бір-бірімен бірлеседі, мысалы Аустралия тақтасы Үнді тақтасымен шамамен 50–55 млн жыл бұрын бірлесіп қалған. Ең тез жылжитын тақталар - мұхиттық тақталар, мәселен Кокос тақтасы 75 мм/жыл жылдамдығымен үдейе жүреді,[70] ал Тынық мұхит тақтасы 52–69 мм/жыл жылдамдығымен қозғалады. Ең баяу жылжитын Оңтүстік Америка тақтасы жыл сайын тек 10,6 мм ғана жүреді.[71]

Беті

Толық мақаласы: Жер қыртысы
 
Сусыз Жердің 3D моделі (масштабы жалған)

Жер бетінің толық ауданы шамасында 510 млн км2.[72] Оның 70,8%-ы[72] (361,13 млн км2) теңіз деңгейінің астында жатыр, демек оны мұхит суы қаптаған.[73] Судың астында континенттік қайраңдар, таулар, жанартаулар,[43] мұхиттық шұңғымалар, суасты шатқалдары, мұхиттық үстірттердің көбі орналасқан. Қалған, су баспаған 29,2% (148,94 млн км2) жер әртүрлі бедерлерден тұрады: тау, шөл, жазық, үстірт және т.б. Тектоника мен эрозия, жанартау атқылауы, су басуы, үгілу, мұздану, маржан рифтері мен метеорит құлауы Жер бетінің пішініне әрдайым әсер етеді.

Континенттік қыртыс гранит пен андезит сияқты тығыздығы төменірек магмалық тау жыныстарынан тұрады. Базальт деген тығыз жанартаулық жыныс пен мұхит түбін негізгі құраушы сирегірек кездеседі.[74] Шөгінді тау жыныстары деген бір жерге жиналған шөгіндінің нығызданғандығынан қалыптасатын жыныстар. Континенттер бетінің шамамен 75%-ын шөгінді тау жыныстары қаптаған, әйткенмен олар бүкіл қыртыстың тек 5%-ын құрайды.[75] Үшінші түрі — әуелгі жыныстардың жоғары қысым немесе/және жоғары температура арқылы трансформациялау нәтижесінде шығатын метаморфтық тау жыныстары. Силикатты минералдардан ең кең таралғандары: кварц, дала шпаты, амфибол, слюда, пироксен мен оливин.[76] Карбонатты минералдардың кейбіреулері: кальцит (әктастың құрамында бар) пен доломит.[77]

Құрлықтық жердің ең төменгі нүктесі Өлі теңіз түбінде (−418 м), ал ең жоғарғы болса, Эверест шыңында (8848 м) орналасқан. Теңіз деңгейінен жоғары тұрған жердің орташа биіктігі 797 м.[78]

Топырақтан тұратын және оны қалыптастыратын континент бетінің сыртқы қабаты педосфера аталады. Егістік жердің барлығы Жер бетінің 10,9%-ын құрайды, оның ішінде тек 1,3%-ы әрдайым қолданылатын егістік жер болып табылады.[79][80] Жердің 40%-ына жуық территориясы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланады: 16,7 млн км2-і егінжай ретінде және 33,5 млн км2-і мал жаю үшін.[81]

Гравитациялық өрісі

 
Жердің гравитациялық аномалиялары

Жер гравитациясы - оның ішіндегі массаның үлестірімінен пайда болатын және нысандарға әсер ететін үдеу. Жер бетінің қасындағы гравитациялық үдеу шамамен 9,8 м/сек2. Жергілікті топография, геология және тектоникалық құрылымға қарай кей аймақтың гравитациялық өрісі басқа түрлі болады, бұл нәрсе гравитациялық аномалия деп аталады.[82]

Магниттік өрісі

Жердің магниттік өрісінің негізгі бөлігі ядро ішінде пайда болады. Ол жақта конвекцияның кинетикалық энергиясын электрлік пен магниттік өріс энергияларына айналдыру үдерістері өтеді. Өріс Жер ішінен сыртқа шығып, дипольді құрайды. Дипольдің полюстері Жер географиялық полюстерінің қасында орналасқан. Магниттік өріс экваторында кернеулігі 3,05×10−5 T, магниттік моменті 7,79×1022 А⋅м2 (J2000.0, ғасыр сайын 6%-ға төмендейді[83]) құрайды. Ядродағы конвекциялық қозғалыстардың бәрі кездейсоқ, сондықтан магниттік полюстер ығысып, кейде орындарын ауыстырады. Бұл негізгі өрістің секулярлық вариациясын және тұрақсыз интервалды бұрылуын тудырады (орташа есеппен әр миллион жыл сайын бірнеше рет болады). Соңғысы 700 мың жыл бұрын болған.[84][85]

Магнитосфера

Толық мақаласы: Магнитосфера
 
Магнитосфера нобайы

Жердің магниттік өрісінің ғарышқы бөлігін магнитосфера деп атайды. Ол Күн желінің иондары мен электрондарын тойтарады; Күн желінің қысымы магнитосфераның күндізгі жағын Жердің 10 радиусындай ұзындыққа нығыздайды, ал түнгі жағын созып, ұзын құйрық қылады.[86] Ван Аллен радиациялық белдеулерін кездейсоқ қозғалатын жоғары энергиялы бөлшектер құрайды.[87][88]

Магниттік дауыл мен субдауыл кезінде магнитосфера, әсіресе магнитоқұйрық, зарядталған бөлшектерді тойтарғанда олар өріс сызықтарымен қозғалып, ионосфераға түсуі мүмкін. Түскенде олар қоздырылып, ионданып, полюстік шұғыланы тудырады.[89]

Гидросферасы

Толық мақаласы: Гидросфера
 
Су айналымы (ағылшынша)

Жердегі судың барлығы гидросфераны құрайды. Оның ішіне мұхиттар, теңіздер, көлдер, өзендер, жерасты суы және т.б. кіреді. Барлық мұхиттың шамаланған массасы 1.35×1018 тонна, демек олар Жердің жалпы массасынын 1/4400 бөлігін құрайды. Мұхиттардың жалпы ауданы 361 млн км2, ал орташа тереңдігі 3682 м, яғни шамалап есептелген көлемі 1332 млрд км3.[90] Жер қыртысы толығымен тегіс (ешбір бұдыры не шұңқыры жоқ; барлық жері бір деңгейде) болса, дүниежүзі мұхитының тереңдігі 2,7-2,8 км болар еді.[91] Судың барлығының 97,5-ке жуық пайызы ащы (тұзды), қалған 2,5%-ы тұщы болып табылады. Тұщы судың дәу бөлігі (~68,7%) мұз қалпақтары мен мұздықтардан тұрады.[92]

Мұхиттағы әр 1 килограмм судың ішінде 35 гр тұз табылады, яғни теңіз суының орташа ащылығы 3,5%.[93] Ол тұздың көбі жанартау белсенділігінен не суыған магмалық жыныстардан шыққан.[94] Тұздан бөлек, мұхитта көптеген тірі ағзаға қажет атмосфералық газ бар.[95] Судың жылу сыйымдылығы жоғары болғандығынан ол Күннен келген жылу энергиясын жинап, дүниежүзі климатын теңгереді.[96][97]

Атмосферасы

Толық мақалалары: Атмосфера және Жер атмосферасы
 
NASA серігінен түсірілген Жер мен оның бұлттарының суреті

Жер атмосферасының теңіз деңгейіндегі қысымы шамамен 101325 кПа,[98] ал биіктігі 8,5 шақты км.[99] Құрғақ (су буы есепке алынбаған) атмосфераны 78,084% азот, 20,946% оттек, 0,934% аргон және көміртек диоксиді мен басқа газ молекулаларының іздік мөлшерлері құрайды.[98] Су буының мөлшері климатқа қарай 0,01% мен 4% арасында болуы мүмкін, бірақ шамаланған мөлшері 1%. Тропосфера биіктігі географиялық ендік және ауа райы мен жыл мезгіліне қарай өзгереді; қос полюстегі биіктігі 8 км, ал экватордағы 17 км.[100]

Биосфера қалыптасқанынан бері Жер беті қатты өзгерді. Фотосинтездің 2,7 млрд жыл бұрын пайда болғанынан кейін атмосферада оттек жинала бастады.[23] Бұл аэробтық ағзалар таралуына және O2-нің озоносфераны құрушы O3-ке айналуына мүмкіндік туғызды. (Озоносфера, яки озон қабаты, дегеніміз Күннің ультракүлгін сәулесінен қалқан болып, тіршіліктің бәрін қорғайтын қабат.[101]) Сомен қатар, атмосфераның тірі организмдер үшін басқа маңызды функцияларының ішіне су буын тасымалдау, пайдалы газдармен қамтамасыз ету, шағын метеорларды өртеп жіберу және температураны теңгеру кіреді.[102] Сонғысы көшетхана эффектісі деп аталады, оның нәтижесінде атмосферадағы іздік молекулалар жерден шыққан жылу энергиясын ұстап, орташа температураны көтереді. Су буы, көмірқышқыл газ, метан, азот оксиді мен озон негізгі көшетхана газдары болып табылады. Бұл құбылыссыз Жер бетінің орташа температурасы –18°C болатын еді (қазіргісі +15°C),[103] яғни тіршілік қазіргі түріне қарағанда мүлдем басқа болатын еді.[104]

Ауа райы мен климат

Толық мақалалары: Ауа райы және Климат

Жер атмосферасының нақты бір шегі жоқ, себебі оның кейбір бөлігі әрқашан ғарышқа ұшып кетеді. Массасының 3/4 бөлігі бірінші 11 км-інде сақталады. Бұл 11 километрлік қабат тропосфера деп аталады. Күннен келген сәулелер Жердің сыртқы қабаты мен тропосферасын жылытады, сол себептен ауа тығыздығы төмендейді. Тығыздығы төменірек ауа ұшып кетеді, ал оның орнына тығыздығы жоғарырақ, салқын ауа түседі. Бұл ауа райы мен климатты қалыптастыратын құбылыс атмосфера циркуляциясы (айналымы) деп аталады.[105]

 
Феликс дауылы, 2007 қыркүйегі
 
Мохаве шөліндегі ірі бұлт, 2016 ақпаны

Жер бетіне жететін Күн энергиясының мөлшері ендік жоғарылауымен азаяды. Жоғарғы ендіктерде Күн сәулелері Жерге кішірек бұрыштар астында түседі және атмосфераның қалыңырақ қабаттары арқылы өтуге мәжбүр, сондықтан теңіз деңгейіндегі орташа жылдық ауа температурасы ендік градусы экватордан әрі көтерілген сайын 0,4°C-қа төмендейді.[106] Жер жүзін климатқа қарай бірнеше ендік белдеуге бөлуге болады. Экватордан полюстерге қарай тропиктік (я экваторлық), субтропиктік, қоңыржай және полюстік белдеулер орналасқан.[107]

Одан бөлек, жергілікті климатқа әсер ететін факторлар: мұхит қасында орналасу, мұхиттық пен атмосфералық циркуляция және топология.[108] Мұхит жанындағы жердегі жаз әдетте салқынырақ, ал қыс жылырақ болады, себебі мұхит Күн жарығынан алынған жылудың үлкен мөлшерін сақтай алады. Жел мұхиттың суығын немесе жылуын жерге апарады.[108] Атмосфералық циркуляция да маңызды рөл атқарады, мәселен Лондон мен Астана жақын ендіктерде орналасқан, алайда Лондон жағалау қасында тұрғандығынан оның климаты Астанадан гөрі әлдеқайда біркелкі әрі жылы. Сондай-ақ, температура биіктік жоғарылаған сайын төмендейді, сол себептен таулы жерлер әдетте салқын.[108]

Буға айналып, әуеге көтерілген су атмосферадағы циркуляциялық жолдармен жүреді. Жылы, ылғалы ауа жоғары көтерілгенде, су конденсацияланып, жауын-шашын ретінде жерге түседі.[105] Түскеннен кейін судың көбі өзендер арқылы мұхитқа оралады немесе жиналып, көл құрайды. Осы су айналымы тіршілік сақталуының және жер бетінің эрозиялануының негізгі факторы болып табылады. Жауын-шашын мөлшерлері қатты вариацияланады. Мысалы, Атакама шөліндегі орташа жыл сайынғы жауын-шашын тек 15 мм құрайды, ал Үндістандағы Черапунджи ауылында болса, жыл сайын 11777 мм су жауады. Жауын-шашынның мөлшеріне атмосфералық циркуляция, топография мен температура ерекшеліктері және т. б. факторлар әсер етеді.[109]

Жиі қолданылатын Көппен климат классификациясы (ағылшынша Köppen climate classification) бойынша, климат бес ірі топқа бөлінеді: ылғалы тропиктік, құрғақ, ылғалы субтропиктік, континенттік және суық полюстік.[110] Олар әрі қарай шағынырақ топтарға бөлінеді.[110] Көппен жүйесі аймақтарды температура мен жауын-шашынға қарай ажыратады.[111] Жер жүзіндегі ауа температурасы Өлім аңғары секілді ыстық шөлдерде 55°C-қа дейін көтерілуі және Антарктика сияқты суық жерлерде −89°C-қа түсуі мүмкін.[112][113]

Жоғарғы атмосфера

 

Тропосферадан жоғары орналасқан атмосфера әдетте стратосфера, мезосфера және термосфера болып бөлінеді.[102] Әр қабаттың температура градиенті әртүрлі, яғни әртүрлі қабаттарда биіктік жоғарылаған сайын температура да әртүрлі өзгереді. Ең жоғарыда, Күн желімен әрекеттесетін магнитосфераның астында экзосфера орналасқан.[114] Стратосфераның ішінде ультракүлгін сәуледен қорғайтын озон қабаты орналасқан. Жер бетінен 100 км жоғары атмосфера мен ғарыш кеңістігі арасындағы шекара болып табылатын Карман сызығы тұр.[115]

Жердегі тіршілік

 
Тіршілік патшалықтарының бірі — саңырауқұлақтар
 
Микроскоп астындағы протистілер

Жердегі тірі ағзалардың бәрі экожүйелерді құрайды, ал барлық экожүйе болса, биосфераны құрайды.[116] Биосфера көптеген биомға, яғни белгілі бір қоршаған орта мен оны мекендейтін жануарлар мен өсімдіктер жиынтықтарына бөлінеді.[117] Жердегі биомдар негізінен ендігі, теңіз деңгейінен санағанда биіктігі не тереңдігі және ылғалдығына қарай бөлінеді. Полюстік шеңберлер ішінде және аса құрғақ аймақтарда аз жануар мен өсімдік тіршілік етеді, ал экватордағы ылғал ойпаттарда биоалуантүрлілік керісінше шыңына дейін жетеді.[118] Қазіргі түрлер санын есептеулер әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ.[119]

Тіршілік мекендей алатын ғаламшар, бір де бір тірі ағзасы жоқ болса да, тіршілікке жарамды (ағылшынша habitable) деп аталады. Су организмдерді қоршаған орта мен метаболизм атқаруға жеткілікті энергиямен қамтамасыз етеді.[120] Суда күрделі органикалық молекулалар қалыптасып, өзара әрекеттесе алады. Өсімдіктер қоректік заттарды атмосфера, топырақ не судан алады. Ол қоректік заттар әрдайым қоректік тізбектер не желілер арқылы түрлер арасында тасымалданады.[121] Жер мен Күн арасындағы қашықтық, орбиталық эксцентриситет, айналу осінің көлбеуі, геологиялық тарих, атмосфера және магниттік өріс — бұның бәрі Жер бетіндегі климаттық жағдаятқа әсер ететін факторлар.[122]

Тропиктік циклон сияқты экстремалды ауа райы Жер жүзінің үлкен бөлігінде кездеседі және ол аймақтардағы тіршілікке қатты ықпал етеді. 1980-нен 2000-ға дейін климаттық апаттардан қаза тапқан жыл сайынғы адам саны 11800 шақты болып есептеледі.[123] Көптеген жер зілзалаға, жылжымаға, цунамиге, жанартау атқылауына, торнадоға, боранға, су тасқынына, қуаңшылыққа, орман өртіне және басқа да апаттарға ұшырайды.[124] Адам әсері де болмашы емес: су мен ауа ластануы, қышқылды жаңбыр, вегетацияның жоғалуы (малды шектен тыс жаю, ормансыздану, шөлдену), популяциялар азаюы, түрлердің қырылуы, топырақ деградациясы, құнарсыздануы және эрозиясы адам іс-әрекетінің салдарынан болады.[125] Одан бөлек, адам атмосфераға көшетжай газдарын шығарып, жаһандық жылынуды жүргізуде.[126] Бұл жылынудың салдарынан мұздықтар ериді, жаһандық масштабтағы орташа теңіз деңгейі көтеріледі және ауа райы мен климат орасан жылдам әрі қатты өзгереді.[127]

Антропогеография

Толық мақаласы: Антропогеография
 
Жердің жеті құрлығы:
к · т · ө

Жердегі барлық адам популяциясы 2010-ыншы жылдардың басында жеті миллиардтан асқан.[128] Болжам бойынша, ол XXI ғасырдың ортасына тамам 10 миллиардқа дейін өседі.[129] Өсімнің басым бөлігі субсахаралық Африкада күтілуде.[129] Болжауша, 2050 жылға дейін дүниежүзі популяциясының 68%-ы қалалық өңірлерде, қалғаны ауылдарда тұратын болады.[130] Құрлықтардың 68%-ы солтүстік жарты шарда орналасқан[131] және адамдардың бәрінің 90%-ы да сол жарты шарда өмір сүреді.[132]

Есептеулерге сәйкес, Жер бетінің 1/8 бөлігі тұруға жарамды, 3/4 бөлігін мұхиттар құрайды, қалған ширегін жер алады. Сол жердің жартысы шөлдерден (14%),[133] биік таулардан (27%)[134] және басқа тұруға жарамсыз аймақтардан тұрады. Антарктиканың кей бөлігі мен кейбір иесіз жерден басқа, Жердің барлық территориясында мемлекеттер орналасқан. Жерде ешқашан дүниежүзі үкіметі болған жоқ, алайда Біріккен Ұлттар Ұйымы озық үкіметаралық ұйым болып саналады.[135][136]

1961 жылы сәуірдің 12-сінде Жер орбитасына алғашқы рет шыққан адам Юрий Гагарин болған.[137] 2018 жылдың қарашасына дейін 550 адам ғарыштық кеңістікке шығып, орбитаға жеткен, 12-сі Айда болған.[138][139] Қазіргі кезде ғарышта жүрген адамдардың бәрі әдетте Халықаралық ғарыш станциясында жұмыс істейді. Станцияның алты адамнан тұратын экипажы әдетте 6 ай сайын ауысады.[140] Жерден адам жеткен ең үлкен қашықтық 400171 км (1970 жылы Аполлон 13 миссиясында).[141]

Табиғи қорлар мен жердің пайдаланылуы

Толық мақалалары: Табиғи қорлар және Жерді пайдалану
2015 жылғы мұз баспаған жердің пайдаланылуы[142]
Жер пайдаланылуы Пайыз
Егістік жер 12 – 14%
Жайылым жер 30 – 47%
Адам пайдаланатын ормандар 16 – 27%
Инфрақұрылым 1%
Пайдаланылмаған жер 24 – 31%

Жердің адам пайдаланатын көптеген табиғи қоры бар.[143] Қазба отын сияқты қалпына келмейтін қорлар тек геологиялық масштабта, яғни өте ұзақ уақыт өткеннен кейін ғана, жаңадан пайда болады.[144] Көмір, мұнай немесе табиғи газдан тұратын қазба отынның ірі кенорындары Жер қыртысының астынан алынады.[145] Ол қорларды адам энергия өндіру не химиялық өндірісте пайдалану үшін қазады.[146] Минералдық кенорындары да қыртыс ішінде магматизм, эрозия не тақта тектоникасы нәтижесінде болатын кенжаралу үдерісі арқылы қалыптасқан.[147] Металдар мен басқа элементтер қоршаған орта мен адам саулығына зиян ететін кен өндіру (қазып шығару) процесі арқылы алынады.[148]

Жер биосферасы адамды тамақ, ағаш, дәрілік зат, оттек секілді көптеген пайдалы затпен қамтамасыз етеді және де органикалық қалдықтарды қайта өңдейді. Жердегі экожүйелер топырақ пен тұщы суға және мұхиттағы экожүйелер жерден келген қоректік заттарға тәуелді.[149] 2019 жылы Жердің 39 млн км2 ауданын ормандар мен ағашты жерлер алған, 12 км2-ін шалғындар мен бұталы жерлер алған, 40 млн км2-і жем өсіру мен мал жаю үшін қолданылған, 11 млн км2-і егістік жер ретінде пайдаланылған.[150] Мұз баспаған жердің 12–14%-ы егінжай ретінде қолданылады, 2015 жылы 2%-ы суарылған.[142]

Мәдениет пен тарихта

 
Гея — ежелгі грек мифологиясындағы жер құдайы

Адам мәдениеттерінде Жердің көптеген бейнесі бар.[151] Жер мен оның төрт жағын белгілейтін астрономиялық таңба — шеңбер ішіндегі кірес,  .[152] Жерді кейде құдай қылып кейіптейді. Көптеген мәдениетте ол ана құдай немесе құнарлылық құдайының рөлін атқарады.[153] Көп діннің әлем жаралу мифтерінде Жерді бір немесе бірнеше табиғаттан тыс құдай жаратқан делінеді.[153]

Ғылыми зерттеулер нәтижесінде адамның Жер туралы мәдени түсінігі көптеген рет өзгерді. Әуелгі тегіс Жерге сенім сфералық Жер идеясымен ауысты. Сфералық Жер идеясы алғашқы рет Пифагор немесе Парменид грек философтарының еңбектерінде кездеседі.[154][155] Жер XVI ғасырға дейін ғаламның ортасы болып есептелген, сосын ғана оның басқа ғаламшарларға қатысты алғанда қозғалғандығы анықталды.[156]

Жер жасы кем дегенде бірнеше миллиард жыл құрайтындығы тек XIX ғасырда айқындалды.[157] 1864 жылы Лорд Келвин термодинамикаға сүйеніп, Жерге 20–400 млн жыл деп жасын есептеген.[158][159] Нақты жасы тек XX ғасырдың басында радиобелсенді даталау арқылы есептеліп анықталды.[158][159]

Тағы көріңіз

Дереккөздер

  1. ↑ Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets (PDF). International Astronomical Union Commission 4: (Ephemerides). Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 қазан 2012. Тексерілді, 3 сәуір 2010. See table 8.10.2. Calculation based upon 1 AU = 149,597,870,700(3) m.
  2. ↑ US Space Command Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet. SpaceRef Interactive (наурыз 1, 2001). Басты дереккөзінен мұрағатталған 19 қаңтар 2013. Тексерілді, 7 мамыр 2011.
  3. ↑ Codex Cumanicus  (орыс.).
  4. ↑ Алтай тілдерінің этимологиялық сөздігі — түркі этимологиясы.
  5. ↑ Алтай тілдерінің этимологиялық сөздігі — алтай этимологиясы.
  6. ↑ Bouvier, Audrey; Wadhwa, Meenakshi (September 2010). "The age of the Solar System redefined by the oldest Pb–Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience 3 (9): 637–641. Bibcode 2010NatGe...3..637B. doi:10.1038/ngeo941. 
  7. ↑ See:
  8. ↑ Righter, K.; Schonbachler, M. (May 7, 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning". Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets 2084: 4034. Bibcode 2018LPICo2084.4034R. https://ntrs.nasa.gov/citations/20180002991. Retrieved October 25, 2020. 
  9. ↑ Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F. et al. (2019). "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples" (in en). Space Science Reviews 215 (8): 54. Bibcode 2019SSRv..215...54T. doi:10.1007/s11214-019-0622-x. ISSN 1572-9672. https://doi.org/10.1007/s11214-019-0622-x. 
  10. ↑ Controversial Moon Origin Theory Rewrites History (22 October 2009). Тексерілді 30 қаңтардың 2010.
  11. ↑ Canup, R.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature 412 (6848): 708–12. Bibcode 2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633. 
  12. ↑ Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (August 4, 2014). "On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact". Icarus 242: 5. arXiv:1410.3819. Bibcode 2014Icar..242..316M. doi:10.1016/j.icarus.2014.08.003. https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf. Retrieved October 25, 2020. 
  13. ↑ Earth's Early Atmosphere and Oceans. Lunar and Planetary Institute. Universities Space Research Association.
  14. ↑ Morbidelli, A. et al. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science 35 (6): 1309–20. Bibcode 2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x. 
  15. ↑ (2002) "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan, San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. 
  16. ↑ Staff. Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere, Physorg.news (4 March 2010). Тексерілді 27 наурыздың 2010.
  17. ↑ Bradley, D.C. (2011). "Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle". Earth-Science Reviews 108 (1–2): 16–33. Bibcode 2011ESRv..108...16B. doi:10.1016/j.earscirev.2011.05.003. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.715.6618&rep=rep1&type=pdf. 
  18. ↑ Kinzler, Ro. When and how did the ice age end? Could another one start?, American Museum of Natural History.
  19. ↑ Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P. et al. (12 December 2007). "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition". Proc Natl Acad Sci U S A 114 (50): 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424. https://www.pnas.org/content/pnas/114/50/13114.full.pdf. Retrieved 28 June 2019. 
  20. ↑ Staff Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates. Page Paleontology Science Center. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 наурыз 2007. Тексерілді, 2 наурыз 2007.
  21. ↑ Turner, Chris S.M. (2010). "The potential of New Zealand kauri (Agathis australis) for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval (60,000–11,700 years ago)". Quaternary Science Reviews (Elsevier) 29 (27–28): 3677-3682. Bibcode 2010QSRv...29.3677T. doi:10.1016/j.quascirev.2010.08.017. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379110003197. Retrieved November 3, 2020. 
  22. ↑ Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (February 2000). "Uprooting the tree of life". Scientific American 282 (6): 90–95. Bibcode 2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. Archived from the original on 15 July 2011. https://web.archive.org/web/20110715111244/http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf. 
  23. ↑ a b Zimmer, Carl. Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted, The New York Times (3 October 2013). Тексерілді 3 қазанның 2013.
  24. ↑ Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences 22 (3): 225–61. Bibcode 1965JAtS...22..225B. doi:[[doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2|10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2]]. 
  25. ↑ Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land. NASA (29 November 2002). Тексерілді, 5 наурыз 2007.
  26. ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology 13 (12): 1103–24. Bibcode 2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812. 
  27. ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi et al. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience 7 (1): 25–28. Bibcode 2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. 
  28. ↑ Borenstein, Seth. Hints of life on what was thought to be desolate early Earth, Excite, Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network (19 October 2015). Тексерілді 20 қазанның 2015.
  29. ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark et al. (19 October 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–21. Bibcode 2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf. Retrieved 20 October 2015.  Early edition, published online before print.
  30. ↑ Climate Change and the Course of Global History — Cambridge University Press. — P. 42. — ISBN 9780521871648.
  31. ↑ Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion — Elsevier Science. — P. 56. — ISBN 9780128143124.
  32. ↑ Raup, D. M.; Sepkoski Jr, J. J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science 215 (4539): 1501–03. Bibcode 1982Sci...215.1501R. doi:10.1126/science.215.4539.1501. PMID 17788674. 
  33. ↑ Stanley, S. M. (2016). "Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 113 (42): E6325–E6334. Bibcode 2016PNAS..113E6325S. doi:10.1073/pnas.1613094113. PMC 5081622. PMID 27698119. 
  34. ↑ Gould, Stephan J. (October 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American 271 (4): 84–91. Bibcode 1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. http://brembs.net/gould.html. Retrieved 5 March 2007. 
  35. ↑ Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America 119 (1–2): 140–56. Bibcode 2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1. 
  36. ↑ a b c Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal 418: 457–68. Bibcode 1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407. 
  37. ↑ Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got? (25 February 2000). Басты дереккөзінен мұрағатталған 5 маусым 2009.
  38. ↑ Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere". Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (24): 9576–79. Bibcode 2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf. Retrieved 19 July 2009. 
  39. ↑ The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World — New York: Times Books, Henry Holt and Company. — ISBN 978-0-8050-6781-1.
  40. ↑ Mello, Fernando de Sousa; Friaça, Amâncio César Santos (2020). "The end of life on Earth is not the end of the world: converging to an estimate of life span of the biosphere?" (in en). International Journal of Astrobiology 19 (1): 25–42. Bibcode 2020IJAsB..19...25D. doi:10.1017/S1473550419000120. ISSN 1473-5504. https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-astrobiology/article/end-of-life-on-earth-is-not-the-end-of-the-world-converging-to-an-estimate-of-life-span-of-the-biosphere/AB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302. 
  41. ↑ Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 386 (1): 155–63. arXiv:0801.4031. Bibcode 2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x. 
    See also Palmer, Jason. Hope dims that Earth will survive Sun's death, NewScientist.com news service (22 February 2008). Тексерілді 24 наурыздың 2008.
  42. ↑ Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model. National Geodetic Survey, NOAA. Тексерілді, 7 наурыз 2007.
  43. ↑ a b Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data. NOAA/NGDC (7 July 2006). Тексерілді, 21 сәуір 2007.
  44. ↑ Senne, Joseph H. (2000). "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain". Professional Surveyor 20 (5): 16–21. http://archives.profsurv.com/magazine/article.aspx?i=589. 
  45. ↑ Sharp, David (5 March 2005). "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet 365 (9462): 831–32. doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7. PMID 15752514. 
  46. ↑ The 'Highest' Spot on Earth. NPR (7 April 2007). Тексерілді, 31 шілде 2012.
  47. ↑ Stewart, Heather A.; Jamieson, Alan J. (2019). "The five deeps: The location and depth of the deepest place in each of the world's oceans" (in en). Earth-Science Reviews 197: 102896. Bibcode 2019ESRv..19702896S. doi:10.1016/j.earscirev.2019.102896. ISSN 0012-8252. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001282521830429X. 
  48. ↑ Back-of-the-Envelope Calculations: Scale of the Himalayas. Carleton University. Тексерілді, 19 қазан 2020.
  49. ↑ Composition of the Continental Crust // Treatise on Geochemistry — New York: Elsevier Science, 2003. — Vol. 3. — P. 1–64. — ISBN 978-0-08-043751-4.
  50. ↑ Composition of the Oceanic Crust // Treatise on Geochemistry — New York: Elsevier Science, 2014. — Vol. 4. — P. 457–496. — ISBN 978-0-08-098300-4.
  51. ↑ a b Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Sciences 77 (12): 6973–77. Bibcode 1980PNAS...77.6973M. doi:10.1073/pnas.77.12.6973. PMC 350422. PMID 16592930. 
  52. ↑ The Inaccessible Earth — 2nd. — Taylor & Francis. — P. 166. — ISBN 978-0-04-550028-4. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).
  53. ↑ Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 76 (9): 4192–4200. Bibcode 1979PNAS...76.4192J. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703. 
  54. ↑ The Interior of the Earth. USGS (26 July 2001). Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  55. ↑ Lithosphere. National Geographic (May 20, 2015). Тексерілді, 13 қазан 2020.
  56. ↑ Crustal Structure of the Earth // Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants / Thomas J. Ahrens — Washington, DC: American Geophysical Union. — ISBN 978-0-87590-851-9.
  57. ↑ Deuss, A. (2014). "Heterogeneity and Anisotropy of Earth's Inner Core". Annu. Rev. Earth Planet. Sci. 42 (1): 103–126. Bibcode 2014AREPS..42..103D. doi:10.1146/annurev-earth-060313-054658. http://www.geo.uu.nl/~seismain/pdf/Annu_Rev_Earth_Planet.Sci.2014Deuss.pdf. 
  58. ↑ Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core, UC Berkeley News (10 December 2003). Тексерілді 28 ақпанның 2007.
  59. ↑ The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought (25 April 2013). Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 маусым 2013. Тексерілді, 12 сәуір 2015.
  60. ↑ Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J.; Price, G. D. (2002). "The ab initio simulation of the Earth's core". Philosophical Transactions of the Royal Society 360 (1795): 1227–44. Bibcode 2002RSPTA.360.1227A. doi:10.1098/rsta.2002.0992. PMID 12804276. http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf. Retrieved 28 February 2007. 
  61. ↑ a b 4 // Geodynamics — 2. — Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. — P. 137. — ISBN 978-0-521-66624-4.
  62. ↑ Vlaar, N; Vankeken, P.; Vandenberg, A. (1994). "Cooling of the Earth in the Archaean: Consequences of pressure-release melting in a hotter mantle". Earth and Planetary Science Letters 121 (1–2): 1–18. Bibcode 1994E&PSL.121....1V. doi:10.1016/0012-821X(94)90028-0. Archived from the original on 19 March 2012. https://web.archive.org/web/20120319181621/http://www.geo.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf. 
  63. ↑ SFT and the Earth's Tectonic Plates. Los Alamos National Laboratory (2005). Тексерілді, 2 наурыз 2007.
  64. ↑ Understanding plate motions. USGS (5 May 1999). Тексерілді, 2 наурыз 2007.
  65. ↑ The Structure of the Terrestrial Planets. Online Astronomy eText Table of Contents. cseligman.com (2008). Тексерілді, 28 ақпан 2008.
  66. ↑ Pacific Plate Motion. University of Hawaii (12 August 1999). Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  67. ↑ Age of the Ocean Floor Poster. NOAA (7 March 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  68. ↑ Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. (1999). "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada". Contributions to Mineralogy and Petrology 134 (1): 3–16. Bibcode 1999CoMP..134....3B. doi:10.1007/s004100050465. 
  69. ↑ Harrison, T. et al. (December 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science 310 (5756): 1947–50. Bibcode 2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721. 
  70. ↑ Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center. Proceedings of the Ocean Drilling Program. Texas A&M University (20 November 2000). Тексерілді, 2 сәуір 2007.
  71. ↑ Argus, D.F.; Gordon, R.G.; DeMets, C. (2011). "Geologically current motion of 56 plates relative to the no‐net‐rotation reference frame". Geochemistry, Geophysics, Geosystems 12 (11): n/a. Bibcode 2011GGG....1211001A. doi:10.1029/2011GC003751. 
  72. ↑ a b Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1). University of British Columbia, Okanagan (2 February 2006). Тексерілді, 26 қараша 2007.
  73. ↑ World Factbook. Cia.gov. Тексерілді, 2 қараша 2012.
  74. ↑ Staff Layers of the Earth. Volcano World. Oregon State University. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 ақпан 2013. Тексерілді, 11 наурыз 2007.
  75. ↑ Weathering and Sedimentary Rocks. Cal Poly Pomona. Басты дереккөзінен мұрағатталған 3 шілде 2007. Тексерілді, 20 наурыз 2007.
  76. ↑ Planetary Sciences — 2nd. — Cambridge University Press. — P. 154. — ISBN 978-0-521-85371-2.
  77. ↑ Minerals: their constitution and origin — Cambridge University Press. — P. 359. — ISBN 978-0-521-52958-7.
  78. ↑ Center, National Geophysical Data Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1.
  79. ↑ World Bank arable land. World Bank. Тексерілді, 19 қазан 2015.
  80. ↑ World Bank permanent cropland. World Bank. Тексерілді, 19 қазан 2015.
  81. ↑ Hooke, Roger LeB.; Martín-Duque, José F.; Pedraza, Javier (December 2012). "Land transformation by humans: A review". GSA Today 22 (12): 4–10. doi:10.1130/GSAT151A.1. https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf. 
  82. ↑ Watts, A. B.; Daly, S. F. (May 1981). "Long wavelength gravity and topography anomalies". Annual Review of Earth and Planetary Sciences 9: 415–18. Bibcode 1981AREPS...9..415W. doi:10.1146/annurev.ea.09.050181.002215. 
  83. ↑ Olson, Peter; Amit, Hagay (2006), "Changes in earth's dipole", Naturwissenschaften 93 (11): 519–542, doi:10.1007/s00114-006-0138-6, PMID 16915369, https://pages.jh.edu/~polson1/pdfs/ChangesinEarthsDipole.pdf 
  84. ↑ MHD dynamo theory. NASA WMAP (16 February 2006). Тексерілді, 27 ақпан 2007.
  85. ↑ Introduction to Geomagnetic Fields — New York: Cambridge University Press. — P. 57. — ISBN 978-0-521-82206-0.
  86. ↑ Ganushkina, N. Yu; Liemohn, M. W.; Dubyagin, S. (2018). "Current Systems in the Earth's Magnetosphere" (in en). Reviews of Geophysics 56 (2): 309–332. Bibcode 2018RvGeo..56..309G. doi:10.1002/2017RG000590. ISSN 1944-9208. https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2017RG000590. 
  87. ↑ McElroy, Michael B. (2012). "Ionosphere and magnetosphere". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc.. https://www.britannica.com/science/ionosphere-and-magnetosphere/Magnetosphere. 
  88. ↑ Van Allen James Alfred Origins of Magnetospheric Physics — University of Iowa Press. — ISBN 978-0-87745-921-7.
  89. ↑ Exploration of the Earth's Magnetosphere. NASA (8 July 2005). Тексерілді, 21 наурыз 2007.
  90. ↑ Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). "The Volume of Earth's Ocean". Oceanography 23 (2): 112–14. doi:10.5670/oceanog.2010.51. Archived from the original on 2 November 2013. https://web.archive.org/web/20131102230333/http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.pdf. Retrieved 6 June 2013. 
  91. ↑ Third rock from the Sun – restless Earth. NASA's Cosmos. Тексерілді, 12 сәуір 2015.
  92. ↑ The World's Water. USGS Water-Science School (17 March 2014). Тексерілді, 12 сәуір 2015.
  93. ↑ Practical handbook of marine science — 3rd. — CRC Press. — P. 35. — ISBN 978-0-8493-2391-1.
  94. ↑ Salt of the Early Earth. NASA Astrobiology Magazine (11 June 2002). Басты дереккөзінен мұрағатталған 30 маусым 2007. Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  95. ↑ Oceanic Processes. NASA Astrobiology Magazine. Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 сәуір 2009. Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  96. ↑ Earth's Big heat Bucket. NASA Earth Observatory (24 April 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  97. ↑ Sea Surface Temperature. NASA (21 June 2005). Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 сәуір 2013. Тексерілді, 21 сәуір 2007.
  98. ↑ a b Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5-9 — NASA/Langley Research Center. — P. 6. — ISBN NP-2006-08-97-LaRC.
  99. ↑ Williams, David R. Earth Fact Sheet. NASA/Goddard Space Flight Center (16 March 2017). Тексерілді, 26 шілде 2018.
  100. ↑ The height of the tropopause. Resources in Atmospheric Sciences. University of Wyoming (November 1997). Тексерілді, 10 тамыз 2006.
  101. ↑ Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation — Royal Society of Chemistry. — ISBN 978-0-85404-265-4.
  102. ↑ a b Staff Earth's Atmosphere. NASA (8 October 2003). Тексерілді, 21 наурыз 2007.
  103. ↑ Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition). University of British Columbia, Okanagan (2006). Тексерілді, 19 наурыз 2007.
  104. ↑ Gaan Narottam Climate Change and International Politics — Kalpaz Publications, 2008. — P. 40. — ISBN 978-81-7835-641-9.
  105. ↑ a b Weather. World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc (2005). Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 желтоқсан 2010. Тексерілді, 17 наурыз 2007.
  106. ↑ Life, the Science of Biology — 8th. — MacMillan. — P. 1114. — ISBN 978-0-7167-7671-0.
  107. ↑ Staff Climate Zones. UK Department for Environment, Food and Rural Affairs. Басты дереккөзінен мұрағатталған 8 тамыз 2010. Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  108. ↑ a b c Climatology — fourth. — Jones & Bartlett Learning, 2018. — P. 49. — ISBN 9781284126563.
  109. ↑ Various The Hydrologic Cycle. University of Illinois (21 July 1997). Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  110. ↑ a b The Earth's Climate System. University of California, San Diego (2002). Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  111. ↑ Climatology — fourth. — Jones & Bartlett Learning, 2018. — P. 159. — ISBN 9781284126563.
  112. ↑ El Fadli, Khalid I.; Cerveny, Randall S.; Burt, Christopher C.; Eden, Philip; Parker, David; Brunet, Manola; Peterson, Thomas C.; Mordacchini, Gianpaolo et al. (2013). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58°C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)" (in en). Bulletin of the American Meteorological Society 94 (2): 199–204. Bibcode 2013BAMS...94..199E. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1. ISSN 0003-0007. https://journals.ametsoc.org/bams/article/94/2/199/60223/World-Meteorological-Organization-Assessment-of. 
  113. ↑ Turner, John; Anderson, Phil; Lachlan‐Cope, Tom; Colwell, Steve; Phillips, Tony; Kirchgaessner, Amélie; Marshall, Gareth J.; King, John C. et al. (2009). "Record low surface air temperature at Vostok station, Antarctica" (in en). Journal of Geophysical Research: Atmospheres 114 (D24): D24102. Bibcode 2009JGRD..11424102T. doi:10.1029/2009JD012104. ISSN 2156-2202. https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2009JD012104. 
  114. ↑ Staff Stratosphere and Weather; Discovery of the Stratosphere. Science Week (2004). Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 шілде 2007. Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  115. ↑ Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics. Fédération Aéronautique Internationale (21 June 2004). Басты дереккөзінен мұрағатталған 15 қаңтар 2010. Тексерілді, 21 сәуір 2007.
  116. ↑ Biosphere. National Geographic (June 24, 2011). Тексерілді, 1 қараша 2020.
  117. ↑ Interdependency between animal and plant species. BBC Bitesize. BBC.
  118. ↑ Hillebrand, Helmut (2004). "On the Generality of the Latitudinal Gradient". American Naturalist 163 (2): 192–211. doi:10.1086/381004. PMID 14970922. http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf. 
  119. ↑ Sweetlove, L. (24 August 2011). "Number of species on Earth tagged at 8.7 million". Nature. doi:10.1038/news.2011.498. https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html. Retrieved 28 October 2020. 
  120. ↑ Staff Astrobiology Roadmap. NASA, Lockheed Martin (September 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 12 наурыз 2012. Тексерілді, 10 наурыз 2007.
  121. ↑ Ecology environmental science and conservation — First. — New Delhi: S. Chand & Company, 2013. — ISBN 978-93-83746-00-2.
  122. ↑ Habitable Planets for Man — 2nd. — American Elsevier Publishing Co. — ISBN 978-0-444-00092-7.
  123. ↑ Oceans and Human Health — Elsevier Science. — P. 212. — ISBN 9780080877822.
  124. ↑ Natural Disasters — Springer Science & Business Media. — P. 3. — ISBN 9781317938811.
  125. ↑ The Human Impact on the Natural Environment — MIT Press, 2000. — P. 52; 66; 69; 137; 142; 185; 202; 355; 366. — ISBN 9780262571388.
  126. ↑ Cook, John; Oreskes, Naomi; Doran, Peter T.; Anderegg, William R. L.; Verheggen, Bart; Maibach, Ed W.; Carlton, J. Stuart; Lewandowsky, Stephan et al. (2016). "Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming" (in en). Environmental Research Letters 11 (4): 048002. Bibcode 2016ERL....11d8002C. doi:10.1088/1748-9326/11/4/048002. ISSN 1748-9326. https://doi.org/10.1088%2F1748-9326%2F11%2F4%2F048002. 
  127. ↑ Global Warming Effects  (ағыл.) (14 January 2019).
  128. ↑ Various '7 billionth' babies celebrated worldwide. Yahoo News. Басты дереккөзінен мұрағатталған 31 қазан 2011. Тексерілді, 31 қазан 2011.
  129. ↑ a b Harvey, Fiona. World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts, study suggests (en-GB), The Guardian (15 шілде 2020).
  130. ↑ What share of people will live in urban areas in the future? (2019).
  131. ↑ Distribution of landmasses of the Paleo-Earth. University of Puerto Rico at Arecibo (6 July 2011). Тексерілді, 5 қаңтар 2019.
  132. ↑ MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere. Business Insider (4 May 2012). Тексерілді, 5 қаңтар 2019.
  133. ↑ Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (2007). "Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification". Hydrology and Earth System Sciences Discussions 4 (2): 439–73. Bibcode 2007HESSD...4..439P. doi:10.5194/hessd-4-439-2007. https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf. 
  134. ↑ Staff Themes & Issues. Secretariat of the Convention on Biological Diversity. Басты дереккөзінен мұрағатталған 7 сәуір 2007. Тексерілді, 29 наурыз 2007.
  135. ↑ Politics and Process at the United Nations: The Global Dance — Lynne Reiner, 2006. — P. 1-4. — ISBN 1-58826-323-1.
  136. ↑ The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance — Faber & Faber, 2010. — P. 116-117. — ISBN 9780571290727.
  137. ↑ The race for space: the United States and the Soviet Union compete for the new frontier — Twenty-First Century Books. — P. 34. — ISBN 978-0-8225-5984-9.
  138. ↑ Russia's Cosmonauts: Inside the Yuri Gagarin Training Center — Birkhäuser. — ISBN 978-0-387-21894-6.
  139. ↑ Holmes, Oliver. Space: how far have we gone – and where are we going? (en-GB), The Guardian (19 қараша 2018).
  140. ↑ Reference Guide to the International Space Station. NASA (16 January 2007). Тексерілді, 23 желтоқсан 2008.
  141. ↑ Apollo 13 The Seventh Mission: The Third Lunar Landing Attempt 11 April–17 April 1970. NASA. Тексерілді, 7 қараша 2015.
  142. ↑ a b IPCC Summary for Policymakers // IPCC Special Report on Climate Change and Land — 2019. — P. 8.
  143. ↑ What are the consequences of the overexploitation of natural resources?, Iberdrola.
  144. ↑ "13. Exploitation of Natural Resources". European Environment Agency (European Union). 20 April 2016. https://www.eea.europa.eu/publications/92-826-5409-5/page013new.html. Retrieved 28 June 2019. 
  145. ↑ Huebsch, Russell. How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground?, Sciencing, Leaf Group Media (29 September 2017).
  146. ↑ Electricity generation – what are the options?. World Nuclear Association.
  147. ↑ Brimhall, George (May 1991). "The Genesis of Ores". Scientific American (Nature America) 264 (5): 84–91. Bibcode 1991SciAm.264e..84B. doi:10.1038/scientificamerican0591-84. JSTOR 24936905. https://www.jstor.org/stable/24936905. Retrieved October 13, 2020. 
  148. ↑ Lunine Jonathan I. Earth: Evolution of a Habitable World — second. — Cambridge University Press, 2013. — P. 292–294. — ISBN 978-0-521-61519-8.
  149. ↑ Rona, Peter A. (2003). "Resources of the Sea Floor". Science 299 (5607): 673–74. doi:10.1126/science.1080679. PMID 12560541. 
  150. ↑ Land Use (2019).
  151. ↑ Widmer, Ted. What Did Plato Think the Earth Looked Like? - For millenniums, humans have tried to imagine the world in space. Fifty years ago, we finally saw it., The New York Times (24 December 2018). Тексерілді 25 желтоқсанның 2018.
  152. ↑ Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines // Symbols – Encyclopedia of Western Signs and Ideograms — New York: Ionfox AB. — P. 281–82. — ISBN 978-91-972705-0-2.
  153. ↑ a b Stookey Lorena Laura Thematic Guide to World Mythology — Westport, Conn.: Greenwood Press, 2004. — P. 114–15. — ISBN 978-0-313-31505-3.
  154. ↑ Kahn Charles H. Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History — Indianapolis, Indiana and Cambridge, England: Hackett Publishing Company. — P. 53. — ISBN 978-0-87220-575-8.
  155. ↑ Garwood Christine Flat earth : the history of an infamous idea — 1st. — New York: Thomas Dunne Books. — P. 26–31. — ISBN 978-0-312-38208-7.
  156. ↑ Earth. The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more (16 July 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2010.
  157. ↑ Physical Geology: Exploring the Earth — Thomson Brooks/Cole, 2007. — P. 263–65. — ISBN 978-0-495-01148-4.
  158. ↑ a b Henshaw John M. An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter — Johns Hopkins University Press, 2014. — P. 117–18. — ISBN 978-1-4214-1491-1.
  159. ↑ a b Burchfield Joe D. Lord Kelvin and the Age of the Earth — University of Chicago Press, 1990. — P. 13–18. — ISBN 978-0-226-08043-7.

Сыртқы сілтемелер

Ортаққорда бұған қатысты бар: Жер
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Жер&oldid=3372916» бетінен алынған