Ақуыз: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Ақуыздар органикалық заттар дамуының ең жоғарғы сатысы және жер бетіндегі тіршіліктің негізі. [[Ағзамова, Римма|Ағза]]<nowiki/>ныңОрганизмнің тірек, [[бұлшық ет]], жамылғы тканьдері ақуыздардан құралған. Олар ағзада әрорганизмде түрліәртүрлі қызмет атқарады, химиялық реакцияларды жүргізеді, дене мүшелерінің қызметтерін өзара үйлестіреді, аурулармен күреседі, т.б.

Ақуыздардың құрамы мен құрылысы өте күрделі. Молекулалық массалары жүздеген мыңнан миллионға дейін жетеді. Төрт түрлі құрылымы болады. Олардың құрылымы бұзылса, [[денатурация]]<nowiki/>ға ұшырап, ағзадағыорганизмдегі қызметін атқара алмайды.

[[Белокаменное|БелокАқуыз]]<nowiki/>тардар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді және өздеріне тән түсті реакциялары бар.

БелоктарАқуыздар азықтың құрамына кіреді. Адам тәулігіне, шамамен, — 100 г ақуыз қабылдауы керек. Азықпен түскен ақуыз әуелі [[асқазан]]<nowiki/>да, сосын ішектегі ферменттердің әсерінен гидролизденіп, аминқышқылдарына дейін ыдырайды.<ref name=him1>[[Химия]]: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – [[Алматы]]: «Мектеп» баспасы, [[2007]]. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8</ref>

Ақуыз тірі ағзаныңорганизмнің негізін құрайды, онсыз өмір жоқ. [[Фридрих Энгельс]]<nowiki/>тің пікір бойынша: «Тіршілік — ақуыз заттарының өмір сүру формасы».

Ақуыз тек тірі азғаларорганизмдер құрамында ғана болады. Оның құрамында 50,6 – 54,5% [[көміртек]], 21,5 – 23,5% [[оттек]], 6,5 – 7,3% [[сутек]], 15 – 17,6% [[азот]], 0,3 – 2,5% [[күкірт]] бар, кейде [[фосфор]] кездеседі. Осы элементтерден түзілетін амин кышқылдарының бір-бірімен байланысып қосылуы нәтижесінде ақуыз молекуласы түзіледі. Белок молекуласының массасы өте үлкен, ол бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.

Ақуыз туралы алғашқы мәліметтер XVIII ғасырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғалым Беккори бидай ұнынан лейковина деген ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30-жылдарында [[ет]], [[жұмыртқа]], [[сүт]], өсімдік тұқымдарында ақуыздық заттар бар екені анықталды. Ғалымдардың содан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі азғаларорганизмдер жасушасында болатын тірі материя – [[протоплазма]], негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды.

Ақуыз жасуша құрамына кіретін тірі құрылымдар – [[ядро]], [[митохондрия]], [[рибосома]], [[цитоплазма]] негіздерін құрайды. Сондықтан ол ағзаорганизм құрамында үлкен орын алады. Мысалы, адам мен жануарлар денесінің құрғақ заттарында 45%, жасыл өсімдіктерде 9 – 16%, дақыл тұқымында 10 – 20%, бұршақ тұқымдастар дәнінде 24 – 35%, бактерия жасушаларында 50 – 93% ақуыздық заттар бар. БелокАқуыз барлық ағзағаорганизмге ортақ зат болғанымен, әрәртүрлі түрлі ағзаорганизм ақуыздарының құрылымы түрліше болады. Сондай-ақ, ағзаорганизм түрлерінің бір-біріне ұқсамауы, олардың эволюция жолымен үздіксіз өзгеріп дамуы да ақуыз қасиеттерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты. БелокАқуыз – бүкіл тірі ағзаныңорганизмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазмасын құрумен қатар, ағзадағыорганизмдегі көптеген тіршілік кұбылыстарына – [[тамақтану]], өсу, [[көбею]], [[тітіркену]], козғалу, [[тыныс алу]] процестеріне тікелей қатысады.

Организмнің күнделікті тіршілігі оның жасушаларында жүріп жататын көптеген биохимиялық реакцияларға негізделген. Осы реакциялар нәтижесінде өсімдіктерде, бір жағынан, тіршілікке қажетті химиялық қосылыстар – ақуыздар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, витаминдер синтезделетін болса, екінші жағынан, онда ферменттер арқылы күрделі заттар ыдырап, өсімдіктің қоректенуіне, тозған жасушаларын жаңартуына, ағзағаорганизмге қуат беруге жұмсалады. Бұл құбылыстарды метаболизм деп атайды. Осы реакциялардың бәрінде де ақуыз катализаторлық қызмет атқарады. Қан құрамындағы ерекше ақуыз – [[гемоглобин]] бүкіл денеге оттек таратады. Клеткалардағы тотығу ферменттері – [[цитохром]]дар тыныс алу процесін реттеп отырады. Сондай-ақ ағзаорганизм тіршілігіне аса кажетті заттар гормондар да ақуыздан құралған. Ерімтал ақуыздар – гидрофильді коллоидтар – суды бойына көп тартады. Олардың ерітінділері желім сияқты: осмостық қысымы төмен, қозғалу қабілеті нашар, өсімдік пен жануарлар мембранасынан өте алмайды. БелоктардыңАқуыздардың тағы бір қасиеті – олар амфотерлі [[электролиттер]]. Молекулаларында бос карбоксил және амин топтары болатындықтан, олар оң немесе теріс электр зарядты болады. Химиялық табиғаты жағынан ақуыз биополимерлер тобына жатады.

БелоктыңАқуыздың құрамында жиырма түрлі аминқышқылдар болады. Әр түрліӘртүрлі ақуыздардың аминқышқылы құрамы жағынан да, олардың тізбектегі орналасу тәртібі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы зор. Табиғатта ақуыз түрлерінің көп болуы да осыған байланысты. Мысалы, үш аминқышқылының қосылуынан алты түрлі, төрт қышқылдан жиырма төрт түрлі ақуыз изомерлері пайда болады. Ақуыз молекуласы амин қышқылдарының өзара моншақтай тізіле байланысқан полипептидтік тізбегінен құралады. БелокАқуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады. ''Біріншісі'' – шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады. ''Екіншісі'' фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – миозин, [[актин]], сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады. БелокАқуыз молекуласының өзіне тән ерекшеліктері мен құрылымдылық дәрежелері көптеген сутектік байланыстар, электрстатикалық қуаттар, күкірттен құралатын дисульфидтік байланыстар, т.б. жағдайлар арқылы қамтамасыз етіледі. Ақуыз ерітіндісін қыздырса немесе оған күшті кышқылмен әсер етсе, ол өзінің табиғи қасиеттерін (ферменттік, гормондық) жояды, кейде ұйып та қалады. Мұндай құбылысты денатурация деп атайды. Ақуыз– адам тағамы мен жануарлар қорегінің, сондай-ақ тері, жүн, жібек сияқты табиғи талшық заттардың негізгі құраушысы болғандықтан, 20 ғасырдың екінші жартысынан бастап оны қолдан өндірудің (микробиологиялық синтез) маңызы артып отыр.<ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref><ref>Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев</ref>

АқуызАқуыздың түзілутүзілуі - бұл өте күрделі процесс жасушадағы ұсақ бөлшектер-рибосомаларда жүредіжүретін процесс. Қашан, қанша және қандай ақуыз түзілуі керектігі жайлы мағлұматмәлімет жасуша ядросындағы [[ДНҚ]], [[РНҚ]] арқылы жеткізіледі.