Мұстафа Кемал Ататүрік: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

| Атауы = Мұстафа КәмәлКемал Ататүрік

[[Сурет:Ataturk-1905-Zubeyde-Makbule.jpg|thumb|200px|Қарындасы Макбуле, анасы Зүбейде ханым, Мұстафа КәмәлдіңКемалдың өзі.]]

'''Мұстафа КәмәлКемал Ататүрік''', ''Ғази Мұстафа КәмәлКемал-паша'' ({{lang-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}; [[1881]] — [[10 қараша]] [[1938]]) — Осман және Түркия мемлекетінің реформаторы, әскери қолбасшысы, мемлекет қайраткері, [[Түркия|Түркия Республикасының]] негізін қалаушы тұлға және оның тұңғыш президенті.

Мұстафа КәмәлКемал [[Галлиполи операциясы]] кезінде дивизия командирі қызметін атқарып жүрген кезінде өзін дарынды қолбасшы ретінде көрсете білді. Кейінірек ол Анадолы және Палестина майдандарында әскери ұрыс қимылдарды ерекше табысты жүргізуімен көзге түсіп, [[Бірінші Дүниежүзілік соғыс]] кезінде атақ-даңққа ие болды. [[Осман империясы]]ның соғыста жеңіліп, [[Антанта]] тарапынан елді бөлшектеп тастауға жоспарлар жасалғаннан кейін, Мұстафа Кәмәл [[Түрік ұлттық қозғалысы]]н бастады. Ол кейін [[Түрік тәуелсіздік соғысы]]на ұласты. [[Анкара]]да уақытша үкімет ұйымдастырған соң, ол Антанта мемлекеттері жіберген әскерлердің бетін қайтарып, олардан басым түседі.

Сыртқы интервенциялық күштерді қайтарғаннан кейін Мұстафа КәмәлКемал Түркия өмірінің саяси, экономикалық және мәдени жақтарына терең өзгерістер енгізуге бағытталған реформалар бастайды. Ол реформалардың басты бағыттары [[КәмәлдықКемалдық|КәмәлдыңКемалдың саяси идеологиясында]] баяндалған. Ататүріктің ұстанған көзқарасы бойынша Түркия мемлекеті [[Модернизм|осы заманғы]], [[Демократия|демократиялық]] және [[Секуляризм|зайырлы]] [[ұлттық мемлекет]] болып құрылуы тиіс болатын.

Мұстафа КәмәлКемал [[Османлы империясы]]ндағы [[Сәләник]] қаласында дүниеге келген. Туған кездегі толық есімі — '''Әли Риза ұлы Мұстафа'''. Әкесі — [[Әли Риза Ефенді]] ұлты албан, анасы — [[Зүбейде ханым]]. Балам батыр болсын деген ырыммен әкесі Мұстафаның бесігінің үстіне қылыш ілген екен. Мұстафа КәмәлдыңКемалдың нақты қай күні туғаны белгісіз. Оның себебі, Османлы империясында екі түрлі күнтізбе қолданылған: [[Һиджри күнтізбесі|һиджри]] және [[Руми күнтізбесі|руми]]. Оның туған жылы 1296 жыл деп тіркелді де, қай күнтізбе бойынша екендігі айтылмады. 1296 жыл [[Грегориус күнтізбесі|қазіргі жалпы қолданыстағы күнтізбенің]] 1880-1881 жылдарына сәйкес келеді. Мұстафа КәмәлдыңКемалдың өзінің айтуынша, анасы оған көктемде туғансың деп айтқан, ал қарындасы Макбуле Атаданның айтуынша, аналары Мұстафа қыстыгүні боран тұрған кезде түнде туғансың деп хабарлаған. Тарихшы [[Решит Саффет Атабинен]]нің ұсынысынан кейін Ататүріктің өзі туған күні ретінде Түрік тәуелсіздік соғысы басталған күнді, яғни мамырдың 19-ын қабылдады.

Сәләнік пен [[Битола|Манастырдағы]] әскери мектептерде оқыған. [[1895]]-ші жылы Манастырдағы Османлы әскери академиясына оқуға түсті. Мұстафа КәмәлКемал [[Латифе Ұшақлігіл]]ге үйленген. Ол 3 жыл отауласқаннан кейін ажырасты. Ататүрік жеті қыз бен бір ұл асырап алған. Бос уақытында кітап оқуды, атқа мінуді, шахмат ойнауды және суда жүзуді ұнатқан. Биге әсіресе құмар болған; вальс пен халықтық «Зейбек» би мәнеріне әуес болған. Мұстафа КәмәлКемал көптеген кітап жазып, жеке күнделік те жүргізген.

[[Сурет:Ataturk2.JPG|thumb|left|[[Штаб]] [[капитан]]ы Мұстафа КәмәлКемал. [[1907]] жылғы [[маусымның 20]]-сында.]]

Мұстафа КәмәлКемал әскери оқу орнын 1905 жылы [[лейтенант]] әскери шенімен тәмамдап, [[Дамаскі]]де орналасқан 5-ші армияға жолданды. Ол сонда ''Vatan ve Hürriyet'' («Отан және азаттық») деген реформашыл офицерлердің құпия революциялық қоғамына мүше болып, [[Османлы империясы|османлы сұлтаны]] [[ІІ-ші Абдулхамид]]тың [[автократия]]лық билігінің қарсыласына айналды. 1907 жылы ол [[капитан]] шенін алып, Манастырдағы 3-ші армияға жолдау алды. Осы кезеңде ол [[Жас түріктер]] деген атпен де белгілі [[Бірлік және прогресс комитеті]]не (БПК) кірді.

1908 жылы Жас түріктер [[ІІ-ші Абдулхамид]] сұлтанды тақтан тайдарап, билік басына келді. Мұстафа КәмәлКемал жоғарғы әскери басшылардың біріне айналды. [[Бірлік және прогресс комитеті|БПК]]-ның ең алғашқы мүшелерінің бірі ретінде ол да 1908 жылғы революцияға қатысты. Бірақ кейінгі жылдары [[Бірлік және прогресс комитеті|БПК]]-ның жетекшілері жүргізген саясатқа қарсы бола бастап, кейде тіпті сынға алып та жүрді. Оның үстіне Мұстафа КәмәлдыңКемалдың [[Енвер паша]]мен қатынастары да нашарлап кетті. Ақырында Енвер паша 1913 жылы ең жоғарғы әскери лауазымға ие болған соң Мұстафа КәмәлКемал биліктен шеттетілді.

Мұстафа КәмәлКемал Ыстамбұлға 1912 жылғы қазан айында, [[Балқан соғыстары]] басталып кеткеннен кейін оралды. [[Бірінші Балқан соғысы]]нда ол [[Фракия]]ның жағалауындағы Галлиполи мен Болайырда Бұлғарстан әскерімен соғысты. [[Екінші Балқан соғысы]]ның кезінде [[Едірне]] мен [[Дидимотейхо]]ны қайтаруда маңызды рөл атқарды. 1913 жылы ол [[София]]ға жіберіліп, сонда әскери атташе болып тағайындалды. Бұның себебі — [[Енвер паша]] Мұстафа КәмәлдыКемалды өзінің бақталасы ретінде қарастырып, оның [[Ыстамбұл]]дағы саяси ықпалының күшейіп кетуінен қауіптенген болатын. 1914 жылғы наурызда Софияда жүрген кезінде ол [[подполковник]] әскери атағын алды.

[[Сурет:Ataturk13.JPG|thumb|200px|Мұстафа КәмәлКемал [[Галлиполи шайқасы]]ның кезінде жағалауға келіп түскен Антанта әскерлерінің барлығын дерлік талқандаған 19-шы дивизияға қолбасшылық етті.]]

[[Дарданелл]] бұғазын қорғауға арналған [[Бесінші армия (Османлы империясы)|5-ші армияны]] басқаруға неміс маршалы [[Отто Лиман фон Сандерс]] тағайындалды. Мұстафа КәмәлғаКемалға сол 5-ші армияның құрамына енгізілген 19-шы дивизияны ұйымдастырып, оған басшылық ету міндеті жүктелді. Ал [[1915]] жылғы [[қаңтардың 8]]-інде Британия соғыс кеңесі «Галлиполи түбегін зеңбірекпен атқылап, Ыстамбұлды қолға түсіру мақсатымен басып алу» үшін соғыс оперциясын бастап жіберді.

[[Сурет:GMK Gallipoli.jpg|thumb|200px|Галлиполи операциясының кезінде жауынгерлеріне басшылық етіп жүрген Мұстафа КәмәлКемал, 1915 жыл.]]

[[Дарданелл]] бұғазының жағалауындағы қорғаныстарды бұзып-жарып өтіп ИстанбулғаЫстанбұлға шабуыл жасау тапсырмасын Британия соғыс кемелері орындай алмады. Сол себепті британиялықтар флотының қимылдарына қолдау болсын деп құрлыққа түсу операциясын бастады. Бұл операция 1915 жылғы сәуірдің 25-інен 1916 жылғы қаңтардың 9-ына дейін орын алды. [[Галлиполи]]де орналастырылған Мұстафа КәмәлдыңКемалдың басшылығындағы дивизия түбекті басып алмақ болған Антанта әскерлерімен бетпе-бет келіп соқтығысты.

1915 жылғы [[сәуірдің 15]]-інде Аустралия және Жаңа Зеландияның әскерлері (АНЗАК) [[АНЗАК қойнауы]]нда жағалауға келіп түсіп, ішкеріге басып кіруге бет алды. Бірақ көп ұзамай олар Мұстафа КәмәлдыңКемалдың қолбасшылығындағы түрік әскерінің қарсы шабуылына ұшырады. Мұстафа КәмәлКемал жау әскерлерімен төбелерде кездесіп, оларды тоқтатып, биіктіктерді қайтадан қолға түсірді. Оның әскери басшылығының арқасында АНЗАК әскерлері тоқтатылып, жағалауға түсуде қарастырылған әскери мақсаттар орындалмай қалды.<ref name=ausquote>{{cite web|url=http://www.awm.gov.au/dawn/turkish/kemal.asp |title=The dawn of the legend: Mustafa Kemal|author=Australian Government|authorlink=|publisher=Avustralian Government|accessdate=2007-03-23|date=2007}}</ref>

Екі әскердің соқтығысуының алдында Мұстафа КәмәлКемал өзінің сарбаздарына мынадай бұйрық берді:

Түн түскенге дейін АНЗАК әскерлерінің шығыны 2000-ға жетіп, олар енді теңізге ығыстырылып тасталмай, жағалауда қалу үшін ғана соғыса бастады.<ref name=bbcheat>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/special_report/1998/10/98/world_war_i/203383.stm|title=Gallipoli: Heat and thirst|publisher=BBC News|date=[[November 3]], [[1998]] |accessdate=2007-08-26}}</ref> Содан кейінгі екі аптаның ішінде Антанта әскерлері жағалауда қалып, әскердің үштен бірінен айырылды.<ref name=bbcheat/> Мұстафа КәмәлКемал операцияның бастапқы кезеңіндегі Чунуқ Баир шайқасында қарсылас әскерін тоқтатып [[полковник]] әскери дәрежесін алған болатын. Галлиполи операциясының екінші кезеңі [[тамыздың 6]]-сында басталды. Соның кезінде қолбасшы Мұстафа КәмәлКемал қызметтерін көбінесе алғы шептен 300 метр ғана қашықтықта атқаратын. Осы операцияның Чунуқ Баир, Юсуфчук тепе, Сары Баир сияқты шайқастарында түрік әскерлеріне басшылық етті.

Галлиполи операциясының он айында түріктерден қорғанумен болып, тырп ете алмаған Антанта әскерлері үшін бұл операция ауыр жеңіліспен аяқталды.<ref name=bbcheat/> Ақыры Антанта басшылары операцияны тоқтатып, әскерді шығаруға шешім қабылдады. Аман-есен кете алғандарының өзі олар үшін ең зор олжа және табыс болды. [[Османлы империясы]]ның жағында соғысқан 5-ші армияның басшысы [[Отто Лиман фон Сандерс]] және бірнеше басқа түрік қолбасшылары зор табысқа жетіп, көзге түсті. Алайда Мұстафа КәмәлКемал өзінің ерекше үздік әскери қолбасшы екенін іс жүзінде көрсетіп зор даңққа бөленді. Шайқастың кезіндегі ерлігі мен жеңімпаздығы үшін ол өзінің бұрынғы қарсыластарының да құрметіне ие болды. [[Аустралия]]ның [[Канберра]] қаласында өткізілетін АНЗАК әскерлерін еске алу парадында Мұстафа КәмәлКемал Ататүріктің есімі де зор құрметпен аталады. Оның қаза тапқан мыңдаған түрік және АНЗАК әскерлерінің құрметіне сөйлеген сөзіндегі мына сөздер [[АНЗАК қойнауы]] ескерткішінде тасқа ұрылып жазылған:

'''Мұстафа КәмәлКемал''' - жаңа қызметке тағайындалған кезде османлы әскері үздіксіз алға басып келе жатқан генерал [[Товмас Назарбекян]]ның басшылығындағы орыс әскерімен, [[Андраник Торос Озанян]]ның басшылығындағы армян еріктілері қосынымен және армян қарулы азаматтарынан құралған әскери топтармен бетпе-бет тұрған болатын. [[Ван]] қарсылығынан кейін [[Арам Манукян]]ның басшылығымен [[Армения]]ның уақытша үкіметі құрылды[4]. Армян үкіметінің билігі Ван көлінің жағасында алғашқы пайда болған кезінен біраз кеңіген болатын.[5] [[Бітліс шайқасы]] мен Мұш шайқасы да басталып кеткен еді. Кемал келген кезде бей-берекет жағдайдың қалыптасқанын көрді. Жылдың ең жайлы кезеңдерінде де ондағы ауа райы қатал болатын.[6] Байланыс және әскерді қамтамасыз ету жолдары бас көтерушілердің шабуылдарына ұшырап жатты. Жүздеген мың босқындар, олардың көпшілігі армян қосындарымен жауласқан күрдтер, алға басып келе жатқан орыс әскерлерінен бас сауғалап босып келе жатқан еді.[7] Мұстафа КәмәлдіңКемалдың алдында тұрған басты мақсат — өз басшылығындағы әскердің дұрыс қызмет атқаруы үшін осы бей-берекет босып келе жатқан жұрттың арасында тәртіп орнат, олардың көріп жүрген азаптарын азайту болды. Орыс әскерлерінің жойқын шабуылы Анадолының Ерзурум, Бітліс және Мұш қалаларына келіп жетті. Тамыздың 7-сінде Мұстафа КәмәлКемал топтарын орналастырып, қарсы шабуыл бастап жіберді.[8] Ол өзінің бұрынырақ жеңіліске ұшырап, қатты жүнжіген әскерінің рухын көтере білді. Соның арқасында небәрі бес күннің ішінде оның дивизияларының екеуі зор стратегиялық маңызға ие Бітліс және Мұш қалаларын қолға түсіріп, Ресей қолбасшылығының жоспарларын шатастырып жіберді.[9] Емиль Ленгиел бұл туралы былай деп жазды: «Ол қайтадан егер дұрыс басшылық жасалса түріктің ержүрек жауынгер бола алатынын көрсетіп, түріктердің өздері «КәмәлКемал» есімді қолбасшыларының ерекше дарынды қолбасшылығына таңырқай назар аударды».[8]

Алайда майданның басқа бөліктерінде қолбасшылық еткен Іззет паша осы табысты қарсы шұабуылға дұрыс үлес қоса алмады. Қыркүйек айында Мұстафа КәмәлКемал орыс әскерінің және армян еріктілер қосындарының шабуылынан Мұш қаласын тастап кері шегінуге мәжбүр болды. Бірнеше рет жеңіліс көрсе де Мұстафа КәмәлКемал бір рет табысқа жетті.[9] Оның басты стратегиялық мақсаты — қарсыластың әскерін таулы аймақтан шығармай ұстау болды. Оның қол жеткізген табыстары оның сол жылы «Имтияз орденінің алтын семсері» медалімен марапатталуы арқылы бағасын алды.

1917 жылғы наурыздың 7-сінде Мұстафа КәмәлКемал 16-шы корпустың қолбасшылығынан шеттетіліп, бүкіл 2-ші армияның қолбасшысы болып тағайындалды. Сол екі арада 1917 жылғы Қазан төңкерісі басталып, Ресей әскері бытырап кетті.[8] Мұстафа Кемал сол кезде басқа жаққа тағайындалып, ол аймақты тастап кеткен болатын

Галлиполи шайқасынан кейін Мұстафа КәмәлКемал алдымен [[Едірне]]де [[1916]] жылғы [[қаңтардың 14]]-ні дейін қызмет атқарды. Содан соң ол [[Кавказ жорығы]]на жіберілді. [[Сәуірдің 1]]-інде ол [[бригада генералы]] әскери лауазымына ие болды. Тарихшылардың көбі оның әскери лауазымының өсуіне [[Енвер паша]] әдейі кедергі келтіріп отырды деп ойлайды.