Сібір хандығы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
|||
18-жол:
|flag_s4 =
|құрылуы = 1468
|ыдырауы = 1588 (1598)
|астана = Чинги Тура<br />Қашлық
|тілі = [[Түркі тілдері|Түркіше]] (әдеби)
33-жол:
|к3 =
}}
'''Сібір хандығы''' — XV
==Саяси тарихы==
39-жол:
=== Бастауы ===
Сірә, "Сібір" терминін ең алғаш Жошының 1206
=== Тайбұға иелігі ретінде ===
XIII-XV ғасырлардағы Батыс Сібір. Сібірдің жерінде біршама түрік тайпалары мекен етті.Моңғол шапқыншылығынан кейін Батыс Сібір [[Жошы Ұлысы|Жошы]] ұлысы құрамына кіріп, [[Шайбани мемлекеті|Шайбани]] әулиетінің жері саналғанымен, елді басқару Тайбұға заманындағы түрік шонжорлары әулиетінің қолында болды. Тайбұға Шыңғысханның құрметіне өзінің астанасы Тура қаласын Чимги-Тура деп атаған. Қазір ол қаланың орнында Тюмень қаласы орналасқан. 1428 жылы Батыс Сібірді Әбілқайыр басып алды.
=== Шибан ұлысының құрамында ===
Жошының бесінші ұлы Шибан ұлысты екі рет иеленді:
* 1227 жылы Шыңғыс хан Батый мен Орда-Ежен арасындағы дау-дамай кезінде Жошы ұлысын 3-ке бөліп, Шибанға "Боз Орданы" берді.
* 1246 жылы моңғолдардың "Батыс жорығынан" кейін Батый ұлысты 14 бөлікке бөлді.
Қлыстардың құрамы мен шекарасы жиі өзгеріп отырды. Алайда Шибан ұрпақтары ұлысты сақтап қалды. Өзбек ханның реформаларынан кейін Шибан ұлысы өз шекарасын өзгеріссіз сақтап қалған жалғыз әкімшілдік-аумақтық бірлік ретінде белгілі.
=== Көшпелі өзбектер мемлекеті (1428-1468) ===
Line 52 ⟶ 60:
=== Түмен хандығы (1468-1495) ===
Түмен хандығы дербес мемлекет ретінде XIV ғасырда пайда болды. Оның алдында "Ібір" атауымен Алтын Орданың құрамында еді. Тобыл өзенінің орта ағысында орналасқан. Ақ Орда, шейбанид, тайбұға билеушілерімен ұзаққа соғылған тартыстың нәтижесінде мемлекеттегі жоғарғы билікті Ибақ иеленді. 1471 жылы қазақ билеушілерімен (Керей мен Жәнібек) одақ құрған Ибақ Әбілхайыр ханның мирасқоры Шайх-Хайдарды жеңді. 1481 жылдың қаңтарында ноғай мырзалары Мұса және Жаңбыршымен бірігіп, Үлкен Орданың ханы Ахматты өлтірген. Ноғай мырзаларының қолдауына ие болған ағайынды Ибақ хан пен Мамық сұлтан 1492 жылы Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) сәтсіз шабуылдады. Жорықтың нәтижесіз аяқталуына Қырым ханының көмек бермеуі себеп болды. Ағайынды Ибақ пен Мамық кезінде Түмен хандығы өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тарихи деректерде Ибақ Түмен, Қазан ханы және Шейбан әулетінің ханы ретінде белгілі. Кейбір деректерге қарағанда, Ибақ хан 1495 жылы тайбұғалық Махметтің қолынан қаза табады. Билікті өз қолына алған Мамық астананы Қашлыққа(Сібір) көшірді. 1495-96 жылдары ноғай және қазан князьдерінің көмегімен Қазан тағына отырды (1495-1497). Мемлекетті басқарудағы қатыгездігі жергілікті князьдердің наразылығын тудырды. Мамық ханның сәтсіз жорығынан кейін қазан князьдері оған қаланың қақпасын ашпай қойды. Түмен хандығына қайтуға мәжбүр болған хан жолда қайтыс болды. Түмен хандығының жерлері жаңа құрылған Сібір хандығының құрамына XVI ғасырдың бас кезінде толықтай енді.
=== Іскер жұрты (1495-1582) ===
Биліктен Шыңғыс ұрпақтарын ығыстырған тайбұғалық Махмет Сібір хандығының негізін қалады. Хандықтың астанасы Қашлыққа көшкендіктен, мемлекет Түмен хандығы атауынан айырылды.Тайбұға әулеті мемлекеттің жаңа билеушілеріне айналды. 1555
=== Көшім ханның Сібір хандығы (1563-1582) ===
Территориясы: Батыс Сібір, Орал өңірі, Ертіс, Тобыл өзендерінің алабы. Құрамындағы тайпалар: керей, қыпшақ, найман, арғын, жалайыр, ханты, мансы т. б.Астанасы: Искер қаласы.1563 жылы хан тағына Көшім отырды. Алтыұл тайпасынан шыққан Көшім 1510 жылы Ноғай ордасында дүниеге келген. Ол 1555 жылы Сібірде билік жүргізген [[Тайбұға]] <nowiki/>мен соғысып, оны жеңеді.
=== Мәскеу мемлекетінің Сібірді жаулап алуы (1582-1598) ===
Сібір ханы Көшім Ресейдің шығысқа қарай ұмтылуына кедергі жасауға тырысты.1574–1575 жылдары сібірге барлауға жіберілген Иван Грозныйдың отрядын Көшім хан қырып тастайды. 1582 жылы Көшім әскерлері атаман Ермактың отрядынан жеңіледі.1582 жылдың күзінде атаман Ермак 600-ге жуық казагымен Искер қаласына шабуыл жасайды. Көшім әскері жақсы қаруланған Ермак отрядынан жеңіледі.1584 жылы Көшімнің адамдары Ермакты өлтіреді. 1598 жылы орыс әскерлеріне қарсы ұйымдастырылған шайқаста Көшім жеңіліп, Шығыс Қазақстан жеріне қашады. Сібір хандығы осылай [[Ресей империясы]]<nowiki/>ның құрамына кіреді.
==Мемлекетті басқару жүйесі==
Line 70 ⟶ 79:
==Халқы мен экономикасы==
Түркітілдес тайпалар, негізінен, жартылай көшпелі мал шаруашылығымен, балық аулаумен, аңшылықпен айналысатын. Осыған қарамастан, археологтар Тобыл мен Ертіс алқаптарында отырықшылық өмірдің белгілерін тапқан. Сол аймақтарда үй шаруашылығы, тоқыма, метал өңдеу, қыш-құмыра өнеркәсібі дамыды. Сібір хандығының негізгі әкімшілік және әскери орталықтары: Қызыл-Тура, Қасым-Тура, Явлу-Тура, Тонтур.
Line 79 ⟶ 89:
==Сібірдің билеушілері==
=== Сібірдің моңғол шапқыншылығына дейінгі билеушілері ===
Line 86 ⟶ 97:
'''Шибан ұлысы'''
* Шибан (1243
* Бахадүр хан (1266-1280)
* Жошы-бұға (1266-1280)
* Мың-Темір (
* Болат-Темір (1359-1367)
* Әлібек хан (1367-1375)
* Қағанбек (1375-1380)
* Дәулет шейх (1382
'''Тоқа-Темір әулеті'''
| |||