Қырғыздар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
|||
1-жол:
{{Халық
|атауы =
|сурет =
|сурет тақырыбы =
46-жол:
|тілдері = қырғыз тілі
|діні = ислам
|этникалық топтары = тарбағатай
|ескертпелер =
}}
'''Қырғыздар''' ({{lang-ky|кыргыздар, кыргыз}}) — түркі тілдес ұлт. Негізінен [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасында]] тұрады. Халқының саңы 4,5 млн. адам. Тілдері - қырғыз тілі, 2,9 млн. адам [[Қырғыз_тілі|қырғыз тілінде]] сөйлейді. Қырғыздардың негізгі диаспоралары Өзбекстанда, Қытайда, Тәжікстанда, Ресейде, Қазақстанда, Түркияда, Ауғанстанда мекендейді.
== Тарихы ==
Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6
===Қоқан хандығының құрамында===
18 ғасырдың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. [[Қоқан]] езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 жылдары Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді.
===Ресей империясының құрамында===
1863 жылы елдің солтүстік бөлігі 1876 жылы оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867 — 1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді. [[File:Kyrgyzstan 1996 CIA map.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қырғыз картасы]]''.]]Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. 1-дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады.
===1916 жылғы көтеріліс===
1916 жылы қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы автономияға қол жеткізуге тырысты.
===Кеңес дәуірі===
1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес өкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-інің құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес өкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді [[Қызыл Армия]] басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 жылдары Орта Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 ж.14 қазанда РКСФР құрамына кіретін [[Қара-Қырғыз]] АО құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 ж. 1 ақпанда Қырғыз АКСР-і болып қайта құрылды. 1925 — 40 ж. халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-і Қырғыз КСР-іне айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). 2-дүниежүз. соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 ж. қазанда өткен Қырғыз КСР Жоғ. Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады.
===Тәуелсіз Қырғызстан===
1991 ж. 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды. 1993 ж. 5 мамырда Жоғ. Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап БҰҰ-на мүше.
== Тілі мен жазуы ==
{{main|Қырғыз тілі}}
[[File:2005-10-04 Kyrgyz alphabet.jpg|thumb|[[Қырғыз әліпбиі]]]]
Line 60 ⟶ 76:
== Экономикасы ==
[[File:E7920-Dordoy-Bazaar-electronics.JPG|thumb| left|[[Дордой базары]]]]
Қырғыздар 1998 ж. желтоқсанда Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кірді. Ел пайдалы қазбаларға қоса су ресурстарына да бай. Экономикасы нарықтық қатынастарға көшірілген. Негізгі қатынас — автомобиль жолдары (37,7 мың км). Ыстықкөлде кеме жүзеді. Ел аумағы арқылы [[Бұқара]] — [[Ташкент]] — [[Бішкек]] — [[Алматы]] газ құбыры өтеді. Тұтынуға қажетті өнеркәсіп тауарларының (мұнай, газ өнімдері, машиналар мен электр тауарлары, дәрі-дәрмек, құрылыс материалдары, азық-түлік) 70 — 100%-ы шетелден (негізінен Ресейден) әкелінеді. Экспортқа алтын, сынап, ағаш және а. ш. өнімдерін шығарады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қырғыздар шетелдермен тығыз байланыс орнатып, көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болды. Соның ішінде Қазақстанмен тығыз саяси-экономикалық, әскери, мәдени байланыс орнаған. 1993 ж. 8 шілдеде екі ел арасында достық, өзара көмек және экономикалық байланыс орнату жөнінде келісім жасалды. Екі жақты келісімдер бойынша екі ел арасында 50-ден астам құжатқа қол қойылған.
== Әдебиеті ==
Қырғыз ауыз әдебиетін әлемге танытқан — “[[Манас]]” эпосы. 19
== Мәдениеті мен өнері ==
19
==Қоныстану аймақтары==
Қырғыздардың басым бөлігі Қырғыз Республикасында тұрады. Қырғыздардың ең ірі автохонды топтары Өзбекстанда, Қытайда (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданының Қызылсу-Қырғыз автономиялы округі), Тәжікстанда (Таулы-Бадахшан автономиялы облысының Муграб ауданы мен Лахш ауданы), Қазақстанда мекендейді. Оған қоса қырғыздардың бір бөлігін Ресейде, Түркияда, Украинада, Солтүстік Ауғанстанда кездестіруге болады.
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қырғыздардың бір бөлігі шетелге (негізінен Ресейге) қоныс аударған.
==Рулық-тайпалық құрылымы==
| |||